Ο φόβος ως εργαλείο της κυρίαρχης πολιτικής

του Βασίλη Λιόση

Γιατί ενώ υπάρχει τόση αδικία ο κόσμος δεν εξεγείρεται; Γιατί ενώ οι κοινωνικές αντιθέσεις λαμβάνουν πλέον τις πιο οξυμένες μορφές ο καταπιεσμένος συχνά ακολουθεί τον καταπιεστή του; Γιατί ενώ σε έναν εργασιακό χώρο υπάρχει εκμετάλλευση δεν συνειδητοποιείται το αυτονόητο, το ότι δηλαδή η κοινή συμμετοχή των εργαζομένων σε μία διεκδίκηση ή σε έναν αγώνα θα φέρει αποτελέσματα;

Πρώτα από όλα θα πρέπει να πούμε πως τα παραπάνω ερωτήματα είναι εν μέρει σωστά και αυτό γιατί οι άνθρωποι και εξεγείρονται και διεκδικούν και κερδίζουν. Ωστόσο, τουλάχιστον στην εποχή μας, δεν είναι αυτό το κυρίαρχο. Αλλά αυτό απλώς είναι μία διαπίστωση κι επομένως ακολουθεί αναγκαστικά το ερώτημα: γιατί;

Α. Η ΤΡΟΦΟΔΟΤΗΣΗ ΤΗΣ ΥΠΟΤΑΓΗΣ

Κατά δεύτερο, ειδικά εντός της καπιταλιστικής κοινωνίας συντρέχει ένα πλήθος παραγόντων που ερμηνεύουν την υποταγή: α) η αδυναμία αποκάλυψης των «μυστικών» στην παραγωγική διαδικασία (φετιχοποίηση του εμπορεύματος), β) η αναπαραγωγή της κυρίαρχης ιδεολογίας μέσα από το σχολείο, το πανεπιστήμιο, την εκκλησία, γ) η διαβρωτική λειτουργία των ΜΜΕ κ.ά..

Και τι σημαίνει στα αλήθεια υποταγή; Γιατί γίνεται αποδεκτό το υφιστάμενο πλαίσιο που είναι καταπιεστικό; Μα γιατί πίσω από την υποταγή κρύβεται ο φόβος. Στη λειτουργία του φόβου εδράζεται η κοινωνική παραίτηση και η έλλειψη διάθεσης για σύγκρουση.

Β. Ο ΦΟΒΟΣ ΩΣ ΑΡΧΕΓΟΝΟ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑ

Ο φόβος είναι ένα συναίσθημα που συναντάται και στον αρχέγονο άνθρωπο. Υπήρξε απολύτως απαραίτητος για την επιβίωση του ανθρώπινου είδους. Τον προφύλασσε από τα σαρκοβόρα ή άλλους κινδύνους. Η απουσία του φόβου θα σήμαινε την άλογη σύγκρουση με ένα λιοντάρι ή το άλμα σε ένα γκρεμό. Και τα δύο θα συνεπάγονταν τον θάνατο του ανθρώπου.

Το αρχέγονο αυτό συναίσθημα ενυπάρχει και στον σημερινό άνθρωπο, αλλά επειδή πλέον δεν βρισκόμαστε σε συνθήκες προϊστορικές αλλά εντός εντελώς διαφοροποιημένων κοινωνικών δομών, ο φόβος λειτουργεί με έναν ιδιαίτερο τρόπο. Τώρα αποκτά άλλη λειτουργία. Δεν μας προστατεύει από ένα μεγάλο αιλουροειδές ή μία ταραντούλα (αν και είναι αλήθεια ότι μας προστατεύει για να μην κατέβουμε την πολυκατοικία πηδώντας από τον πέμπτο όροφο). Επειδή, όμως, υπάρχουν σχέσεις εκμετάλλευσης και καταπίεσης, ο φόβος συνδέεται ακριβώς με αυτές τις σχέσεις.

Γ. Ο ΣΥΓΧΡΟΝΟΣ ΦΟΒΟΣ

Τι είναι, όμως, αυτό που φοβίζει τους ανθρώπους; Τους φοβίζουν α) τα απλήρωτα δάνεια που επικρέμονται πάνω από το κεφάλια τους και ό,τι συνεπάγεται αυτό (απώλεια οικίας), β) οι οφειλές στην εφορία, γ) η απόλυση στην εργασία άρα η ανεργία, δ) οι οικονομικές κρίσεις και το αβέβαιο μέλλον, ε) τα θρησκευτικά δόγματα όπου η τιμωρία του υπέρτατου όντος παραμονεύει στην περίπτωση παραβίασης των ηθικών κωδίκων, στ) η κρατική καταστολή με όλες της τις μορφές.

Εσχάτως είδαμε και άλλη μία εργαλειοποίηση του φόβου με το που προέκυψε η πανδημία. Δεν ισχυριζόμαστε ότι η πανδημία υπήρξε ένα κόλπο προκειμένου να επιβληθούν αντιδημοκρατικά και νέα εργασιακά μέτρα. Ισχυριζόμαστε ότι η πανδημία ήταν η αφορμή για να ενσπείρουν τον φόβο και να μονιμοποιηθούν στις συνειδήσεις και στην πραγματικότητα νέες συνθήκες, νέα κοινωνικά δεδομένα. Στο παρελθόν υπήρξαν και άλλες αφορμές, όπως για παράδειγμα το χτύπημα των δίδυμων πύργων που αποτέλεσε την αφετηρία για την επέκταση του «μεγάλου αδελφού», δηλαδή τη μονιμοποίηση όλων των συστημάτων ελέγχου και παρακολούθησης.

Όλα αυτά συχνά, όχι απλά φοβίζουν τους ανθρώπους, αλλά τους παραλύουν. Και όχι μόνο τους παραλύουν αλλά τους οδηγούν σε μία εξωφρενική κατάσταση: θεωρητικοποιούν τον φόβο τους, τον μετατρέπουν σε υποτέλεια απέναντι σε ό,τι τους καταπιέζει και ακόμη χειρότερα τον μετατρέπουν σε επιθετικότητα απέναντι σε όποιον τολμήσει να σπάσει τον φόβο. Με άλλα λόγια ο φοβισμένος γίνεται «τελάλης» του φόβου του, τον αναπαράγει, τον κάνει τρόπο ζωής και τον κοινωνεί στους γύρω του.

Δ. ΣΠΑΕΙ Ο ΦΟΒΟΣ;

Αν το ερώτημα γιατί υπάρχει φόβος απαντήθηκε στοιχειωδώς, το επόμενο ερώτημα είναι: πώς αυτός σπάει και από ποιον; Αυτό είναι και το πιο δύσκολο ερώτημα και ένα εξαιρετικά δυσεπίλυτο πρόβλημα. Ο φόβος μπορεί να σπάσει και από μόνος του υπό συγκεκριμένες συνθήκες αλλά και με την εξωτερική παρέμβαση ενός άλλου. Συγκεκριμένα, η ιδεολογική διαπάλη και το παράδειγμα της σύγκρουσης από κάποιον/ους που υπερβαίνει/ουν το φοβικό συναίσθημα μπορεί (τονίζουμε το «μπορεί») να λειτουργήσει θετικά για όλους εκείνους που έχουν επιλέξει την υποταγή. Βλέπουν πως υπάρχει και μία άλλη κατάσταση που είτε δεν είχαν σκεφτεί είτε δεν την είχαν αντικρύσει ποτέ κι έτσι το στερεότυπό τους δέχεται πιθανώς κάποιες ρωγμές.

Το πλέον σημαντικό σε αυτό το σημείο είναι να πειστεί ο άλλος να ενταχθεί σε ένα συλλογικό αγώνα. Η συλλογικότητα είναι αυτή που μειώνει το αίσθημα του φόβου, γιατί παρουσιάζει μία νέα κατάσταση: ο άλλος δεν είναι πλέον μόνος του ακόμη και στην περίπτωση που εξακολουθεί να φοβάται. Μοιράζεται, τρόπον τινά, τον φόβο του κι έτσι τον μειώνει ή για να είμαστε πιο ακριβείς νιώθει δεσμούς αλληλεγγύης που του δημιουργούν  νέες συνειδησιακές και ψυχολογικές καταστάσεις.

Τι σημαίνει, ωστόσο, ότι ο φόβος μπορεί να σπάσει και από μόνος του; Σημαίνει πως υπάρχουν χρονικά σημεία όπου οι απότομες αλλαγές επιφέρουν ρηγματώσεις στις συνειδήσεις και αυθόρμητες αντιδράσεις που κανείς πριν δεν τις είχε προβλέψει. Αυτό συμβαίνει αντικειμενικά και ανεξάρτητα από τη θέληση του καθενός.

Ας θυμηθούμε, για παράδειγμα, ότι η εφαρμογή των πρώτων μνημονίων στην Ελλάδα επέφερε πρωτόγνωρες, για τα τελευταία είκοσι χρόνια στην Ελλάδα, κοινωνικές εξεγέρσεις τόσο σε ένταση όσο και σε έκταση. Δεν τις καθοδήγησε κανείς ή αν το έκανε το έκανε σε μικρό βαθμό. Ο πρώην φοβισμένος απεργούσε, βρισκόταν στον δρόμο, συγκρουόταν με τα ΜΑΤ, καταβαράθρωσε εκλογικά αυτούς που του επέβαλλαν τα μνημόνια και τους αμφισβήτησε όσο ποτέ άλλοτε. Επομένως, αυτό που μέτρησε ήταν η απότομη αλλαγή των αντικειμενικών συνθηκών και κατ’  επέκταση και των συνειδήσεων. Αν η μείωση των μισθών ήταν της τάξης του 1% είναι σχεδόν σίγουρο πως δεν θα γινόταν τίποτα. Στην περίπτωση, όμως, στην οποία αναφερόμαστε η μείωση των μισθών έφτασε ακόμη και το 40%. Οι ίδιες απότομες αλλαγές επέφεραν κοινωνικές εκρήξεις και σε άλλες χώρες π.χ. Αργεντινή.

Μπορεί ακόμη ένα συμβάν να ενεργοποιήσει τον κόσμο και συνήθως αυτό είναι η δολοφονία ενός αθώου ανθρώπου. Στην Ελλάδα η πιο χαρακτηριστική περίπτωση υπήρξε η δολοφονία του Γρηγορόπουλου και του Φύσσα. Στις ΗΠΑ ανάλογα λειτουργούν οι δολοφονίες μαύρων πολιτών και ο ρατσισμός.

Ίσως κι ένα τοπικό πρόβλημα να είναι αυτό που θα βγάλει τον κόσμο από την ησυχία του σπάζοντας τα δεσμά του φόβου π.χ. τοποθέτηση ανεμογεννητριών. Ακόμη και στην μικροκλίμακα μιας επιχείρησης μπορεί αν υπάρξουν συμπεριφορές μη αναμενόμενες προερχόμενες από την περικοπή του μισθού, την αυταρχική συμπεριφορά της εργοδοσίας κ.λπ.. Ωστόσο, ακόμη και τότε θα υπάρξουν αντιφάσεις, παλινδρομήσεις, υποχωρήσεις. Και τι γίνεται τότε;

Δ. Ο ΦΟΒΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΠΡΩΤΟΠΟΡΙΕΣ

Είναι το σημείο όπου όσοι κατανοούν πως ο φόβος είναι διαλυτικός και σε ένα βαθμό τον ξεπερνάνε και ηγούνται μιας κίνησης που διεκδικεί, οφείλουν να κρατήσουν αποστάσεις από τον ελιτισμό και τον πεσιμισμό (όλοι είναι υποταγμένοι, ο κόσμος δεν καταλαβαίνει, δεν βγαίνει τίποτα, το σύστημα είναι ανίκητο). Οφείλουν, επίσης, να κρατήσουν τις ισορροπίες και δεν εννοούμε τη χρήση διπλωματίας που πατάει σε δυο βάρκες. Η στήριξη σε δυο βάρκες έχει μία συνήθη κατάληξη: να βρεθούμε στο νερό με έναν ηχηρό παφλασμό.

Οι ισορροπίες, εν προκειμένω, σημαίνουν την κατανόηση των όποιων υποχωρήσεων, την υπομονή απέναντι στον φορέα του φόβου, την επιμονή σε μία διαδικασία σύγκρουσης αλλά με τη συνειδητοποίηση ότι υπάρχουν φάσεις και φάσεις: σε άλλες κλιμακώνεις και σε άλλες αμβλύνεις τη σύγκρουση. Αυτά δεν σημαίνουν και στωική αποδοχή όλων εκείνων που συντάσσονται απροκάλυπτα ή λιγότερο απροκάλυπτα με την άλλη πλευρά. Η αποκάλυψή τους είναι απολύτως αναγκαία και όρος για να διεξαχθεί ένας αγώνας με ελπιδοφόρα κατάληξη. Και αυτό αφορά και τις μικρές και τις μεγάλες κλίμακες.