Για τον εορτασμό της σχολικής γιορτής της 28ης Οκτωβρίου
του Βασίλη Λιόση
Κατά τον εορτασμό της 28ης Οκτωβρίου στις σχολικές αίθουσες, συχνά αναπαράγονται διάφοροι ιστορικοί μύθοι. Ένας εξ αυτών αφορά τον ρόλο του Μεταξά και το υποτιθέμενο ΟΧΙ που είπε. Επειδή οι εκπαιδευτικοί έχουν έναν πολύ κρίσιμο ρόλο απέναντι τόσο στους μαθητές τους όσο και στην ιστορική αλήθεια, αξίζει να θυμηθούμε ορισμένα ιστορικά γεγονότα. Και ας μην ξεχνάμε πως τα γεγονότα είναι πεισματάρικα.
Α. ΠΕΡΙ ΤΟΥ ΜΕΤΑΞΙΚΟΥ ΟΧΙ
Υπάρχει μία τεράστια μυθολογία, λοιπόν, σχετικά με το ότι ο δικτάτορας Μεταξάς είπε το ΟΧΙ στον Ιταλό πρέσβη. Πρόκειται για μυθώδες ψέμα. Είναι γνωστό πως στην αναγγελία του πολέμου κατά τη συνάντησή του με τον Ιταλό Πρέσβη Γκράτσι απάντησε γαλλιστί «Alors, c’ est la guerre»[1], δηλαδή, «επομένως, έχουμε πόλεμο». Δεν επρόκειτο για ένα περήφανο ΟΧΙ κατά πως συχνά παρουσιάζεται, αλλά για μία διαπίστωση μπροστά σε ένα προαποφασισμένο γεγονός. Από την πλευρά του Ιταλού πρέσβη δεν τέθηκε κάποια ερώτηση για να λάβει απάντηση παρά μόνο η ανακοίνωση ενός γεγονότος. ΟΧΙ, δεν εκστομίστηκε από το στόμα του δικτάτορα. Το ΟΧΙ ήταν τεράστιο, αποφασιστικό και περήφανο αλλά ειπώθηκε από τα χείλη του ελληνικού λαού.
Μάλιστα, ο φιλόλογος και γλωσσολόγος Πασκάλ Τρεγκέρ σημειώνει ότι η φράση «Alors, c’ est la guerre» χρησιμοποιείται με παθητική έννοια από τον 16ο αιώνα σε γαλλικά βιβλία στρατιωτικής ιστορίας, αλλά προσθέτει ότι ήδη από τις αρχές του 20ού τη συναντούμε και σε αγγλικά βιβλία, σημάδι ότι είχε ήδη γίνει διεθνώς γνωστή, με την έννοια της παραίτησης[2].
Β. Ο ΜΕΤΑΞΑΣ ΩΣ ΕΝΕΡΓΟΥΜΕΝΟ ΤΩΝ ΑΓΓΛΩΝ
Παρόλα αυτά, θα μπορούσε να αντιτείνει κάποιος ότι ο δικτάτορας παρέταξε τον ελληνικό στρατό προκειμένου να αποκρουστεί η ιταλική εισβολή. Κατ’ αρχάς πρέπει να αποσαφηνίσουμε κατηγορηματικά ότι οι Έλληνες στρατιώτες επέδειξαν θαυμάσια δείγματα ηρωισμού, αυταπάρνησης και πατριωτισμού στις μάχες με τους Ιταλούς εισβολείς, αλλά αυτό δεν έχει καμία απολύτως σχέση με τον δικτάτορα Μεταξά που άλλωστε δεν απολάμβανε καμίας κοινωνικής εκτίμησης.
Κατά δεύτερο η εντολή για απόκρουση των ιταλικών στρατευμάτων δεν αποτέλεσε απόρροια των πατριωτικών αισθημάτων του Μεταξά αλλά απόρροια της πολιτικής του υποτέλειας απέναντι στο βρετανικό κεφάλαιο. Συγκεκριμένα, το εξωτερικό χρέος της χώρας το 1932 έφτανε τα 1,022 δισεκατομμύρια χρυσά φράγκα, ενώ το εσωτερικό χρέος ήταν 144 εκατομμύρια χρυσά φράγκα. Βασικοί δανειστές της χώρας και κάτοχοι των ελληνικών χρεογράφων ήταν ο οίκος «Hambro» του Λονδίνου, το συγκρότημα «Speyer and Co» της Ν. Υόρκης και η Εθνική Τράπεζα Αθηνών. Το 67,42% του εξωτερικού χρέους ήταν αγγλικά κεφάλαια, το 9,88% ήταν κεφάλαια των ΗΠΑ, το 7,52% ήταν γαλλικά κεφάλαια, το 5,40% σουηδικά, το 3,44% βελγικά[3].
Όπως, όμως, είναι παγκοίνως γνωστό δεν υπάρχει οικονομική εξάρτηση δίχως αυτή να συνοδεύεται και από πολιτική εξάρτηση. Ο δανειστής είναι αυτός που σε μεγάλο βαθμό καθορίζει πολιτικές στον δανειζόμενο και πολλές φορές τον κάνει ενεργούμενό του. Και σε εκείνη τη φάση η Αγγλία και η Ιταλία ήταν αντίπαλα στρατόπεδα με την καθεμία από αυτές να υπερασπίζεται τα δικά της συμφέροντα. Έλεγε χαρακτηριστικά ο Μεταξάς τον Μάη του 1940, λίγους μήνες πριν την κήρυξη του πολέμου, στην «Ντέιλι Τέλεγκραφ»:
Είμεθα ουδέτεροι εφ’ όσον χρόνον η Αγγλία θέλει να είμεθα ουδέτεροι. Τίποτα δεν κάνομε χωρίς συνεννόησιν με την Αγγλία και, τις περισσότερες φορές ό,τι κάνομε γίνεται κατά σύστασιν ή παράκλησιν της Αγγλίας. Η Ελλάς είναι ζωτικό τμήμα της αγγλικής αυτοκρατορικής αμύνης[4].
Εν τέλει, η Αγγλία δεν ήθελε επ’ ουδενί τη μετατροπή της Ελλάδας σε ιταλικό προτεκτοράτο αλλά ήθελε η Ελλάδα να παραμείνει δικό της προτεκτοράτο.
Αλλά ακόμα και πριν από την κήρυξη της δικτατορίας του, ο Μεταξάς ήταν σαφής:
Αν και είναι βεβαίως παράτολμον εις την πολιτική να δημιουργή κανείς δόγματα, η Ελλάς δύναται να θέση ως δόγμα πολιτικόν ότι εν ουδεμία περιπτώσει δύναται να ευρεθή εις στρατόπεδον αντίθετον εκείνου εις το οποίον θα ευρίσκετο η Αγγλία. Δυνάμεθα τούτο να το θεωρήσωμεν ως δόγμα. Εγώ τουλάχιστον το ασπάζομαι[5].
Επίσης, είναι πολύ χαρακτηριστικό το τι δήλωσε ο δικτάτορας στις 29 Οκτωβρίου:
Με ανησυχεί η υπεραισιόδοξος κοινή γνώμη[6],
είπε μη συμμεριζόμενος τον ενθουσιασμό και το πνεύμα αντίστασης των Ελλήνων.
Γ. ΓΙΑ ΤΟΝ «ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΣΜΕΝΟ» ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΣΤΡΑΤΟ
Πολλές φορές επιχειρείται η δημιουργία εντυπώσεων σχετικά με την προετοιμασία του στρατού από τον δικτάτορα Μεταξά. Πρόκειται για έναν ακόμη μύθο:
[…] Το αεροπορικό υλικό που διέθετε η χώρα ήταν παλιό και περιορισμένης αποδόσεως, ενώ μερικά από τα αεροδρόμια έγιναν ακατάλληλα προς χρήση το χειμώνα από τις βροχές και τα χιόνια. Η αντιαεροπορική, τέλος, άμυνα της χώρας ήταν μηδαμινή, και σε σχέση με τις απαιτήσεις του νέου πολέμου ουσιαστικά ανύπαρκτη.
Σε πυροβολικό, ορειβατικό και βαρύ, η χώρα ήταν σε καλύτερη κατάσταση, χάρη κυρίως σε προμήθειες που είχαν πραγματοποιηθεί την περίοδο 1925-1927. Επάρκεια υπήρχε και σε πολυβόλα, ενώ αντιαρματικά πυροβόλα υπήρχαν ελάχιστα[7].
Επίσης:
Δυνατότητες αναμετρήσεως με τον αντίπαλο δεν είχε ο στόλος της χώρας. Τα περισσότερα σκάφη ήταν παλαιού τύπου σε σχέση με τον πολεμικό στόλο της Ιταλίας. Η θωράκιση, η ταχύτητα και προπάντων η δύναμη πυρός των μεγάλων μονάδων επιφάνειας μειονεκτούσαν αισθητά απέναντι των ιταλικών. Ο χρόνος που μπορούσαν να μένουν εν πλω τα υποβρύχια ήταν πολύ περιορισμένος, ενώ οι συχνές βλάβες τους τα ανάγκαζαν να αναδύονται με κίνδυνο κάποτε να βυθιστούν από τα σκάφη επιφανείας του εχθρού[8].
Όσον αφορά στα αυτοκίνητα ο ελληνικός στρατός διέθετε μόλις 600, αντί για 7.000 που αντιστοιχούσαν στις πραγματικές του ανάγκες[9].
Όταν ξεκίνησε ο πόλεμος κατά μία μαρτυρία
Εφεύγαμε 75 άνδρες για την πρώτη γραμμή, για το “μαχόμενο” τάγμα και μόνο 52 είχανε ξίφος. […] Τα τουφέκια επίσης, των μισών, δεν είχαν λουρί και τα δέναμε στον ώμο με σπάγκους! Φυσίγγια μας έδωσαν με οικονομία, 25 του καθενός. […][10].
Ο φτωχός εξοπλισμός, όμως, δεν ήταν το μοναδικό πρόβλημα. Εξίσου σημαντικό, αν όχι σημαντικότερο, υπήρξε το ζήτημα του γενικότερου στρατιωτικού σχεδιασμού. Το σχέδιο του Επιτελείου σε περίπτωση ιταλικής επίθεσης μέσω Αλβανίας, περιελάμβανε την εγκατάλειψη εθνικού εδάφους και τη σύμπτυξη σε άλλες θέσεις άμυνας[11]. Επομένως, ο αρχικός σχεδιασμός ήταν σχεδιασμός ήττας και προδοσίας του ελληνικού λαού.
Επειδή, όμως, πολύς λόγος γίνεται για πατριωτισμό, δεν πρέπει να ξεχάσουμε πως οι έγκλειστοι κομμουνιστές πολιτικοί κρατούμενοι την περίοδο του Μεταξά ζήτησαν να απελευθερωθούν προκειμένου να σταλούν στο πολεμικό μέτωπο και να αντιταχθούν στον εισβολέα. Η κυβέρνηση Μεταξά όχι μόνο δεν άκουσε τις εκκλήσεις τους αλλά τους παρέδωσε στους Γερμανούς κατακτητές.
Δ. Ο ΔΙΚΤΑΤΟΡΑΣ ΜΕΤΑΞΑΣ
Υπάρχουν, ωστόσο, και άλλες παράμετροι που πρέπει να λάβει κάποιος υπόψη του. Και οι παράμετροι αυτοί έχουν να κάνουν με το ότι ο Μεταξάς ήταν ένας στυγνός δικτάτορας. Ας θυμηθούμε τα γεγονότα.
Στις εκλογές της 26ης Ιανουάριου 1936, πρώτη ήρθε η αντιβενιζελική παράταξη και δεύτερη η βενιζελική. Μετά από άκαρπες προσπάθειες για τον σχηματισμό κυβέρνησης η εντολή ανατέθηκε από τον Γεώργιο τον Β’ στον Δεμερτζή. Σε αυτήν την κυβέρνηση ο Μεταξάς έγινε αντιπρόεδρος. Στις 13 Απρίλη πεθαίνει ο Δεμερτζής και ο βασιλιάς έκανε πρωθυπουργό τον I. Μεταξά. Το κόμμα του, οι Ελευθερόφρονες, στις εκλογές του Ιανουαρίου 1936 είχε συγκεντρώσει ποσοστό μόλις 3,94%. Το Κόμμα των Φιλελευθέρων έδωσε ψήφο εμπιστοσύνης στην κυβέρνηση Μεταξά ενώ το Λαϊκό Κόμμα έδωσε ψήφο ανοχής. Στις 30 Απρίλη η Βουλή αποφασίζει να διακόψει τις εργασίες της για πέντε μήνες. Αυτή ήταν και η πολιτική κίνηση με βάση την οποία ξεκίνησε τη θητεία της η δικτατορική κυβέρνηση του Μεταξά. Έτσι, καταργήθηκε το Σύνταγμα και διαλύθηκαν τα συνδικάτα.
Από την 4η Αυγούστου του 1936 μέχρι και την 27η Οκτωβρίου του 1940, συνελήφθησαν, βασανίστηκαν και φυλακίστηκαν πάνω από 100.000 άτομα, ενώ την 28η Οκτωβρίου του 1940 σε 22 φυλακές, στρατόπεδα και νησιά εξορίας βρίσκονταν πάνω από 2.000 κρατούμενοι[12]. Την επαύριον της 4ης Αυγούστου ο ίδιος ο Μεταξάς έστειλε στους διευθυντές εφημερίδων διαταγή με την οποία απαγόρευε ουσιαστικά κάθε δημοσίευση πλην εκείνων που υμνούσαν τη δικτατορία. Στις 10 Αυγούστου 1936, στα Προπύλαια και στους Στύλους του Ολυμπίου Διός ρίχτηκαν στην πυρά τα έργα των Ντοστογιέφκι, Τολστόι, Γκόρκι, Μπέρναρ Σο, Γκέτε, Καρκαβίτσα, Παπαδιαμάντη[13].
Η δικτατορία Μεταξά, όμως, δεν σταμάτησε σε όλα τα παραπάνω. Υιοθέτησε τα βασανιστήρια των πολιτικών της αντιπάλων με πρωτόγνωρες μεθόδους:
Τα βασανιστήρια που εφάρμοσαν οι χαφιέδες της δικτατορίας (σ.σ.: του Μεταξά) εναντίον των αντιπάλων του καθεστώτος, των κομμουνιστών, σοσιαλιστών, δημοκρατικών, εναντίον των πρωτοπόρων εργατών, φοιτητών, αγροτών και διανοουμένων είναι πολύ δύσκολο να περιγραφούν. Το ρετσινόλαδο και ο πάγος ήταν από τις κυριότερες μεθόδους βασανισμού για την απόσπαση «ομολογιών» και «δηλώσεως μετανοίας».
Το βασανιστήριο του ρετσινόλαδου εφαρμοζόταν περίπου με τον παρακάτω τρόπο: Στο τραπέζι του ανακριτή – βασανιστή υπήρχαν τρία ποτήρια, το ένα με 30 δράμια, το άλλο με 75 και το τρίτο με 100 δράμια ρετσινόλαδο. Αν ο ανακρινόμενος δεν ομολογούσε ή δεν υπέγραφε του έδιναν να πιει το πρώτο ποτήρι. Στην περίπτωση που αρνιόταν και έφερνε αντίσταση άρχιζαν το άγριο ξυλοκόπημα, τη φάλαγγα ή χρησιμοποιούσαν άλλες μεθόδους βασανισμού. Ύστερα από μισή ώρα, εφόσον ο αρχιβασανιστής – ανακριτής το έκρινε σκόπιμο, ακολουθούσε το δεύτερο στάδιο ανάκρισης και ο κρατούμενος έπινε το δεύτερο ποτήρι των 75 δραμιών. Αν η αντίσταση του κρατουμένου ήταν μεγάλη, ύστερα από ένα τετράωρο γινόταν και η τρίτη «ανάκρισις» και τον υποχρέωναν να πιει ένα ποτήρι των 100 δραμιών. Σ’ αυτό το διάστημα και αρκετές ώρες ύστερα από την επενέργεια του καθαρτικού, ο κρατούμενος ήταν κλεισμένος στο κελί του και δεν του επέτρεπαν να πάει στο αποχωρητήριο αποτέλεσμα ήταν ότι ο κρατούμενος γινόταν αληθινό ράκος και το κελί, στο οποίο τον άφηναν κλεισμένο τέσσερις, πέντε και περισσότερες μέρες, αληθινός υπόνομος.
Το δεύτερο βασανιστήριο ήταν η στήλη πάγου. Ανέβαζαν τον κρατούμενο στην ταράτσα της Ασφάλειας και τον υποχρέωναν να καθίσει γυμνός πάνω σε μια στήλη πάγου. Το αποτέλεσμα ήταν το ίδιο με του ρετσινόλαδου. Ο κρατούμενος γινόταν αληθινό ράκος. Πολλές φορές οι βασανιστές τον υποχρέωναν να κάθεται τόση πολλή ώρα πάνω στον πάγο, ώστε ορισμένοι κρατούμενοι πάθαιναν κρυοπαγήματα (…).
Άλλο βασανιστήριο ήταν το τράβηγμα των νυχιών με τσιμπίδες. Σε άλλους έβαζαν σπίρτα στα νύχια και τα άναβαν ή τους έκαιγαν το κορμί με τσιγάρο. Άλλους τους χτυπούσαν με σακουλάκια άμμο στα πόδια. Το ξύλο και τα βασανιστήρια γίνονταν συνήθως στην ταράτσα της Γενικής ή Ειδικής Ασφάλειας για να μην ακούγονται οι φωνές του κρατουμένου (…).
Οι βασανιστές του Κ. Μανιαδάκη χρησιμοποιούσαν και πολλά άλλα μέσα για να αποσπάσουν «ομολογίες» ή «δηλώσεις» και να υποτάξουν τους δημοκράτες στο φασιστικό καθεστώς. Μια μεσαιωνική μέθοδος βασανισμού που χρησιμοποιούσαν ήταν το σιδερένιο στεφάνι. Το περνούσαν στο κεφάλι του κρατουμένου και το έσφιγγαν σιγά σιγά όσο προχωρούσε η ανάκριση. Άλλο μέσο ήταν η περίφημη «πιπεριά» που προκαλούσε φοβερό άγχος στον κρατούμενο και η «γάτα» που καταξέσκιζε τις σάρκες. Η πιο συνηθισμένη μέθοδος ήταν η «φάλαγγα». Αφού επί ώρες έδερναν οι βασανιστές τον κρατούμενο στα πέλματα με δεμένα πόδια σ’ ένα κρεβάτι ή μια καρέκλα, ύστερα τον υποχρέωναν να τρέχει ξυπόλυτος στην ταράτσα της Ασφάλειας. Η ίδια ομάδα βασανιστών στην Ασφάλεια χρησιμοποιούσε και μια ακόμα βάρβαρη μέθοδο: Αφού έκανε ράκος τον κρατούμενο από το ξύλο, τον περιέλουζε κατόπιν με κουβάδες βρώμικο νερό (…).
Υπολογίζεται ότι εκτός από τους δεκάδες αγωνιστές που πέθαναν από τις κακουχίες στις φυλακές και τις εξορίες και τις εκατοντάδες που παραδόθηκαν από το ξενοκίνητο καθεστώς της 4ης Αυγούστου στους Γερμανοϊταλούς κατακτητές και εκτελέστηκαν, 12 τουλάχιστον δολοφονήθηκαν στην περίοδο της 4ης Αυγούστου κατά τον ίδιο τρόπο στα διάφορα φασιστικά κάτεργα. Γενική αρχή του καθεστώτος ήταν «σακατεύετε, αλλά μη σκοτώνετε». Οι αφηνιασμένοι βασανιστές δεν μπορούσαν πάντα να συγκρατήσουν το «ζήλο» τους σε ορισμένα όρια. Έπειτα, πολλές δολοφονίες έγιναν προμελετημένα, γιατί το καθεστώς ήθελε να «ξεπαστρέψει» και μερικούς για να φοβηθούν και να «σπάζουν» ευκολότερα οι άλλοι. Σε πολλές δεκάδες φτάνουν οι πολίτες που τρελάθηκαν, έγιναν φυματικοί ή ανάπηροι ή υπέφεραν για πολλά χρόνια ύστερα από τα βασανιστήρια (…)[14].
Οι μέθοδοι πολιτικής εξόντωσης των αντιπάλων του καθεστώτος εισήχθησαν στην Ελλάδα για πρώτη φορά. Με τον νόμο 1073/1938, θεσπίστηκαν α) τα στρατόπεδα συγκέντρωσης των εκτοπιζόμενων (Ανάφη, Γαύδος, Κίμωλος, Μακρόνησος, Σίκινος, Σίφνος, Φολέγανδρος μετατράπηκαν σε «ξερονήσια του θανάτου»), β) το πιστοποιητικό κοινωνικών φρονημάτων, γ) οι δηλώσεις μετάνοιας των φυλακισμένων κομμουνιστών[15]. Κάτι που έχει ιδιαίτερη αξία ως πληροφορία για τον εκπαιδευτικό κόσμο είναι το γεγονός ότι ο Μεταξάς είχε απαγορεύσει τη διδασκαλία του Επιτάφιου του Περικλή λόγω της δημοκρατικού πνεύματος του κειμένου[16].
Αποτέλεσμα της ακραία αυταρχικής πολιτικής της κυβέρνησης Μεταξά ήταν και η δολοφονία των απεργών καπνεργατών το Μάη του 1936 στη Θεσσαλονίκη. Πρόκειται για το γνωστό γεγονός για το οποίο ο Ρίτσος έγραψε ένα από τα αριστουργήματά του, τον «Επιτάφιο». Στην απεργία αυτή η κυβέρνηση Μεταξά δολοφόνησε 12 εργάτες και τραυμάτισε πάνω από 200.
Υπάρχει, όμως, και ένα γεγονός όχι ιδιαίτερα γνωστό αλλά βαρύνουσας σημασίας. Ο Μεταξάς κατά τη θητεία του δέχτηκε επίσκεψη του Γκέμπελς, του αρχιναζιστή υπουργού προπαγάνδας του ναζιστικού καθεστώτος, και μάλιστα δύο φορές. Πριν τις επισκέψεις του Γκέμπελς, το ναζιστικό καθεστώς είχε χαιρετίσει την εγκαθίδρυση της μεταξικής δικτατορίας. Ο ίδιος ο Γκέμπελς είχε αναφερθεί στο συνέδριο του Εθνικοσοσιαλιστικού Κόμματος τον Σεπτέμβριο του 1936 στη δικτατορία του Μεταξά λέγοντας πως αποτελεί παράδειγμα της προσαρμογής προς τη νέα τάξη πραγμάτων στην Ευρώπη[17].
Κατά την πρώτη επίσκεψη του Γκέμπελς ο Μεταξάς δήλωσε περιχαρής:
Ο δρ. Γκαίμπελς από την εποχή των σπουδών του ησχολήθη πολύ με την αρχαίαν Ελλάδα, γνωρίζει καλώς τον αρχαίον πολιτισμόν, ήλθε να επισκεφθή τας αρχαιότητας της χώρας και θεωρεί εαυτόν ευτυχή διότι του εδόθη η ευκαιρία να ίδη εκ του πλησίον τη χώραν αυτή την οποία εγνώριζε μόνο εκ των σπουδών του[18].
Ο ίδιος ο Γκέμπελς δήλωνε για τον Μεταξά:
Ο κ. Μεταξάς, διά τον οποίον τρέφω έναν ειλικρινή θαυμασμόν, παρέσχεν εις την Ελλάδα μια τεράστιαν υπηρεσίαν, την οποία όσοι δεν αντελήφθησαν ακόμη, θα το αντιληφθούν αργότερα. Ο κ. Μεταξάς έκαμεν αυτό που έπρεπε. Διότι το καθήκον ενός πολιτικού ηγέτου είναι να προβλέπη κάθε κίνδυνον και να παρεμβαίνη εις την κατάλληλον στιγμήν, να μη περιμένη δε τας παραμονάς της εκρήξεως ενός κινδύνου. Έσωσε την Ελλάδα από τον κομμουνισμόν και παρέσχε και εις την επίλοιπον Ευρώπην μίαν υπηρεσίαν. Αν η Ισπανία είχε προ διετίας έναν Μεταξά, δεν θα είχε φθάσει εις την σημερινήν καταστροφήν, δεν θα είχαν εξολοθρευθή αι αναντικατάστατοι αξίαι της, τα θαύματα της τέχνης θα υπήρχαν ακόμη,
θα εξομολογηθεί σε εφημερίδα[19].
Επιπλέον, το επόμενο διάστημα αναπτύχθηκε πολύπλευρη συνεργασία μεταξύ της μεταξικής Ελλάδας και της χιτλερικής Γερμανίας. Σε απόρρητη έκθεσή του στις 29 Μαΐου 1937 ο Γερμανός πρεσβευτής στην Αθήνα Έρμπαχ έγραφε σχετικά:
Πέραν των οικονομικών σχέσεων, οι επιμορφωτικές σχέσεις Ελλάδος – Γερμανίας εξελίσσονται πολύ ικανοποιητικά. […] Η ομοιότητα της περί κράτους θεωρίας και το κοινό συμφέρον της αντιμετώπισης του κομμουνισμού βελτίωσαν εκτός των άλλων σημαντικώτατα την πολιτική μας επιρροή στην Ελλάδα. […] η εμπιστοσύνη αυτή αποδεικνύεται από το γεγονός ότι τα οχυρωματικά έργα, που κατασκευάζονται σε ελληνικά λιμάνια, έχουν ανατεθή σε Γερμανούς αξιωματικούς, ενώ τα πυροβόλα που τοποθετούνται στις οχυρώσεις τα χειρίζονται, πριν παραδοθούν στους Ελληνες, αξιωματικοί του ναυτικού μας. Αναφέρομαι επίσης στον σύμβουλο που διόρισε η ελληνική κυβέρνηση για τα θέματα της αναπτύξεως του σιδηροδρομικού δικτύου της χώρας: τον Δρα Φρόονε. Η παρουσία του, εκτός από την εξασφάλιση ποσοτήτων γερμανικού σιδηροδρομικού υλικού στην Ελλάδα, μας δίνει τη δυνατότητα μεγάλης επιρροής στη διαμόρφωση του σιδηροδρομικού δικτύου της χώρας αυτής […] [20].
Θα πρέπει ακόμη να αναφερθεί πως στο οικονομικό επίπεδο η διαχείριση της κυβέρνησης Μεταξά εξαθλίωσε μεγάλα τμήματα του ελληνικού λαού. Είναι ενδεικτικό από τον πίνακα που ακολουθεί πως το χρέος την περίοδο της δικτατορίας μεγάλωσε[21].
| ΣΥΝΟΛΟ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟΥ-ΕΞΩΤΕΡΙΚΟΥ ΧΡΕΟΥΣ (ΣΕ ΕΚΑΤΟΜΜΥΡΙΑ ΔΡΑΧΜΕΣ) | |
| 1936-1937 | 1.941,5 |
| 1937-1938 | 2.216,1 |
| 1939-1940 | 2.428,1 |
| 1940-1941 | 2.345,7 |
Και κάτι ακόμη. Το καθεστώς Μεταξά υπήρξε θερμοκήπιο ανηθικότητας και σκανδάλων. Ενώ το καθεστώς διακήρυξε πως θα έρθει αντιμέτωπο με τη διαφθορά και τη φαυλοκρατία, ενίσχυσε με κάθε τρόπο αυτά τα δυο στοιχεία της πολιτικής ζωής. Συγκεκριμένα, ενώ είχαν διαπραχθεί διάφορα σκάνδαλα στον Δήμο Αθήνας του οποίου δήμαρχος ήταν ο Κ. Κοτζιάς, ο τελευταίος ως εκλεκτός του Μεταξά υπουργοποιήθηκε γλιτώνοντας τις δικαστικές διώξεις. Επίσης, ο Μεταξάς διόρισε καθηγητές πανεπιστημίου και τους δύο γαμπρούς του[22].
Ε. Η ΝΕΟΛΑΙΑ ΤΟΥ ΜΕΤΑΞΑ
Είναι επίσης γνωστό πως ο Μεταξάς επιχείρησε να παρέμβει στη νεολαία με τη συγκρότηση μιας πολιτικής νεολαίας, δομημένης στα πρότυπα των φασιστικών οργανώσεων της Ευρώπης εκείνης της εποχής. Η εγγραφή στην ΕΟΝ καθίστατο υποχρεωτική από το καθεστώς:
…από του αρξαμένου σχολικού έτους άπαντες οι μαθηταί των σχολείων […] αποτελέσουσι συντεταγμένα τμήματα της Εθνικής Οργάνωσεως Νέων[23].
Και δεν θα πρέπει επ’ ουδενί να ξεχνάμε τις ομοιότητες με τον ιταλικό φασισμό και τον γερμανικό ναζισμό, ιδεολογικά, πολιτικά και αισθητικά. Για παράδειγμα, η ΕΟΝ εκπαιδευόταν ώστε να χαιρετά φασιστικά. Επίσης, στο πλαίσιο διαπαιδαγώγησης της ΕΟΝ, τα μέλη μάθαιναν για τον «τέλειο ηγέτη» (βασική ιδεολογική συνιστώσα του ναζισμού ήταν η απόλυτη εξουσία του ηγέτη δηλαδή του φύρερ). Επιπλέον, διαπαιδαγωγούνταν κατά τα κλασικά φασιστικά και ναζιστικά πρότυπα στον αντικομμουνισμό, στον αντιφιλελευθερισμό, στον αντικοινοβουλευτισμό, στον στρατιωτικό τρόπο ζωής, στον εθνικισμό[24]. Πάντως, παρά τις μεθοδευμένες και απέλπιδες προσπάθειες του καθεστώτος η επιρροή της ΕΟΝ στην ελληνική νεολαία ήταν ελάχιστη.
ΣΤ. Ο ΜΕΤΑΞΑΣ ΚΑΙ Η ΧΡΥΣΗ ΑΥΓΗ
Τέλος, πρέπει εμφατικά να υπογραμμίσουμε πως επισήμως μόνο μία πολιτική οργάνωση εκθειάζει τον Μεταξά. Και φυσικά πρόκειται για τη χαρακτηρισμένη από τη δικαιοσύνη ως εγκληματική οργάνωση, Χρυσή Αυγή (ΧΑ). Ενδεικτικά μόνο μπορεί κάποιος να δει τις σχετικές αναφορές της ΧΑ και το πώς εκθειάζει τον ομοϊδεάτη της στο ιστολόγιό της[25]. Και ακόμη αξίζει να θυμηθούμε πώς ο καταδικασμένος Χρήστος Παππάς σε ομιλία του στο ελληνικό κοινοβούλιο είπε πως χρειαζόμαστε «Μεταξάδες κι όχι Σαμαράδες», ενώ στην ομιλία του στην Κεφαλονιά με αφορμή τα εγκαίνια των γραφείων της ΧΑ στο Αργοστόλι, προανήγγειλε πως κάποια στιγμή η ΧΑ θα αντικαταστήσει αυτό το άγαλμα (αναφερόταν σε μνημείο για τους νεκρούς του Πολυτεχνείου), την «καρικατούρα για τους υποτιθέμενους νεκρούς» όπως το χαρακτήρισε, με έναν ανδριάντα του Ιωάννη Μεταξά[26]. Επίσης, ανέφερε «Η ΧΑ μόνο ένα δρόμο έχει. Το δρόμο της νίκης», τονίζοντας πως «οι Χρυσαυγίτες είναι παιδιά της θύελλας, είναι παιδιά των δύσκολων καιρών» και επανέλαβε πως υποστηρίζουν τις ιδέες του πρώην δικτάτορα Ιωάννη[27].
* * * *
Καταληκτικά: ακόμη κι αν ο Μεταξάς είχε πει «όχι» (που ποτέ του δεν το είπε) για να έχουμε μια ολοκληρωμένη εικόνα θα πρέπει σε κάθε περίπτωση να εξηγήσουμε εκείνη ή την άλλη θέση του και στάση του αλλιώς η ιστορία γίνεται μία στεγνή και ανούσια συρραφή γεγονότων δίχως αίτια και αιτιατά. Επιπλέον, θα πρέπει να βλέπουμε το σύνολο των γεγονότων κι όχι να αποκόπτουμε συγκεκριμένα ιστορικά συμβάντα που δημιουργούν μία φενακισμένη εικόνα πολύ μακριά από την πραγματικότητα.
Υ.Γ.: Ανάμεσα στα άλλα, αξίζει να δούμε τι έγραφε και ο Σεφέρης στις σημειώσεις του σχετικά με την προετοιμασία και το πνεύμα που επικρατούσε στα ανώτερα κλιμάκια ενόψει της γερμανικής επίθεσης:
Έτσι φτάσαμε στα γεγονότα της τελευταίας άνοιξης (πριν τη Γερμανική επίθεση): υπουργοί πανικόβλητοι και σπασμωδικοί, διπλωματία χωρίς ειρμό και χωρίς υπόσταση, στρατηγοί που πρόδωσαν, πρωθυπουργοί που αυτοκτονούσαν, και μαζί με όλα αυτά η ασυγχώρητη, η εγκληματική, η τραγική απώλεια της Κρήτης. […] Το πάρσιμο της Κρήτης δεν ήταν μοιραίο… Τις μέρες που οι Ιταλοί ήτανε στον Αχέροντα, υπήρχαν έμπιστοι του Μεταξά που έλεγαν: “Πόσο μπορούμε να κρατήσουμε; δεκαπέντε μέρες; ένα μήνα; σε λίγο εκεί θα πάμε”. Ωστόσο, δεν έγινε καμιά προετοιμασία, τίποτε. Κάναμε το αντίθετο. Τέλος Απρίλη, ούτε ο δρόμος από τη Σούδα στα Χανιά δεν ήταν έτοιμος… αδιαφορήσαμε − η Κρήτη ήταν το άπιστο νησί, το κλίμα του δεν πήγαινε στο καθεστώς. […] Κι ο Μεταξάς συμπεριφέρθηκε σαν να είχε πέσει στο παιχνίδι των Γερμανών. “Να μην προκαλέσουμε, να μην προκαλέσουμε τους Γερμανούς” ήτανε το σύνθημά τους. Και πότε αυτό; Όταν τα παιδιά μας εξευτελίζανε κάθε ώρα και στιγμή στην Αλβανία το άλλο κομμάτι του Άξονα. Έτσι, ο Γερμανός στρατιωτικός ακόλουθος μπαινόβγαινε ασύδοτα στο Επιτελείο και επηρέαζε τους αξιωματικούς μας…». Τίποτα το ηρωικό ή πατριωτικό δεν νομίζω να διακρίνεται σε αυτή την περιγραφή[28].
[1]. Ιωάννης Μεταξάς, Το προσωπικό του ημερολόγιο, επιμ. Φαίδων Βρανάς, σελ. 516, εκδ. Ίκαρος, 1960.
[2]. https://wordhistories.net/2019/12/05/cest-la-guerre/.
[3]. Ιστορία Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών, τόμος ΙΕ, σελ. 335-338.
[4]. Τα Μυστικά Αρχεία του Φόρεϊν Οφφις, ΒΙΠΕΡ, εκδόσεις «ΠΑΠΥΡΟΣ», σελ. 76.
[5]. Ιωάννου Μεταξά, Ημερολόγιο, τόμος Δ’, σελ. 77.
[6]. Ιωάννου Μεταξά, Ημερολόγιο, εκδόσεις Γκοβόστη, τόμος Δ’ σελ. 522-524.
[7]. Ό.π., σελ. 416.
[8]. Ό.π., σελ. 422.
[9]. ΓΕΣ, www.army.gr, Ιστορία του Ελληνικού Στρατού-Η περίοδος πριν και κατά το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο (1923-1945).
[10]. Λουκάτος Δημήτρης, Οπλίτης στο αλβανικό μέτωπο, Ημερολογιακαί σημειώσεις, σελ. 125, εκδ. Ποταμός. Αναφέρεται στο Πηγαδάς Νίκος, Το ΟΧΙ της Ρωμιοσύνης ΤΟ ΕΠΟΣ 1940-41. Φως στην ιστορική αλήθεια, σελ. 77, εκδ. Μπατσιούλας, 2015.
[11]. Αγγελής Βαγγέλης, «Ο ΙΩΑΝΝΗΣ ΜΕΤΑΞΑΣ ΚΑΙ Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΤΟΥ ’40» στο αφιέρωμα «28 ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ 1940, Η Ελλάδα στη δίνη του πολέμου», Ελευθεροτυπία, Ε ΙΣΤΟΡΙΚΑ, σελ. 108, 2011.
[12]. Σαμπατάκη Θεοδώρου, ΔΙΚΤΑΤΟΡΙΑ ΜΕΤΑΞΑ. Η ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΙΚΗ ΥΠΟΧΩΡΗΣΗ ΤΩΝ ΘΕΣΜΩΝ, στο: Η ΔΙΚΤΑΤΟΡΙΑ ΜΕΤΑΞΑ, σελ. 12, Ε ΙΣΤΟΡΙΚΑ, 2010.
[13]. Πετράκη Μαρίνα, Ο Ιωάννης Μεταξάς πίσω από τον Μεταξά, σελ. 106, εκδ. ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 2014.
[14]. Σπύρου Λιναρδάτου, Η 4η Αυγούστου, σελ. 59-60, εκδόσεις Θεμέλιο.
[15]. Βλέπε αναλυτικότερα Πλουμίδης Σπυρίδων, Το καθεστώς Μεταξά 1936-1940, στο Η δικτατορία του Ιωάννη Μεταξά, 1936-1940, εκδ. ΤΑ ΝΕΑ, σελ. 68, χ.χ.
[16]. Compton Mackenzie, Wind of freedom, σελ. 87-88. Αναφέρεται στο Βελλιάδης Αννίβας, ΜΕΤΑΞΑΣ-ΧΙΤΛΕΡ, Ελληνογερμανικές σχέσεις στη μεταξική δικτατορία, 1936-1941, σελ. 35, εκδ. Ενάλιος, 2003.
[17]. Μαθιόπουλου Β., Εφημερίδα «Το Βήμα», 4.12.1974. Αναφέρεται στο Βελλιάδης Αννίβας, ΜΕΤΑΞΑΣ-ΧΙΤΛΕΡ, Ελληνογερμανικές σχέσεις στη μεταξική δικτατορία, 1936-1941, σελ. 46, εκδ. Ενάλιος, 2003.
[18]. https://www.news247.gr/mixani-tou-xronou/michani-toy-chronoy-otan-o-metaxas-ypodechthike-me-dafnes-ton-gkempels-stin-athina.6527642.html
[19]. Ό.π.
[20]. Σπ. Λιναρδάτος, Η εξωτερική πολιτική της 4ης Αυγούστου, εκδ. διάλογος, Αθήνα 1975, σελ. 154-155.
[21].Κωστής Κώστας, Η οικονομία 1932-1940, στο Η δικτατορία του Ιωάννη Μεταξά, 1936-1940, εκδ. ΤΑ ΝΕΑ, σελ. 68, χ.χ.
[22]. Βλέπε αναλυτικότερα Λιναρδάτος Σπύρος, Η 4η Αυγούστου, σελ. 43-45, εκδ. Θεμέλιο, 1988.
[23]. ΓΑΚ, Αρχείο ΕΟΝ, φακ. 16, α.ε. 361. Αναφέρεται στο Αγγελής Βαγγέλης, Γιατί χαίρεται ο κόσμος και χαμογελάει, πατέρα…, σελ. 83, εκδ. Βιβλιόραμα, 2006.
[24]. Βλέπε αναλυτικότερα, Αγγελής Βαγγέλης, Γιατί χαίρεται ο κόσμος και χαμογελάει, πατέρα…, εκδ. Βιβλιόραμα, 2006.
[25]. https://xrisiavgi.com/28%ce%b7-%ce%bf%ce%ba%cf%84%cf%89%ce%b2%cf%81%ce%af%ce%bf%cf%85-1940-%ce%ad%ce%bd%ce%b1-%cf%85%cf%80%ce%b5%cf%81%ce%ae%cf%86%ce%b1%ce%bd%ce%bf-%ce%bf%cf%87%ce%b9/#more-150632
[26]. https://www.tovima.gr/2013/04/24/politics/xr-pappas-theloyme-metaksades-oxi-samarades-gia-ta-ofeilomena/
[27]. https://newpost.gr/parapolitika/179564/pappas-stin-karikatoura-gia-toys-nekrous-toy-polytexneioy-tha-mpei-agalma-toy-metaksa-vinteo
[28]. Γιώργος Σεφέρης, Δοκιμές, Εκδόσεις Ίκαρος.
Πήραμε την εικόνα από παλιότερο σχετικό άρθρο του Ημεροδρόμου