80 χρόνια από την ίδρυση του ΕΑΜ: Οι Έλληνες κομμουνιστές και ο αγώνας για εθνική ανεξαρτησία

Γιώργος Αλεξάτος

Η επέτειος της ίδρυσης του Εθνικού Απελευθερωτικού Μετώπου (ΕΑΜ), στις 27 Σεπτεμβρίου 1941, φέρνει και πάλι στην επικαιρότητα το ζήτημα της συνολικότερης πολιτικής του ΚΚΕ σχετικά με το ζήτημα της εθνικής ανεξαρτησίας στα χρόνια που προηγήθηκαν του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, όπως και μετά την εμπλοκή της Ελλάδας σ’ αυτόν και την επιβολή της φασιστικής κατοχής.

Κι αυτό, γιατί είναι ευρέως διαδεδομένη η άποψη ότι το ΚΚΕ δεν έθεσε ζήτημα εθνικής ανεξαρτησίας και, στην προκειμένη περίπτωση, εθνικής απελευθέρωσης, παρά μόνο μετά τη γερμανική εισβολή στην ΕΣΣΔ, στις 22 Ιουνίου 1941. Μια άποψη που δεν έχει καμιά σχέση με την πραγματικότητα, όπως μπορούμε να διαπιστώσουμε με μια αναδρομή στις θέσεις του, ήδη από το 1935, όταν άρχισαν να εκδηλώνονται οι επεκτατικές τάσεις του ιταλικού ιμπεριαλισμού στην ανατολική Μεσόγειο.

Συγκεκριμένα, ήδη τον Σεπτέμβριο 1935, η απόφαση της 4^ης Ολομέλειας της Κ.Ε. του κόμματος ανέφερε πως «το ΚΚΕ διακηρύσσει, ότι μπροστά στον άμεσο κίνδυνο φασιστικής ιταλικής επιδρομής, είτε άλλης μεγαλοϊμπεριαλιστικής (λ.χ. από την πλευρά της χιτλερικής Γερμανίας) απειλής κατά της εθνικής ακεραιότητας και ανεξαρτησίας, θέτει σαν υπέρτατο καθήκον του την υπεράσπιση της εθνικής ελευθερίας και θα παλέψει με όλες του τις δυνάμεις, για να καταχτήσει αυτό την ηγεμονία της πάλης» (1).

Η κατεύθυνση αυτή, για την υπεράσπιση της εθνικής ανεξαρτησίας των μικρών χωρών που θα δέχονταν επίθεση από τις δυνάμεις του φασιστικού Άξονα, εντασσόταν στην πολιτική της Κομμουνιστικής Διεθνούς (2), όπως αναφέρεται και στη σχετική Οδηγία προς το ΚΚΕ, στις 29 Ιουλίου 1939 (3).

Η υποχρέωση συμμετοχής των κομμουνιστών στην υπεράσπιση της εθνικής ανεξαρτησίας της χώρας θα τεθεί άμεσα ως ζήτημα την 28^η Οκτωβρίου 1940 και ενώ έχει μεσολαβήσει –ήδη από τον Αύγουστο 1939- η υπογραφή του Συμφώνου μη επίθεσης μεταξύ ΕΣΣΔ και Γερμανίας (γνωστού ως Συμφώνου Ρίμπεντροπ – Μολότοφ), το οποίο θα προκαλέσει σύγχυση σχετικά με τη στάση που θα έπρεπε να κρατήσουν τα Κ.Κ. σε περίπτωση εισβολής των δυνάμεων του φασιστικού Άξονα στη χώρα τους (4).

Πάντως, αξίζει να σημειωθεί ότι στις 28 Σεπτεμβρίου 1939, ένα μήνα μετά την υπογραφή του Συμφώνου, νέα Οδηγία της Κομμουνιστικής Διεθνούς προς τα Κ.Κ. των Βαλκανίων ορίζει ως καθήκον τους, σε περίπτωση επίθεσης κατά των χωρών τους από τον φασιστικό Άξονα, την υπεράσπιση της εθνικής ανεξαρτησίας (5).

Στις 29 Οκτωβρίου 1940, μία μέρα μετά την ιταλική επίθεση, οι κομμουνιστές κρατούμενοι της Ακροναυπλίας έστειλαν υπόμνημα προς τον Μεταξά, με το οποίο ζητούσαν να απελευθερωθούν, προκειμένου να συμμετάσχουν στην άμυνα της χώρας (6). Ακολουθεί, στις 2 Νοεμβρίου, η δημοσίευση στον Τύπο του «Ανοιχτού γράμματος προς το λαό της Ελλάδας», του Νίκου Ζαχαριάδη, γραμμένο, επίσης, στις 29 Οκτωβρίου, με το οποίο ο ηγέτης του ΚΚΕ καλεί σε συμμετοχή στον «εθνικοαπελευθερωτικό» πόλεμο, «για τη λευτεριά, την τιμή, την εθνική μας ανεξαρτησία» (7).

Λίγες μέρες μετά, στις 6 Νοεμβρίου, οι κρατούμενοι της Ακροναυπλίας θα ζητήσουν και πάλι την απελευθέρωσή τους και την αποστολή τους στο μέτωπο, δηλώνοντας πως υιοθετούν πλήρως το γράμμα του Ζαχαριάδη (8). Στις 13 Νοεμβρίου θα στείλουν νέο υπόμνημα προς τον Μανιαδάκη, με το οποίο διαμαρτύρονται γιατί θέτει ως όρο για την αποφυλάκισή τους την υπογραφή δήλωσης αποκήρυξης των κομμουνιστικών ιδεών (9).

Η συνδεμένη με την Ασφάλεια λεγόμενη «Προσωρινή Διοίκηση του ΚΚΕ» θα προβάλλει το γράμμα του Ζαχαριάδη, εμφανιζόμενη, έτσι, ως πιστή στον ηγέτη του κόμματος, ενώ πριν απ’ αυτό δεν θα διστάσει να δημοσιεύσει στον «Ριζοσπάστη» που εξέδιδε και άλλο, πράγματι πλαστό, «γράμμα» του ηγέτη του κόμματος (10).

Η «Παλιά Κ.Ε.» θα χαρακτηρίσει πλαστό και το πραγματικό γράμμα του Ζαχαριάδη. Για τα στελέχη που τη συγκροτούσαν και τον Πλουμπίδη που τα καθοδηγούσε από το σανατόριο «Σωτηρία», όπου νοσηλευόταν ως φυματικός, ο πόλεμος ήταν ιμπεριαλιστικός, ανάλογος με τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, και καθήκον των κομμουνιστών ήταν να αντιταχθούν σ’ αυτόν και να συνεχίσουν να θέτουν ως κύριο ζήτημα την ανατροπή της δικτατορίας. Εντούτοις και η Παλιά Κ.Ε. τασσόταν υπέρ της υπεράσπισης της εδαφικής ακεραιότητας και της εθνικής ανεξαρτησίας, με ταυτόχρονη συνέχιση του αντιδικτατορικού αγώνα (11).

Θα ακολουθήσουν δύο ακόμη γράμματα του Ζαχαριάδη, στις 26 Νοεμβρίου 1940 και στις 15 Ιανουαρίου 1941 (το οποίο απευθυνόταν στα μέλη του ΚΚΕ και της ΟΚΝΕ), που η δικτατορία θα αποφύγει να δημοσιοποιήσει. Με τα γράμματα αυτά καταγγέλλεται η συνέχιση του πολέμου, που θεωρείται πως εξυπηρετεί τα συμφέροντα του αγγλικού ιμπεριαλισμού, χωρίς να ακυρώνεται το πρώτο γράμμα, που καλούσε σε απόκρουση της ιταλικής επίθεσης. Όπως αναφερόταν στο τρίτο γράμμα, «ο λαός της Ελλάδας υπερασπίζει στον πόλεμο αυτό μόνο την εθνική του ανεξαρτησία» και, κατά συνέπεια, δεν είχε νόημα να πολεμάει μετά την εκδίωξη των εισβολέων από το ελληνικό έδαφος. Αντίθετα, θα έπρεπε να επιδιωχθεί η ειρήνη, με μεσολάβηση της ΕΣΣΔ (12).

Όταν, στις 6 Απριλίου 1941, η Ελλάδα δέχτηκε επίθεση και από τη ναζιστική Γερμανία, το σύνολο των κομμουνιστών τάσσεται υπέρ της άμυνας της χώρας και υπέρ της συνέχισης του αγώνα για την εθνική απελευθέρωση. Έτσι, υπάρχουν γερμανικές αναφορές σε «κομμουνιστικά φέιγ βολάν» που κυκλοφόρησαν στην Αθήνα, «με ανατρεπτικές εκκλήσεις εναντίον της γερμανικής Βέρμαχτ, που προτρέπουν το λαό να μην παραδώσει τα όπλα και να αντισταθεί στην κατάσχεση των τροφίμων» (13). Στις 18 Απριλίου, μάλιστα, πραγματοποιήθηκε συγκέντρωση στην Ομόνοια, παρά την απαγόρευσή της από τον φρούραρχο, στρατηγό Χρήστο Καβράκο (αυτόν που σε λίγες μέρες θα παρέδιδε επίσημα την πρωτεύουσα στους Γερμανούς), με ομιλητή τον γραμματέα της Ανεξάρτητης Κομμουνιστικής Οργάνωσης Αθήνας, Σπύρο Καλοδίκη. Στη συγκέντρωση αυτή ακούστηκαν τα συνθήματα «Αντίσταση στους επιδρομείς», «Όπλα στο λαό», «Κυβέρνηση Εθνικής Σωτηρίας» κ.ά. (14).

Στην κατεύθυνση αυτή κινήθηκε τόσο το Μακεδονικό Γραφείο, το οποίο, σε συνεργασία με δημοκρατικούς παράγοντες (τον συνταγματάρχη Δημήτρη Ψαρρό κ.ά.), ίδρυσε, την 1^η Μαΐου, την αντιστασιακή οργάνωση Ελευθερία, όσο και η «Παλιά Κ.Ε.», που με το Μανιφέστο της 5^ης Μαΐου καλούσε σε συνέχιση του πολέμου στην κατεχόμενη Ελλάδα (15).

Στις 26 Μαΐου, ενόψει της γερμανικής επίθεσης κατά της Κρήτης, δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα «Κρητικά Νέα» άρθρο του Μιλτιάδη Πορφυρογένη, ηγετικού στελέχους του ΚΚΕ που μόλις είχε αποδράσει από τη Φολέγανδρο, όπου ήταν εξόριστος. Το άρθρο, με τίτλο «Ενωμένοι προς την νίκη», καλούσε τον λαό της Κρήτης και τους κομμουνιστές σε συμμετοχή στην άμυνα του νησιού (16).

Από τα τέλη Μαΐου την καθοδήγηση του κόμματος αναλαμβάνει η λεγόμενη «Νέα Κεντρική Επιτροπή», την οποία αποτέλεσαν μέλη εκλεγμένα στο 6^ο Συνέδριο του Δεκεμβρίου 1935, που είχαν αποδράσει από τους τόπους εξορίας, και άλλα κομματικά στελέχη.

Με απόφαση της Νέας Κ.Ε. ιδρύθηκε και η πρώτη πανελλαδική αντιστασιακή οργάνωση, η Εθνική Αλληλεγγύη, στο πρότυπο της προπολεμικής Εργατικής Βοήθειας. Ο τίτλος της είναι χαρακτηριστικός του προσανατολισμού σε εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα.

Ο προσανατολισμός αυτός δεν αφορούσε μόνο στο ΚΚΕ. Στις 7 Ιουνίου άρχιζε στην κατεχόμενη γειτονική Γιουγκοσλαβία ένοπλος αγώνας, με πρωτοβουλία του Κομμουνιστικού Κόμματος.

Με απόφαση του Μακεδονικού Γραφείου, που πάρθηκε στις 20 Ιουνίου (17), συγκροτήθηκαν οι ανταρτοομάδες Οδυσσέας Ανδρούτσος, στην περιοχή της Νιγρίτας, και Αθανάσιος Διάκος, στην περιοχή Κιλκίς, με 60-150 μέλη η καθεμιά (18). Μαχητικές ομάδες, συγκροτημένες με πρωτοβουλία κομμουνιστών, εμφανίστηκαν και σε άλλα μέρη της Μακεδονίας, ενώ, ήδη από τα τέλη Μαΐου και μέχρι τα μέσα Ιουνίου, είχαν ιδρυθεί οι οργανώσεις Ιερός Λόχος στη Θράκη, Πατριωτικό Μέτωπο στα Γιάννενα, Νέα Φιλική Εταιρεία στην Καλαμάτα κ.ά.

Όλα αυτά γίνονται πριν την επίθεση της ναζιστικής Γερμανίας στην ΕΣΣΔ. Και είναι αρκετά διαφωτιστικά ως προς τον προσανατολισμό του ΚΚΕ στον αγώνα για την εθνική ανεξαρτησία και απελευθέρωση, που οδήγησε στις 27 Σεπτεμβρίου στην ιστορική πρωτοβουλία της ίδρυσης του ΕΑΜ.

ΚΚΕ: Επίσημα Κείμενα, 4ος τόμος, 1934-1940 – Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1981, σ. 249-250.
Γιάννης Σκαλιδάκης, Το Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας και ο πόλεμος, στο 28 Οκτωβρίου 1940. Η Ελλάδα στη δίνη του πολέμου – Περιοδ. «Ε Ιστορικά», «Ελευθεροτυπία», Οκτώβριος
Ηagen Fleischer, Στέμμα και Σβάστικα. Η Ελλάδα της Κατοχής και της Αντίστασης 1941-1944 – Παπαζήσης, Αθήνα 1988, 1^ος τ., σ. 134-135. Γρηγόρης Φαράκος, Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος. Σχέσεις ΚΚΕ και διεθνούς κομμουνιστικού κέντρου – Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2004, σ. 341-343.
ΚΚΕ, Ιστορικό Τμήμα της Κ.Ε., Το ΚΚΕ στον Ιταλοελληνικό Πόλεμο 1940-41 – Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 2015, σ. 32-37.
ΚΚΕ, ό.π., σ. 66-68. Γρηγόρης Φαράκος, ό.π., σ. 165-168.
ΚΚΕ, Επίσημα κείμενα. 5^ος τόμος, 1940-1945 – ΚΚΕ (Εσωτερικού) 1973, σ. 14-15.
Στο ίδιο, σ. 16.
Στο ίδιο, σ. 17-18.
Στο ίδιο, σ. 19-21.
ΚΚΕ, Ιστορικό Τμήμα της Κ.Ε., Το ΚΚΕ στον Ιταλοελληνικό Πόλεμο 1940-41 – ό.π., σ. 125 κ.έ.
Στο ίδιο, σ. 152-157.
ΚΚΕ, Επίσημα κείμενα. 5^ος τόμος, 1940-1945, ό.π., σ. 22-23 και 31-35.
Ηagen Fleischer, ό.π., 2^ος τόμος, σημείωση σ. 141.
Πέτρος Ρούσος, Η Μεγάλη Πενταετία (1940-1945) – Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1976, 1^ος τ., σ. 64-65. Ο Βασίλης Μπαρτζιώτας ανέφερε ότι η συγκέντρωση έγινε στις 27 Απριλίου, τη μέρα, δηλαδή, που μπήκαν οι Γερμανοί στην Αθήνα (Βασίλης Μπαρτζιώτας, Η Εθνική Αντίσταση στην αδούλωτη Αθήνα – Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1984, σ. 13).
Θανάσης Χατζής, Η νικηφόρα επανάσταση που χάθηκε – Δωρικός, Αθήνα 1982, 1^ος τ., σ. 92-93.
ΚΚΕ, Επίσημα Κείμενα, ό.π., 5^ος τ., σ. 54-55.
Θανάσης Χατζής, ό.π., σ. 8.
Ηagen Fleischer, ό.π., σ. 225.