60 χρόνια από τη Λέσχη του Στρατή Τσίρκα
Βασίλης Τσιράκης
Εξήντα χρόνια μετά την πρώτη έκδοση της Λέσχης του Στρατή Τσίρκα, οι σελίδες της –και όλης της εμβληματικής τριλογίας– εξακολουθούν να θέτουν καίρια πολιτικά, υπαρξιακά και αισθητικά ερωτήματα.
Οταν ένα λογοτεχνικό έργο που αναφέρεται στη δράση και την εσωτερική ζωή ενός κόμματος –και μάλιστα κομμουνιστικού– γίνεται μπεστ-σέλερ, τηλεοπτική σειρά, διασκευάζεται για το θέατρο και μεταφράζεται στο εξωτερικό, αποδεικνύεται ξανά πως η αληθινή τέχνη προέρχεται από την ώσμωση των εσωτερικών αντιφάσεων του δημιουργού με τις κοινωνικές διεργασίες και δεν είναι απλά μια αυτοέκφρασή του στον δοκιμαστικό σωλήνα του ψυχικού του κόσμου.
Ο Στρατής Τσίρκας (1911-1980), γέννημα θρέμμα Αιγυπτιώτης, στρατευμένος στο ΚΚΕ, το 1961, είκοσι σχεδόν χρόνια μετά την εξέγερση της Μέσης Ανατολής –χρόνος απαραίτητος για κάθε λογοτεχνική μετάπλαση ιστορικών γεγονότων– μας δίνει τη Λέσχη, το πρώτο μυθιστόρημα της τριλογίας Ακυβέρνητες πολιτείες. Ακολουθεί το 1962 η Αριάγνη και το 1965 η Νυχτερίδα. Οι τόποι της τριλογίας είναι αντίστοιχα η Ιερουσαλήμ, το Κάιρο και η Αλεξάνδρεια, ενώ ο τίτλος της προέρχεται από το στίχο του Σεφέρη «Ιερουσαλήμ, ακυβέρνητη πολιτεία / Ιερουσαλήμ, πολιτεία της προσφυγιάς», που γράφτηκε όσο ο ίδιος βρισκόταν στη Μέση Ανατολή ως ακόλουθος της ελληνικής κυβέρνησης.
Η σχέση ατομικού-συλλογικού και η θέση της προσωπικότητας στην ιστορία, η αξία της κομματικής στράτευσης, η σχέση ηγεσίας-βάσης, αλλά και διανόησης – εργατικής τάξης, η έννοια της κομματικότητας, η συνειδητή πειθαρχία και η τυφλή υπακοή διατρέχουν τη τριλογία, θέτοντας πολιτικά, υπαρξιακά και αισθητικά ερωτήματα.
Κεντρικός ήρωας ο ανθυπολοχαγός Μάνος Σιμωνίδης, ένας κοσμοπολίτης διανοούμενος, μεγαλωμένος στην Κηφισιά και σπουδαγμένος στο Παρίσι, φιλότεχνος, πολυμαθής και γοητευτικός, ένα ανήσυχο πνεύμα που ταλαντεύεται ανάμεσα στα θέλω του και στο χρέος του ως κομμουνιστή. Από την άλλη, ο κομματικός του καθοδηγητής, ο οποίος μέσα από την πρωτοπρόσωπη αφήγηση του Σιμωνίδη χαρακτηρίζεται ως «Ανθρωπάκι», αυταρχικός και χειριστικός, βασίζεται στο κύρος της καθοδήγησης και είναι προκατειλημμένος με κάθε διαφορετική άποψη, μην αφήνοντας περιθώρια για ελεύθερη έκφραση γνώμης στις κομματικές συνεδριάσεις.
Όμως, στις πρώτες σελίδες του δεύτερου τόμου θα εμφανιστεί ο Φάνης, ο μοναδικός ήρωας της τριλογίας που ο Τσίρκας στα Ημερολόγια της τριλογίας φανερώνει το πραγματικό του όνομα, δηλαδή ότι δεν είναι άλλος από τον ιδρυτή της AΣO Ικαριώτη κομμουνιστή Γιάννη Σαλά. Ο Φάνης εξηγεί την αντίθεση «Ανθρωπάκι-Μάνος» μέσα από την πολυπλοκότητα της ανθρώπινης ύπαρξης και επιχειρεί να υποτάξει τις φιλοδοξίες και ματαιοδοξίες τους στον πολιτισμό της κομμουνιστικής στράτευσης, γνωρίζοντας τη χρησιμότητα του καθενός στον αγώνα για τον κοινό σκοπό. Είναι ο ηγέτης που πρώτα απ’ όλα ακούει και συνθέτει και μετά οργανώνει και εμπνέει. Που προσπαθεί οι διαφορετικές απόψεις και αντιθέσεις να μην παίρνουν ανταγωνιστικό χαρακτήρα, αλλά να λύνονται με την υπέρβασή τους μέσα από τη συνέχεια της συζήτησης, αποφεύγοντας την εύκολη λύση των χαρακτηρισμών.
Η γραφή της τριλογίας ατμοσφαιρική, αληθοφανής αλλά και ελλειπτική, ώστε να αφήνει χώρο στον αναγνώστη, επιστρατεύει νεωτερικές αφηγηματικές τεχνικές όπως ο εσωτερικός μονόλογος και οι εναλλαγές των αφηγητών σε πρώτο, δεύτερο και τρίτο πρόσωπο, μεταφέροντας τα δρώμενα διαθλασμένα, ιδωμένα από την οπτική γωνία των ηρώων. Έτσι, η πολυεστιακή αφήγηση υπερβαίνει τους κλασικούς αναπαραστατικούς τρόπους έκφρασης, ορίζοντας μια λογοτεχνία «ψυχολογικού ρεαλισμού». Γιατί αυτό που ενδιαφέρει τον συγγραφέα είναι οι επιπτώσεις των ιστορικών γεγονότων, όχι μόνο στην πορεία και δράση του κάθε ήρωα, αλλά και στην εξέλιξή του ως ανθρώπου, τις επιδράσεις στον χαρακτήρα και τον ψυχισμό του. Το πώς οι καμπές της Ιστορίας προκαλούν ανατροπές στη σχέση ατομικού-συλλογικού, μέσα και όχι έξω από τη σχέση της ψυχολογίας και της ιδεολογίας των ηρώων.
Ακυβέρνητες πολιτείες, επίκαιρες όσο ποτέ
Οι Ακυβέρνητες πολιτείες είναι επίκαιρες, όχι μόνο γιατί καταρρίπτουν τις απόψεις περί της ουδετερότητας της τέχνης αλλά και γιατί αποτελούν πολύτιμα καύσιμα για όσους δεν φοβούνται να αναμετρηθούν με τις αδυναμίες τους και το παρελθόν τους, για όσους δεν παραιτούνται υπό το βάρος των ηττών, γιατί γνωρίζουν πως η ιστορία κινείται με βάση τις αντιθέσεις και όχι τους συσχετισμούς, για όσους δεν αποφεύγουν δύσκολα ερωτήματα, όπως αυτό στο δεύτερο τόμο της τριλογίας, στην Αριάγνη: «Ρέμιγκτον ή μέτωπο; […] Να ριχτείς πάνω σε ό,τι περνάει ή να σταθείς να το περιγράψεις; Είναι πολύ πιο συναρπαστικό να κυνηγάς τα γεγονότα. Τότε όμως όλα κυλούνε, δεν κρατάς τίποτε. Να τα σταματήσεις στο χαρτί, είναι ο μόνος τρόπος για να σώσεις από το συμπαντικό ναυάγιο του χρόνου. Αλλά τότε όλα γλυστράνε, δεν συμμετέχεις σε τίποτε […]»