του Δημήτρη Καλτσώνη
Ένα εκατομμύριο άνθρωποι ξεπέρασαν τη φτώχεια στη Βολιβία τα τελευταία έξι χρόνια. Συγκεκριμένα, όπως ανακοίνωσε ο πρόεδρος της χώρας Έβο Μοράλες από το 2006 που ανέλαβε τη διακυβέρνηση της Βολιβίας μέχρι σήμερα, 600 χιλιάδες κάτοικοι αγροτικών περιοχών έπαψαν πλέον να ζουν σε συνθήκες «ακραίας φτώχειας». Άλλοι 400 χιλιάδες που ζούσαν σε συνθήκες «φτώχειας» βελτίωσαν αισθητά το βιοτικό τους επίπεδο. Συνολικά, το μέρος του πληθυσμού που ζούσε κάτω από το όριο φτώχειας μειώθηκε το διάστημα 2006-2011 από το 62% στο 43%. Σημείωσε δηλαδή πτώση κατά 19%.
Αυτά είναι κάποια από τα ευεργετικά αποτελέσματα της πολιτικής Μοράλες. Υπενθυμίζεται ότι η κυβέρνηση του αγροτοσυνδικαλιστή Μοράλες και επικεφαλής του κόμματος «Κίνημα προς το Σοσιαλισμό» (ΜΑS) αναδείχθηκε στα τέλη του 2005 με εκλογές μετά όμως από πολυετείς, σκληρούς, αιματηρούς λαϊκούς αγώνες και εξεγέρσεις που επικεντρώνονταν στη διεκδίκηση του δημόσιου χαρακτήρα του φυσικού αερίου και του νερού, που ανέτρεψαν δυο προέδρους με τίμημα δεκάδες διαδηλωτές νεκρούς από την επέμβαση των κατασταλτικών δυνάμεων. Οι προηγούμενοι πρόεδροι και οι κυβερνήσεις είχαν οδηγήσει το λαό της Βολιβίας σε κατάσταση ακραίας εξαθλίωσης. Η Βολιβία ήταν, από όλες τις απόψεις, μια από τις πιο φτωχές χώρες στον κόσμο.
Το φυσικό αέριο, ο ορυκτός πλούτος, το νερό είχαν ιδιωτικοποιηθεί. Τον πλούτο και το μόχθο του λαού λυμαίνονταν οι πολυεθνικές εταιρείες των ΗΠΑ, της Γαλλίας, της Ισπανίας, της Βραζιλίας και άλλων ισχυρών χωρών από κοινού με την εγχώρια ολιγαρχία. Το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο επέβαλλε τα δήθεν εξυγιαντικά προγράμματα και τις νεοφιλελεύθερες «θεραπείες – σοκ» που στην πραγματικότητα συνιστούσαν πλιάτσικο σε βάρος των πλουτοπαραγωγικών πηγών της Βολιβίας.
Οι αλλαγές
Η κυβέρνηση Μοράλες επέφερε επί της αρχής δυο κομβικές επιλογές.
Πρώτο, απομακρύνθηκαν η στρατιωτική παρουσία των ΗΠΑ από τη χώρα. Το νέο Σύνταγμα της χώρας διακήρυξε πανηγυρικά στο άρθρο 10, κατά το πρότυπο του Μπολιβαριανού Συντάγματος της Βενεζουέλας, ότι «απαγορεύεται η εγκατάσταση ξένων στρατιωτικών βάσεων στο βολιβιανό έδαφος».
Δεύτερο, πραγματοποίησε σοβαρά βήματα για την κατάκτηση της οικονομικής ανεξαρτησίας της χώρας με την εθνικοποίηση του φυσικού αερίου. Στην πραγματικότητα όμως είχαμε μόνο μερική εθνικοποίηση του φυσικού αερίου. Η αιτιολογία για το γεγονός ότι η κυβέρνηση δεν προχώρησε περισσότερο είναι ότι είχε ανάγκη από τη συνεργασία με ξένες πολυεθνικές εταιρείες που δραστηριοποιούνται στον τομέα αυτό και οι οποίες διαθέτουν την αναγκαία τεχνογνωσία για την εκμετάλλευση των κοιτασμάτων, κάτι που δεν μπορούσε μόνο της να το πράξει η Βολιβία. Ακόμη και έτσι, η κρατική επιχείρηση φυσικού αερίου δεκαπλασίασε τα έσοδά της.
Εκτός αυτού, η κυβέρνηση Μοράλες έχει επίσης αποφασίσει να δημιουργία κρατική βιομηχανία λιθίου, σιδήρου καθώς και υποδομές για τη συγκράτηση και αξιοποίηση των υδάτων. Το τελευταίο διάστημα εθνικοποίησε την εταιρεία ηλεκτρισμού η οποία ανήκε μέχρι τώρα σε ισπανικών συμφερόντων πολυεθνική. Πριν ένα μήνα περίπου εθνικοποίησε επίσης μια μεταλλευτική εταιρεία που ανήκε στην ελβετική πολυεθνική «Γκλενκόρ». Η εταιρεία αυτή είναι μια από τις μεγαλύτερες του είδους της σε παγκόσμιο επίπεδο. Η πράξη αυτή αποτέλεσε τη συνέχεια της εθνικοποίησης το 2007 μεταλλείων ψευδάργυρου και κασσίτερου που ανήκαν στην ίδια πολυεθνική.
Η ανάκτηση της πολιτικής και οικονομικής ανεξαρτησίας, η μερική εθνικοποίηση του φυσικού αερίου και οι λοιπές εθνικοποιήσεις έδωσαν τη δυνατότητα στην κυβέρνηση Μοράλες να υλοποιήσει μια κοινωνική πολιτική πρωτόγνωρη για τα δεδομένα της Βολιβίας. Αποτέλεσμα αυτής της πολιτικής είναι ο περιορισμός της φτώχειας.
Η Βολιβία παρουσίασε τα τελευταία χρόνια αύξηση του ΑΕΠ της τάξης του 4,7% ετησίως. Το πρώτο εξάμηνο του 2012 το ΑΕΠ σημείωσε αύξηση κατά 5,12%. Αυξήθηκαν οι μισθοί, το όριο συνταξιοδότησης έπεσε από τα 65 στα 58 χρόνια. Με τη βοήθεια της ΑLΒΑ, και της Κούβας ειδικότερα, καταπολεμήθηκε σε μεγάλο βαθμό ο αναλφαβητισμός, επεκτάθηκε δραστικά το δίκτυο των σχολικών μονάδων. Αξιοσημείωτες υπήρξαν και οι βελτιώσεις στη δημόσια δωρεάν περίθαλψη η οποία ήταν μάλλον άγνωστη πρωτύτερα.
Οι αλλαγές αυτές έχουν προκαλέσει την ισχυρή αντίδραση της εγχώριας ολιγαρχίας και των ΗΠΑ. Η κυβέρνηση Μοράλες βρέθηκε επανειλημμένα ενώπιον πολύμορφων υπονομευτικών ενεργειών και προσπάθειας πραξικοπηματικής ανατροπής της νόμιμης κυβέρνησης. Οι ΗΠΑ αποδεδειγμένα χρηματοδοτούν και ενισχύουν ποικιλότροπα κάθε αντιπολιτευτική ενέργεια. Προσπαθούν να ασκήσουν πίεση και μέσω της Παραγουάης στην οποία πρόσφατα ανατράπηκε με αντισυνταγματική απόφαση-πραξικόπημα της Βουλής ο εκλεγμένος πρόεδρος της χώρας. Οι στρατιωτικές βάσεις των ΗΠΑ στην περίμετρο της Βενεζουέλας και της Βολιβίας ενισχύονται.
Οι κατευθύνσεις του Συντάγματος
Οι μεταρρυθμίσεις εκφράστηκαν στο νέο Σύνταγμα, που υιοθετήθηκε από Συντακτική Συνέλευση με πρωτοβουλία της κυβέρνησης Μοράλες. Το Σύνταγμα αυτό χαράσσει μια ορισμένη φιλολαϊκή κατεύθυνση, διαφορετική από τα σύγχρονα Συντάγματα, αλλά δεν ξεκαθαρίζει πλήρως τα πράγματα.
Έτσι, το άρθρο 307 παρ. 1 ορίζει ότι «το βολιβιανό οικονομικό μοντέλο είναι πλουραλιστικό» ενώ η παρ. 2 διευκρινίζει ότι «η πλουραλιστική οικονομία αποτελείται από την κοινοτική, την κρατική, την ιδιωτική και την κοινωνικο-συνεταιριστική μορφή οργάνωσης της οικονομίας». Το άρθρο 314 εξαγγέλλει ως στόχο την εξάλειψη της φτώχειας και στην παρ. 6 διευκρινίζει ότι στην επίτευξη του στόχου ιδιαίτερο ρόλο έχουν η κρατική και η κοινοτική μορφή οργάνωσης της οικονομίας. Ιδιαίτερη σημασία αποδίδει το Σύνταγμα στην οικονομική ανεξαρτησία της χώρας. Ενδεικτικά το άρθρο 320 παρ. 4 ορίζει πως «το κράτος είναι ανεξάρτητο σε όλες τις αποφάσεις εσωτερικής οικονομικής πολιτικής και δεν αποδέχεται επιβολή ή όρους από την πλευρά άλλων κρατών, τραπεζών, οικονομικών οργανισμών, της Βολιβίας ή αλλοδαπούς, από πολυεθνικούς οργανισμούς ή πολυεθνικές εταιρείες».
Οι διατυπώσεις αυτές απέχουν παρασάγγας από τα νεοφιλελεύθερα πρότυπα που γνωρίζουμε στην Ευρώπη και σε άλλες χώρες της Λατινικής Αμερικής. Ωστόσο δεν αποσαφηνίζουν με πληρότητα αν ο κρατικός τομέας της οικονομίας θα είναι ο άξονας και η ατμομηχανή της οικονομικής ανάπτυξης στο πλαίσιο μιας ολοένα και περισσότερο σχεδιασμένης οικονομικής ανάπτυξης από το λαό ή αν απλώς θα έχει ένα σημαντικό αλλά επιβοηθητικό ρόλο ως προς τον ιδιωτικό τομέα στο πνεύμα του κεϋνσιανισμού.
Οι κριτικές
Ακριβώς επειδή δεν έχει διευκρινιστεί το παραπάνω ζήτημα, οι θετικές για το λαό της Βολιβίας αλλαγές είναι αναστρέψιμες. Η οικονομία της αγοράς εξακολουθεί να επιβάλλει τη λογική της. Αυτό σημαίνει ότι, μόλις η ευνοϊκή οικονομική και πολιτική συγκυρία χαθεί, οι αλλαγές αυτές θα εξανεμιστούν. Οι κοινωνικές κατακτήσεις μπορεί να καταργηθούν και οι εθνικοποιήσεις μπορεί να δώσουν τη θέση τους στις ιδιωτικοποιήσεις.
Τα αποτελέσματα της αναδιανομής του κοινωνικού πλούτου δεν παύουν να είναι εξαιρετικά περιορισμένα και ασταθή στο βαθμό που περιορίζονται στο πλαίσιο της καπιταλιστικής οικονομίας. Όσο η διεθνής οικονομική συγκυρία επιτρέπει την οικονομική ανάπτυξη, η φτώχεια μπορεί να περιορίζεται χωρίς να απαιτούνται ριζικές τομές στην κατανομή της οικονομικής και πολιτικής εξουσίας. Η κατάκτηση της ανεξαρτησίας από πολλές χώρες της Λατινικής Αμερικής και το γεγονός ότι δε βρίσκονται στο επίκεντρο της οικονομικής κρίσης τους επιτρέπει ένα ευρύ περιθώριο ελιγμών. Είναι ενδεικτικό ότι ακόμη και πιο μετριοπαθείς κυβερνήσεις, όπως αυτή του Ουμάλα στο Περού, σημείωσε κάποιες ελάχιστες επιτυχίες στον περιορισμό φαινομένων ακραίας φτώχειας. Ως πότε όμως;
Πολλοί είναι εκείνοι που επισημαίνουν ότι η κυβέρνηση Μοράλες θα μπορούσε να έχει προωθήσει μια πιο θαρραλέα και συνεκτική πολιτική εθνικοποιήσεων καθώς, επίσης, και ότι θα μπορούσε να δώσει ένα ενεργητικότερο και ουσιαστικότερο ρόλο στο λαϊκό παράγοντα και στις οργανώσεις του στη διαχείριση των κρατικών, πολιτικών και οικονομικών, υποθέσεων. Οι κριτικές προς την κυβέρνηση συνίστανται στο ότι ο δημόσιος τομέας της οικονομίας πρέπει όχι μόνο να επεκταθεί ποσοτικά όσο να διαδραματίσει ένα καθοδηγητικό ρόλο για το σύνολο της οικονομίας, να υφίσταται το λαϊκό έλεγχο, να πάψει να διοχετεύει έμμεσα ή άμεσα πόρους προς την ιδιωτική οικονομία και να συμβάλλει έτσι στην παραγωγική ανάπτυξη σε όφελος του λαού.
Το ζήτημα της εξουσίας
Παράλληλα, και στο πεδίο της πολιτικής, υπάρχει πάντοτε ο κίνδυνος οι ένοπλες δυνάμεις και η αστυνομία να στραφούν πραξικοπηματικά ενάντια στη νόμιμα εκλεγμένη κυβέρνηση, όπως συνέβη αμέτρητες φορές στη Λατινική Αμερική και αλλού και όπως συνέβη πρόσφατα σχετικά στην Ονδούρα. Πριν από λίγες βδομάδες επικράτησε ένταση στη Βολιβία εξαιτίας της απεργίας των αστυνομικών της οποίας το υπόβαθρο δεν ήταν μόνο τα οικονομικά αιτήματα. Εξάλλου, η Βολιβία είναι μια χώρα που έχει βιώσει, από το 1825, 52 στρατιωτικά πραξικοπήματα.
Στην κατεύθυνση της εκκαθάρισης των μηχανισμών αυτών, της διάλυσης των αντιδραστικών πυρήνων στο κράτος, του χτυπήματος της γραφειοκρατίας και της διαφθοράς δε φαίνεται να έχουν γίνει πολύ σημαντικά βήματα. Αντίστροφα, η λαϊκή συμμετοχή στα κέντρα των αποφάσεων, στην άμυνα και στην ασφάλεια δεν έχει εξασφαλιστεί. Με λίγα λόγια έχουν γίνει αλλαγές αλλά όχι δομικού χαρακτήρα.
Το ζήτημα βέβαια είναι αν τα λαϊκά κινήματα που έφεραν στην κυβέρνηση τον Μοράλες θα επιτρέψουν ένα τέτοιο πισωγύρισμα, ή αν αντίθετα, θα κατορθώσουν να δώσουν μια νέα ριζοσπαστική ώθηση που θα φέρει δομικές αλλαγές στην οικονομία και στην πολιτική, θα εμβαθύνει τις κοινωνικές κατακτήσεις, θα διευρύνει και θα σταθεροποιήσει την αναδιανομή του κοινωνικού πλούτου σε όφελος των λαϊκών στρωμάτων.
Αναδημοσίευση άρθρου του 2012 από την ιστοσελίδα του Εργατικού Αγώνα.
