Aντί προλόγου
του Δημήτρη Καλτσώνη
καθηγητή θεωρίας κράτους και δικαίου
Πάντειο Πανεπιστήμιο
στο Α. Σίλβα Λεόν,
Σύντομη ιστορία της Κουβανικής επανάστασης (1959-2000),
Αθήνα, εκδ. ΚΨΜ, 2021, σελ. 11-16
Πολλοί είναι οι λόγοι για τους οποίους ενδιαφέρει η μελέτη της κουβανικής επανάστασης. Ενδιαφέρει πρωτίστως γιατί αποτελεί μια από τις πιο λαμπρές σελίδες του επαναστατικού, απελευθερωτικού κινήματος του 20ού αιώνα. Ο λαός και οι ηγετικές του φυσιογνωμίες, γνήσια τέκνα της εποχής και των συνθηκών, έβαλαν τη δική τους ιδιαίτερη πινελιά στις αναζητήσεις όχι μόνο του κουβανικού ή των άλλων λατινοαμερικανικών λαών αλλά ολόκληρης της ανθρωπότητας.
Ενδιαφέρει επίσης επειδή τα κοινωνικά επιτεύγματα της επανάστασης αυτής ήταν και είναι πολύ σημαντικά. Αν συγκρίνει κανείς την Κούβα με τις χώρες της Λατινικής Αμερικής και ειδικά με εκείνες τις Καραϊβικής, μπορεί εύκολα να διαπιστώσει τα σπουδαία επιτεύγματά της. Σε κάποιους τομείς, όπως η παιδεία και η υγεία, η Κούβα συναγωνίζεται επάξια ή ξεπερνά τα αναπτυγμένα κράτη.
Ωστόσο, η μελέτη της κουβανικής επανάστασης, της ιστορίας, της πορείας της, των επιτευγμάτων και των αστοχιών της προσφέρει άφθονο υλικό για τις σημερινές εναγώνιες αναζητήσεις της ανθρωπότητας. Δεν αναρωτιέται κανείς μόνο για την επιβίωσή της μέσα από όλες τις αντιξοότητες, τις ασφυκτικές στρατιωτικές και οικονομικές πιέσεις του ιμπεριαλισμού, τα δικά της λάθη. Αναρωτιέται ακόμη γιατί η καπιταλιστική παλινόρθωση των ετών 1989-1990 στα (γραφειοκρατικά στρεβλωμένα) σοσιαλιστικά κράτη της Ανατολικής Ευρώπης δεν κατάφερε να συμπαρασύρει την Κούβα. Πώς συνέβη αυτό; Τι διαφορετικό είχε η Κούβα από τη Σοβιετική Ένωση, τη Λαϊκή Δημοκρατία Βουλγαρίας ή άλλες χώρες της Αφρικής και της Ασίας;
Σίγουρα έπαιξαν ρόλο οι παραδόσεις και η κοινωνική νοοτροπία των Κουβανών και των λαών της Λατινικής Αμερικής, η ηθικο-πολιτική κληρονομιά προσωπικοτήτων όπως του Χοσέ Μαρτί. Σίγουρα επίσης επέδρασε το γεγονός ότι η κουβανική επανάσταση επικράτησε σε ένα διεθνές περιβάλλον ασύγκριτα πιο ευνοϊκό σε σύγκριση με της Ρωσίας το 1917 ή των άλλων χωρών μετά το β’ παγκόσμιο πόλεμο. Η εμπειρία των προηγούμενων επαναστάσεων, θετική και αρνητική, έπαιξε επίσης ρόλο. Το αντιιμπεριαλιστικό αίσθημα της εθνικής ανεξαρτησίας και αξιοπρέπειας που κατακτήθηκε με την επανάσταση, έχει επιπλέον τη δική του συμβολή. Τέλος, δεν χρειάζεται ιδιαίτερη αναφορά στην ποιότητα των ηγετών της επανάστασης. Αυτή είναι αδιαμφισβήτητη και καταγεγραμμένη ιστορικά αλλά δεν μπορεί να εξηγήσει το φαινόμενο. Οι ηγέτες είναι καρποί της εποχής τους.
Ωστόσο οι αιτίες δεν εντοπίζονται αποκλειστικά ή κυρίως στην τοπική ιστορική ιδιομορφία. Όλα τα παραπάνω δεν αρκούν για να εξηγήσουν ότι η επαναστατική Κούβα επέζησε των τεκτονικών αλλαγών του 1990. Κάποια άλλα χαρακτηριστικά είναι εκείνα που διαδραμάτισαν ειδικό καταλυτικό ρόλο και προσέδωσαν μακροβιότητα στην επανάσταση σε αυτή την φτωχή, “τριτοκοσμική” χώρα. Αυτά ακριβώς είναι εκείνα που παρουσιάζουν το μεγαλύτερο ερευνητικό ενδιαφέρον και πρέπει να αναζητηθούν.
Σε μια εξαιρετικής επιστημονικής ακρίβειας ανάλυση και πρόβλεψη, ο Φ. Ένγκελς, στον πρόλογο που έγραψε στο έργο του Κ. Μαρξ Ο Εμφύλιος πόλεμος στη Γαλλία, διαπίστωνε ότι η απομάκρυνση από την εφαρμογή των αρχών της Παρισινής Κομμούνας μπορεί να οδηγήσει στο να χάσει η επαναστατημένη εργατική τάξη την εξουσία[1]. Τίποτα δεν μπορεί επί μακρόν να γίνεται στο όνομα του λαού χωρίς τον ίδιο το λαό.
Αν κάτι κράτησε όρθια την Κούβα τρεις και πλέον δεκαετίες μετά τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης, είναι το γεγονός ότι αυτή η επανάσταση διατήρησε σε μεγάλο βαθμό μια διαφορετική σχέση του λαού με τα κέντρα λήψης αποφάσεων. Σε όλες τις περιόδους ο λαός, άλλοτε περισσότερο και άλλοτε λιγότερο, ήταν παρών στη συζήτηση και λήψη των αποφάσεων. Οπωσδήποτε υπήρξαν στιγμές που η φωνή του δεν ακούστηκε επαρκώς. Μπορεί επίσης να υπήρξαν στιγμές γραφειοκρατικής σκουριάς στο πολιτικό σύστημα. Αλλά είναι βέβαιο, χωρίς να εξωραϊζει κανείς την κατάσταση, ότι η κουβανική δημοκρατία λειτούργησε πολύ πιο ουσιαστικά όχι μόνο από τις αστικές δημοκρατίες (πρώτα απ’ όλα της αμερικανικής ηπείρου) αλλά και από τα πολιτικά συστήματα των άλλων σοσιαλιστικών χωρών[2].
Η αιρετότητα, με τη δυνατότητα πολλαπλών επιλογών υποψηφίων μη επιβαλλόμενων από το Κομμουνιστικό Κόμμα, η δυνατότητα ανάκλησης των αντιπροσώπων, η δυνατότητα ελεύθερης αντιπαράθεσης των απόψεων, η εναλλαγή των αντιπροσώπων, ο έλεγχος από τα κάτω μέσω των συνελεύσεων βάσης και η μη συγκέντρωση (όχι σημαντικών τουλάχιστον) μισθολογικών και άλλων προνομίων στους κυβερνώντες, ο ένοπλος λαός, υπήρξαν μερικά από τα στοιχεία της Κουβανικής επαναστατικής δημοκρατίας. Βέβαια προβλήματα παρουσιάζονται. Η αιρετότητα και η ανακλητότητα μπορεί κάποιες φορές να καθίστανται τυπικές, το ίδιο και η συζήτηση των διαφορετικών απόψεων.
Πάντως η υλοποίηση σε σημαντικό βαθμό των αρχών της Παρισινής Κομμούνας, παρόλες τις ατέλειες και ανεπάρκειες, υπήρξε καθοριστική ειδικά στις κρίσιμες στιγμές. Με τον πιο χαρακτηριστικό τρόπο εκδηλώθηκε την κρίσιμη ειδική περίοδο μετά το 1991. Τότε η Κούβα έχασε όλους τους εμπορικούς εταίρους και τα πολιτικά της στηρίγματα. Ο οικονομικός πόλεμος των ΗΠΑ έγινε ολοκληρωτικός. Το ΑΕΠ έπεσε τουλάχιστον κατά 35%. Και όμως ο λαός δεν λύγισε, δεν παρασύρθηκε ούτε υπέκυψε στις σειρήνες της αντεπανάστασης, που ακούγονταν ελκυστικά αλλά επιφύλασσαν ένα ολέθριο μέλλον για τους πολλούς. Το πολιτικό σύστημα δεν βασίστηκε στη βία για να διατηρηθεί, ούτε θα μπορούσε άλλωστε. Βασίστηκε στην προσφυγή στο λαό, στην ανοιχτή δημοκρατική συζήτηση για τα πολύ οξυμμένα προβλήματα και τη συλλογική αναζήτηση λύσεων. Ο Φιδέλ Κάστρο έκανε για μια ακόμη φορά το πρώτο βήμα οδηγώντας το Κομμουνιστικό Κόμμα και τη χώρα σε ένα μεγάλο κύκλο ανοιχτών, ουσιαστικών συνελεύσεων και συζητήσεων.
Στη σημερινή Κούβα, όσο το σύστημα των λαϊκών συνελεύσεων και της επαναστατικής δημοκρατίας διατηρεί και επαυξάνει τη ζωτικότητά του, ο έλεγχος του λαού στην κρατική ηγεσία θα καθίσταται αποτελεσματικός και θα αποτρέπονται φαινόμενα διαφθοράς. Έτσι το σύγχρονο, αναγκαστικό, περιορισμένο άνοιγμα στις καπιταλιστικές σχέσεις θα μπορεί να είναι ελεγχόμενο και ιστορικά προσωρινό[3].
Αν αντίθετα η λαϊκή εξουσία αποδυναμωθεί σοβαρά, η Κούβα θα ακολουθήσει το δρόμο της καπιταλιστικής παλινόρθωσης κι ένα βαθύ χάσμα κοινωνικής ανισότητας θα εμφανιστεί με τη συσσώρευση πλούτου στα χέρια λίγων και τη βαθιά φτωχοποίηση της μεγάλης πλειοψηφίας με την κατάργηση των σημαντικών εργασιακών και κοινωνικών κατακτήσεων της επανάστασης. Τότε η Κούβα θα μετατραπεί και πάλι σε χώρα υποτελή των ΗΠΑ, μαστιζόμενη από τη φτώχεια, την υπανάπτυξη και την εγκληματικότητα όπως οι γειτονικές χώρες πχ. η Αϊτή, η Δομινικανή Δημοκρατία ή το Πουέρτο Ρίκο[4].
Ανεξάρτητα όμως από την έκβαση των πραγμάτων στη σύγχρονη ιστορική περίοδο, τα στοιχεία της εμπειρίας της κουβανικής επανάστασης που προαναφέρθηκαν, αποτελούν, έστω και σε ατελή, εμβρυακή, μορφή πρόπλασμα των επαναστάσεων του μέλλοντος. Δείχνουν πώς οι λαοί συσσωρεύουν πολύτιμη εμπειρία από τις επαναστάσεις του 20ού αιώνα, από τις επιτυχίες και τα λάθη τους.
Η ανθρωπότητα αντιμετωπίζει κρίσιμα διλήμματα, πιο κρίσιμα και υπαρξιακά από κάθε άλλη φορά στην ιστορία της. Δεν είναι μόνο η βαθιά όξυνση των κοινωνικών ανισοτήτων την οποία επιτείνει και βαθαίνει απροσμέτρητα η παρούσα καπιταλιστική κρίση. Δεν είναι μόνο οι πόλεμοι ακόμη και ο κίνδυνος ενός γενικευμένου ιμπεριαλιστικού πολέμου. Είναι ακόμη οι προκλήσεις της διαχείρισης της τεχνολογίας, της ρομποτικής, της βιοτεχνολογίας. Είναι πάνω από όλα η αλόγιστη καταστροφή του περιβάλλοντος στο βωμό των καπιταλιστικών κερδών. Οι κίνδυνοι για τους λαούς είναι θανάσιμοι. Γι’ αυτό αναπότρεπτα θα εμφανιστούν νέα κύματα επαναστατικών αναζητήσεων. Θα είναι ζήτημα ζωής ή θανάτου.
Σε αυτές τις αναζητήσεις, η κοινωνικοποίηση των βασικών μέσων παραγωγής, των επιτευγμάτων της επιστήμης και μαζί η κατάκτηση μιας ουσιαστικής, επαναστατικής δημοκρατίας θα βρεθούν στο επίκεντρο της συζήτησης. Τέτοιες συνταρακτικές αλλαγές δεν μπορούν να γίνουν ούτε να διατηρηθούν ή να βαθύνουν χωρίς την πραγματική συμμετοχή του λαού, χωρίς την ενότητα επαναστατικής ηγεσίας και λαού, χωρίς τον αδιάλειπτο έλεγχο των κυβερνώντων από τους καθημερινούς ανθρώπους. Η σωτηρία και η χειραφέτηση των λαών μπορεί να επιτευχθεί μόνο ως έργο των δικών τους χεριών και της δικής τους σκέψης. Αυτή είναι η παρακαταθήκη της κουβανικής επανάστασης. Αντικρίζουμε στα θετικά, ανεξέλιχτα χαρακτηριστικά της το πρόπλασμα του μέλλοντος.
[1] Βλ. Κ. Μαρξ Ο Εμφύλιος πόλεμος στη Γαλλία, Αθήνα, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, 2000, σελ. 20.
[2] Βλ. σχετικά J.L. Guasch Estévez, “Εl burocratismo a la luz del socialismo en el siglo XXI», Temas, n. 60, 2009, σελ. 48 επ. και P. Prada, “Por que cayo el socialismo en Europa? Por que no cayo Cuba?”, 9/9/2015, Cubadebate, www.cubadebate.cu και J.L. Rodriguez, “La desaparicion de la URSS 25 anos despues: Algunas reflexiones”, Cubadebate, www.cubadebate.cu και J.L. Rodriguez, “La revolucion de Octubre y los primeros pasos de la economia socialista en la URSS” I, II, III, 5/1/2017, 10/11/2017, 5/12/2017, Cubadebate, www.cubadebate.cu και D. Kotz, “Socialism and capitalism: Lessons from the demise of state socialism in the Soviet Union and China”, in R. Pollin (edit.), Socialism and radical political economy: Essays in honor of Howard Sherman, Cheltenham and Northampton, Edward Elgar, 2000, σελ. 300 επ.
[3] Βλ. Κ. Κατζ, “Το κουβανικό έπος”, περ. Μαρξιστική Σκέψη, τ. 30, 2020, σελ. 145 επ.
[4] Βλ. Δ. Καλτσώνης, “Το νέο Κουβανικό Σύνταγμα του 2019”, περ. Μαρξιστική Σκέψη, τ. 28, 2019, σελ. 408 επ.
