Οριενταλισμός και Ισλαμοφοβία

αναδημοσίευση από το facebook του Αντώνη Μπαλασόπουλου Πρωτοδιάβασα το βιβλίο του Edward Said, Orientalism, στο πρώτο τρίμηνο των σπουδών μου στις ΗΠΑ, το φθινόπωρο του 1992. Μου το πρότεινε ο τότε καθηγητής μου στο διδακτορικό σεμινάριο για τον Μέλβιλ, και όντως το χρησιμοποίησα στην ερευνητική δουλειά που έκανα τότε για το σεμινάριο. Ήταν ένα από τα βιβλία που μου άνοιξε ορίζοντες, και βέβαια, μου γνώρισε τον συγγραφέα του, τον οποίο διάβαζα με μεγάλο ενδιαφέρον, εκτίμηση και θαυμασμό για όσο ακόμα ζούσε και έγραφε.Δύο χρόνια αργότερα, θυμάμαι, διάβασα το βιβλίο του Καλύπτοντας το Ισλάμ, που αφορούσε τις αναπαραστάσεις της ισλαμικής ανατολής στα αμερικανικά ΜΜΕ. Το χρησιμοποίησα σε μια μεταπτυχιακή μου εργασία για την αναπαράσταση του Ιράν στην ταινία Όχι χωρίς την κόρη μου και το μυθιστόρημα στο οποίο η ταινία βασίστηκε. Χθες σκεφτόμουν ότι τα θέματα των δύο αυτών βιβλίων, δηλαδή ο Οριενταλισμός και η Ισλαμοφοβία, έχουν μεν αρκετά σημεία επαφής, αρκετές αλληλεπικαλύψεις, έχουν όμως και σημαντικές διαφορές.

• Ο Οριενταλισμός είναι φαινόμενο πολύ παλαιότερο της Ισλαμοφοβίας, περιλαμβάνει για παράδειγμα οπωσδήποτε τον Σαίξπηρ, αλλά και πολύ παλιότερα δυτικά κείμενα όπως οι περιπέτειες του Μάρκο Πόλο. Η δε χρυσή του εποχή, τουλάχιστον για τον Said, είναι ο 19ος αιώνας. Αντίθετα, η Ισλαμοφοβία είναι ξεκάθαρα ένα φαινόμενο του 20ου αιώνα, και ειδικότερα του 20ου αιώνα μετά τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο.

• Ο Οριενταλισμός αφορά μια γεωγραφία πολύ ευρύτερη απ΄αυτή της Ισλαμοφοβίας–μια γεωγραφία που περιλαμβάνει τη μη μουσουλμανική Άπω Ανατολή, μη Αραβόφωνους πληθυσμούς, και ακόμα και τους Χριστιανούς, Μαρωνίτες ή Κόπτες της Μέσης Ανατολής. Ο ίδιος ο Said, άλλωστε, ήταν Χριστιανός Παλαιστίνιος.

• Ο Οριενταλισμός περιλαμβάνει βεβαίως τη θρησκευτική διαφορά, αλλά δεν εξαντλείται σε αυτή, σε αντίθεση με την Ισλαμοφοβία, η οποία είναι σχεδόν εμμονικά προσκολλημένη στην ιδέα της εγκληματικής φύσης μιας θρησκείας.

• Ο Οριενταλισμός δεν αφορά απλώς αρνητικές διαστάσεις του άλλου: ο εξωτικισμός είναι ουσιαστικό του κομμάτι, και στα πλαίσια του εξωτικισμού η Ανατολή είναι γοητευτική, πλανεύτρα, θελκτικά μυστηριώδης, κλπ. Η Ισλαμοφοβία δεν περιέχει κανένα θετικό στερεότυπο και δεν βρίσκει τίποτε μη άμεσα απειλητικό και ουσιαστικά υπάνθρωπο στον Μουσουλμάνο “άλλο”.

• Για τον πιο πάνω λόγο, ο Οριενταλισμός είχε άμεσες επιπτώσεις στην ευρωπαϊκή τέχνη, από τη γλυπτική και τη ζωγραφική, στη μουσική και την λογοτεχνία. Η Ισλαμοφοβία δεν έχει καμία σχέση με την τέχνη, είναι καθαρά ένα εργαλείο πολιτικής και μιντιακής προπαγάνδας και είναι τέτοιο ακριβώς επειδή ο ορίζοντας της σημασιολογικά και ιδεολογικά είναι πολύ στενότερος και αμιγώς επιθετικός.

• Η ισλαμοφοβία βάζει σε κεντρικό σημείο της στόχευσής της τον μετανάστη, ενώ ο Οριενταλισμός αφορούσε μάλλον πολύ περισσότερο τον γηγενή και την κουλτούρα του.

Αναρωτήθηκα, κατόπιν, γιατί, με δεδομένες όλες αυτές τις σημαντικές διαφορές σε περιεχόμενο μεταξύ των δύο εννοιών, η Ισλαμοφοβία είναι κάτι τόσο καινοφανές συγκριτικά για τον ευρωπαϊκό πολιτισμό, καθώς και κάτι απείρως τοξικότερο από αυτό που έχει σχεδόν πλήρως εκτοπίσει–τον παλιότερο Οριενταλισμό του. Κι εδώ πρέπει να ομολογήσω ότι αρκετές φορές, όταν σκέφτομαι για ιδεολογικά φαινόμενα, ξυπνάει μέσα μου ο χυδαίος λεγόμενος υλισμός, η αναγωγή σε πολύ απτά και υλικά φαινόμενα. Ξέρετε, τα ορυκτά καύσιμα, το πετρέλαιο, δηλαδή η κινησιουργός δύναμης όλης της βιομηχανικής καπιταλιστικής οικονομίας της Ευρώπης και των ΗΠΑ μετά το κάρβουνο, ανακαλύφθηκαν στις χώρες της Ισλαμικής Μέσης Ανατολής μόνο στον εικοστό αιώνα. Και βέβαια έπαιξαν απόλυτα κεντρικό ρόλο στη διαμόρφωση του συνόλου της ιμπεριαλιστικής πολιτικής πρώτα της Ευρώπης και έπειτα των ΗΠΑ σε όλο τον εικοστό αιώνα και ως τις μέρες μας. Το βρίσκω πάρα πολύ ενδιαφέρον ότι οι Μουσουλμάνοι έγιναν βρωμεροί και αηδιαστικοί από κάθε άποψη υπάνθρωποι, με ζωές χωρίς μεγαλύτερη αξία από της κατσαρίδας ΜΟΝΟ μετά την ανακάλυψη στα εδάφη τους μιας πλουτοπαραγωγικής πηγής με τεράστια βιομηχανική σημασία για τις δυτικές οικονομίες. Και το βρίσκω ενδιαφέρον γιατί η παλιότερη, πολύ πιο σύνθετη ιδεολογική οικονομία, αυτή του Οριενταλισμού, αφορούσε μια άλλη οικονομική σχέση, αυτή του εμπορίου και του μερκαντιλιστικού καπιταλισμού: όσο οι Μουσουλμάνοι ήταν ακόμα έμποροι αγαθών–χαλιών, υφασμάτων, μπαχαρικών–ήταν ακόμα, βλέπετε, άνθρωποι. Κατσαρίδες έγιναν μόνο όταν οι ίδιοι έχασαν κάθε σημασία για τα δυτικά αρπακτικά μάτια, και τη σημασία–ΟΛΗ τη σημασία–την απέκτησε η γη τους, και πιο συγκεκριμένα το υπέδαφός της. Σε τέτοιες περιπτώσεις, ένας πληθυσμός καθίσταται μια ενοχλητική παρουσία, φίλες και φίλοι. Η ύπαρξή του είναι μια ενόχληση, ένα εμπόδιο στην άμεση πρόσβαση σε ό,τι βρίσκεται κάτω απ’ τα πόδια του. Και πολύ γρήγορα, αυτός ο πληθυσμός καταλήγει κι αυτός, μαζί με το πετρέλαιο, στο υπέδαφος, θαμμένος σε ομαδικούς τάφους. Έτσι κι αλλιώς, το πετρέλαιο, από ό,τι γνωρίζουμε, έτσι δημιουργείται χημικά. Από νεκρούς οργανισμούς. Και η Ισλαμοφοβία είναι το προσφιλές δόγμα ενός εξορυκτικού ιμπεριαλισμού που εκφράζεται ως ιμπεριαλισμός που θάβει ολόκληρους πληθυσμούς κάτω απ’ το χώμα.