Like, share και μπήκες: Facebook, το “γραφείο στρατολόγησης” ακροδεξιών στον κόσμο

Το Αζοφικό κίνημα είναι, σύμφωνα με το πρακτορείο ειδήσεων Ρόιτερς (Reuters), ένα από τα 30 ξεχωριστά ιδιωτικά χρηματοδοτούμενα “εθελοντικά τάγματα” που, στις πρώτες ημέρες του πολέμου στην Κριμαία, βοήθησε τον τακτικό στρατό να υπερασπιστεί την ουκρανική επικράτεια ενάντια στους αυτονομιστές της Ρωσίας. Σε αντίθεση με τους ιδεολογικούς συμμάχους τους στις ΗΠΑ και την Ευρώπη, το τάγμα Αζόφ διαθέτει κανονική στρατιωτική πτέρυγα με βάσεις εκπαίδευσης, ευρύ οπλοστάσιο που περιλαμβάνει από μη επανδρωμένα αεροσκάφη (drones), τεθωρακισμένα οχήματα μέχρι πολυβόλα.

Εκτός Ουκρανίας, το τάγμα Αζόφ έχει αναλάβει έναν κεντρικό ρόλο στο συντονισμό ενός δικτύου εξτρεμιστών, το οποίο επεκτείνεται από την Καλιφόρνια, μέχρι την Ευρώπη και την Νέα Ζηλανδία σύμφωνα με στοιχεία αξιωματούχων επιβολής του νόμου σε τρεις ηπείρους. Θεωρείται μαγνήτης για νέους πρόθυμους να ζήσουν την εμπειρία της μάχης.

Ο Αλί Σουφάν, είναι σύμβουλος σε θέματα ασφάλειας, πρώην πράκτορας της Ομοσπονδιακής Υπηρεσίας των ΗΠΑ (FBI). Παρακολουθεί χρόνια το αζοφικό κίνημα της Ουκρανίας, το οποίο ιδρύθηκε στη Μαριούπολη. Εκτιμά ότι πλέον έχει στις τάξεις του 17.000 μαχητές από το εξωτερικό από περίπου 50 χώρες. Η πλειονότητα των νέων που έχουν στρατολογηθεί στο τάγμα της Ουκρανίας δεν είχαν κάποια ξεκάθαρη σύνδεση με την ακροδεξιά ιδεολογία. Ωστόσο, ο Σουφάν διαπίστωσε ένα ανησυχητικό μοτίβο στις μεθόδους στρατολόγησης αυτών των νέων. Του θύμισε την κατάσταση στο Αφγανιστάν τη δεκαετία του ’90 όταν οι Σοβιετικές δυνάμεις αποχώρησαν και οι ΗΠΑ επέλεξαν να μην καλύψουν το κενό ασφαλείας αφήνοντας τον δρόμο ανοιχτό και ελεύθερο στους Ταλιμπάν. “Πολύ γρήγορα τα ακραία στοιχεία κυριάρχησαν. Και μέχρι να ξυπνήσουν οι Αμερικανοί οι Δίδυμοι Πύργοι είχαν πέσει”, δήλωσε ο Σουφάν στο περιοδικό TIME. Πρόσθεσε, “το ίδιο συμβαίνει σήμερα στην Ουκρανία”.

Σε μια πρόσφατη συνέντευξη, ο ιδρυτής του ουκρανικού τάγματος και αρχηγός του πολιτικού του σκέλους με την ονομασία “Εθνικό Σώμα” Αντρίι Μπιλέτσκι είπε για τους ξένους μαχητές: “Είναι όλοι εθελοντές και αμειβόμενοι επαγγελματίες βάσει συμβολαίου”.

Σε μία από τις ακροάσεις στην επιτροπή Εσωτερικής Ασφάλειας της Βουλής των Αντιπροσώπων το 2019 ο Αλί Σουφάν ζήτησε από τους βουλευτές να πάρουν στα σοβαρά την κατάσταση στην Ουκρανία. Τον επόμενο μήνα 40 μέλη του Κογκρέσου υπέγραψαν επιστολή με την οποία καλούσαν το υπουργείο των Εξωτερικών των ΗΠΑ να συμπεριλάβει το τάγμα Αζόφ στη λίστα των τρομοκρατικών οργανώσεων.

Το Στέιτ Ντιπάρτμεντ δεν έκανε τίποτα. “Εδώ και χρόνια το τάγμα Αζόφ στρατολογεί, εκπαιδεύει και ριζοσπαστικοποιεί Αμερικανούς πολίτες”, ανέφερε η επιστολή που εστάλη στο Στέιτ Ντιπάρτμεντ. Μάλλον πήγε αδιάβαστη. Αργότερα, ο επικεφαλής του FBI, Κρίστοφερ Ρέι, παραδέχθηκε ενώπιον των μελών της Γερουσίας ότι Αμερικανοί υπέρμαχοι της ανωτερότητας της λευκής φυλής “ταξιδεύουν στο εξωτερικό για να λάβουν στρατιωτική εκπαίδευση”.

Πώς μια άγνωστη ομάδα από την Μαριούπολη της Ουκρανίας κατάφερε να γίνει γνωστή και να κινεί τα νήματα του παγκόσμιου ακροδεξιού δικτύου. Ο στρατολόγος από τη Νορβηγία έδωσε την απάντηση: “Το Facebook είναι το βασικό κανάλι, το γραφείο στρατολόγησης”.

Η απάντηση του Facebook

Απαντώντας σε αίτημα του TIME να πάρει μια θέση ως προς το πώς οι ακροδεξιές ομάδες εργαλειοποιούν τις υπηρεσίες του, το Facebook υπενθύμισε πως πρόσφατα προχώρησε στον αποκλεισμό 250 τέτοιων οργανώσεων, ανάμεσά τους και το τάγμα Αζόφ. “Καθώς εξελίσσουν τις προσπάθειές τους να επιστρέψουν στην πλατφόρμα, εμείς επικαιροποιούμε τις μεθόδους μας με τη δύναμη της τεχνολογίας και με εξειδικευμένο προσωπικό για να τους κρατήσουμε μακριά”.

Οι προσπάθειες του μέσου δεν απεδείχθησαν ιδιαίτερα αποτελεσματικές. Το 2016 το Facebook χαρακτήρισε το τάγμα Αζόφ “επικίνδυνο οργανισμό”, οι συνδεδεμένες με αυτό, όμως, σελίδες συνέχιζαν να διασπείρουν την προπαγάνδα τους και να διαφημίζουν το προϊόν τους στη διαδικτυακή ακόμα και το 2020 σύμφωνα με έρευνα του Κέντρου Αντιμετώπισης του Ψηφιακού Μίσους, η οποία δόθηκε στη δημοσιότητα τον περασμένο Νοέμβριο.

Μέχρι και τον Δεκέμβριο του περασμένου έτους το “Εθνικό Σώμα”, η πολιτική πτέρυγα του αζοφικού κινήματος και η νεολαία του κόμματος διατηρούσαν δεκάδες σελίδες και λογαριασμούς στο Facebook. Το διαδικτυακό κρυφτό που το Facebook αποκαλεί στρατηγική πολύ δύσκολα αντιμετωπίζει το πρόβλημα ή κάνει το τάγμα Αζόφ και τους συμμάχους του να ανησυχούν για το μέλλον τους.

Οι Αμερικανοί ομοϊδεάτες

Το 2019 η τρομοκρατική επίθεση στο Κράιστσερτς της Νέας Ζηλανδίας συγκλόνισε τον κόσμο. Συνολικά 51 άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους από τις επιθέσεις του ακροδεξιού Αυστραλού Μπρέντον Τάραντ σε δύο τεμένη. Πτέρυγα που πρόσκειται στο τάγμα Αζόφ ήταν αυτό που συνέδραμε στη διανομή του μανιφέστου του τρομοκράτη στο διαδίκτυο με στόχο να εξυμνεί τις βίαιες πράξεις του και να εμπνεύσει κι άλλους να τον ακολουθήσουν. Στα 16 χρόνια μετά τις επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου στη Νέα Υόρκη σχεδόν τα τρία τέταρτα των επιθέσεων σε αμερικανικό έδαφος έχουν πραγματοποιηθεί από άτομα με ακροδεξιές διασυνδέσεις σύμφωνα με έκθεση του 2017 της Υπηρεσίας Λογοδοσίας της Κυβέρνησης των ΗΠΑ.

Από τους πιο στενούς συμμάχους των Ουκρανών στις Ηνωμένες Πολιτείες είναι τα μέλη του κινήματος “Rise Above Movement”, όλοι υπέρμαχοι της ανωτερότητας της λευκής φυλής με έδρα την Καλιφόρνια.  Ο αρχηγός τους, Ρόμπερτ Ρούντο, είπε ότι η ιδέα του για την ίδρυση του κινήματος RAM προήλθε από την ακροδεξιά σκηνή της Ουκρανίας. “Αυτή είναι πάντα η έμπνευσή μου για τα πάντα”, είπε σε ένα podcast το Σεπτέμβριο του 2017 και χαρακτήρισε το τάγμα ως “το μέλλον”. “Έχουν πραγματικά χτίσει την κουλτούρα τους εκεί πέρα”, είπε. “Έχουν τα δικά τους κλαμπ. Έχουν τα δικά τους μπαρ. Έχουν τον δικό τους ενδυματολογικό κώδικα”.

Στο Σπίτι των Κοζάκων, το κέντρο στρατολόγησης

Το κύριο κέντρο στρατολόγησης του τάγματος Αζόφ, γνωστό ως ο Οίκος των Κοζάκων, , βρίσκεται στο κέντρο του Κιέβου. Ένα τετραώροφο κτίριο με κόκκινα τούβλα, το οποίο περιήλθε στην ιδιοκτησία τους με δάνειο από το Υπουργείο Άμυνας της Ουκρανίας. Στην αυλή έχουν στήσει κινηματογράφο και μια λέσχη πυγμαχίας. Ο τελευταίος όροφος φιλοξενεί μια αίθουσα διαλέξεων και μια βιβλιοθήκη, γεμάτη βιβλία από συγγραφείς που υποστήριξαν τον γερμανικό φασισμό, όπως ο Έζρα Πάουντ και ο Μάρτιν Χάιντεγκερ, ή των οποίων τα έργα επιλέχθηκαν από τη ναζιστική προπαγάνδα, όπως του Φρίντριχ Νίτσε και του Ερνστ Γιούνγκερ.  Στο ισόγειο βρίσκεται ένα κατάστημα που ονομάζεται “Στρατιωτική Ζώνη” και πουλά ρούχα, μπρελόκ με σβάστικες και άλλα ναζιστικά αναμνηστικά.

“Θα μπορούσε κανείς να το περιγράψει σαν ένα μικρό κράτος μέσα σε ένα κράτος”, λέει η Ολένα Σεμενιάκα, επικεφαλής του γραφείου της διεθνούς διασύνδεσης για το κίνημα των Αζοφικών. Ξεναγώντας τους δημοσιογράφους του TIME στον Οίκο των Κοζάκων το 2019, η Ολένα ανέφερε ότι η αποστολή του Αζόφ είναι να σχηματίσει έναν συνασπισμό ακροδεξιών ομάδων σε ολόκληρο τον Δυτικό κόσμο, με απώτερο στόχο να πάρει την εξουσία σε ολόκληρη την Ευρώπη.

Οι ακροδεξιοί πολιτικοί της Ουκρανίας δεν κατάφεραν πολλά στις πιο πρόσφατες εκλογές. Δεν κέρδισαν ούτε μία έδρα. Ωστόσο, στο πλαίσιο του λευκού-υπέρ-ρατσιστικού κινήματος παγκοσμίως, το κίνημα Αζόφ δεν έχει αντιπάλους σε δύο πολύ σημαντικά μέτωπα: την πρόσβασή του σε όπλα και τη δύναμη της στρατολόγησης.

Η εξέγερση του 2014 που “γέννησε” το Αζόφ

“Όταν οι αρχές είναι ανίσχυρες και δεν μπορούν να επιλύσουν ζητήματα ζωτικής σημασίας για την κοινωνία, τότε οι απλοί, καθημερινοί άνθρωποι αναγκάζονται να αναλάβουν αυτήν  την ευθύνη”, είχε δηλώσει ο Αντρίι Μπιλέτσκι. Είναι ο πρώην διοικητής του τάγματος του Αζόφ, ο οποίος το 2010 δήλωσε ότι η αποστολή του ουκρανικού έθνους ήταν να “οδηγήσει τις λευκές φυλές του κόσμου σε μία τελική σταυροφορία … εναντίον των υπανθρώπων που καθοδηγούνται από τους Εβραίους”. Τα τελευταία χρόνια φέρεται να  έχει μετριάσει τη ρητορική του.

Το κίνημα προέκυψε μέσα από την εξέγερση του 2014 στην Ουκρανία. Σε μια από τις πρώτες επίσημες ενέργειές τους οι επικεφαλής των εξεγερμένων Ουκρανών χορήγησαν  αμνηστία σε 23 κρατούμενους, συμπεριλαμβανομένων πολλών γνωστών ακροδεξιών ταραξιών. Ανάμεσά τους ο Αντρίι Μπιλέτσκι, ο οποίος είχε περάσει τα προηγούμενα δύο χρόνια στη φυλακή κατηγορούμενος για απόπειρα δολοφονίας. Τότε είχε δηλώσει ότι η υπόθεση εναντίον του είχε πολιτικά κίνητρα, μέρος μιας άδικης καταστολής κατά των τοπικών εθνικιστών.

Η οργάνωση του Μπιλέτσκι λεγόταν “ Πατριώτες της Ουκρανίας”. Έως το 2014 η ουκρανική αστυνομία την αντιμετώπιζε ως μια νεοναζιστική τρομοκρατική ομάδα. Το ψευδώνυμο του Μπιλέτσκι μέσα στην ομάδα ήταν Bely Vozhd ή Λευκός Ηγέτης και το μανιφέστο του ήταν βγαλμένο κατευθείαν από τη ναζιστική ιδεολογία. Μέσα σε λίγες ημέρες από την αποφυλάκισή του, ο Μπιλέτσκι ξεκίνησε να συγκροτεί μια νέα ακροδεξιά πολιτοφυλακή. “Αυτή ήταν η άνοδος μας στην επιφάνεια μετά από μια μακρά περίοδο στην παρανομία ”, δήλωσε στο TIME. Το διακριτικό που επέλεξε για την πολιτοφυλακή του συνδύασε δύο σύμβολα – τον μαύρο ήλιο και το γάντζο του λύκου, τα οποία χρησιμοποιήθηκαν από τους Γερμανούς Ναζί κατά τον Β ‘Παγκόσμιο Πόλεμο.

Σε απάντηση στην εξέγερση της Ουκρανίας, οι ρωσικές δυνάμεις κατέλαβαν τον έλεγχο δύο μεγάλων πόλεων και δεκάδων πόλεων στην ανατολική Ουκρανία. Η νέα κυβέρνηση στο Κίεβο, απελπισμένη απέναντι σε αυτήν την εισβολή, αναζήτησε συμμάχους όπου θα μπορούσε να τους βρει, ακόμη και μεταξύ ομάδων που αγκάλιαζαν αντιδημοκρατικές ιδεολογίες.

Η ομάδα του Μπιλέτσκι ήταν εκεί, αποτελεσματική και συνέβαλε στη “γέννηση” του τάγματος Αζόφ. Το όνομα προήλθε από την ακτή της Θάλασσας του Αζόφ. Μεταξύ των πολιτοφυλακών που σχηματίστηκαν για να αντισταθούν στις ρωσικές δυνάμεις, οι οπαδοί του Μπιλέτσκι  αποδείχθηκαν οι πιο πειθαρχημένοι και έτοιμοι έτοιμων για μάχη.

“Διατήρησαν τη γραμμή ακόμη και αφού έφυγαν όλοι”, λέει ο Σέρχι Ταρούτα, μεγιστάνας μετάλλων και πρώην κυβερνήτης Ντόνετσκ, ο οποίος βοήθησε στη χρηματοδότηση και τον εξοπλισμό του Αζόφ στους πρώτους μήνες του πολέμου. Για την “ανδρεία” τους στο πεδίο της μάχης, ο Μπιλέτσκι και άλλοι Αζοφικοί διοικητές επαινέθηκαν ως εθνικοί ήρωες. “Αυτοί είναι οι καλύτεροι πολεμιστές μας”, είχε πει ο τότε πρόεδρος της Ουκρανίας, Πέτρο Πόροσενκο σε τελετή απονομής βραβείων το 2014. “Οι καλύτεροι εθελοντές μας”.

Από ολόκληρη την Ευρώπη και τις ΗΠΑ, δεκάδες μαχητές εντάχθηκαν από τότε στο τάγμα Αζόφ. Οι ουκρανικές αρχές τούς καλωσόρισαν και σε ορισμένες περιπτώσεις τους χορήγησαν την ουκρανική ιθαγένεια. Μέσα στον πρώτο χρόνο του πολέμου, η πολιτοφυλακή του Μπιλέτσκι απορροφήθηκε επίσημα στην Εθνική Φρουρά και έγινε επίσημο των ενόπλων δυνάμεων της Ουκρανίας.

Οι αλγόριθμοι του Facebook

Σε ορισμένες περιπτώσεις, οι ίδιοι οι αλγόριθμοι του Facebook ήταν αυτοί που αποδεδειγμένα ώθησαν κάποιους χρήστες σε ομάδες με ακροδεξιό ή μιλιταριστικό περιεχόμενο. Σε μια εσωτερική παρουσίαση το 2016,  αναλυτές της κοινωνικής πλατφόρμας εξέτασαν πολιτικές ομάδες της Γερμανίας με ρατσιστικό περιεχόμενο που εκείνη την περίοδο είχαν μεγάλη δημοφιλία. Διαπίστωσαν ότι το 64% των ατόμων που εντάχθηκαν σε εξτρεμιστικές ομάδες τις βρήκαν μέσω των εργαλείων προώθησης του Facebook. “Τα συστήματά μας αυξάνουν το πρόβλημα”, ανέφερε η έκθεση των αναλυτών του Facebook που περιήλθε στη γνώση της εφημερίδας Wall Street Journal και δόθηκε στη δημοσιότητα.

Στη δήλωσή του στο TIME, το Facebook ανέφερε ότι η έκθεση ήταν περιορισμένης εμβέλειας και χαρακτήρισε τα ευρήματά της παραπλανητικά. Είπε ότι έχει προσαρμόσει τους αλγόριθμους του για να σταματήσουν να ωθεί τους χρήστες προς γνωστές εξτρεμιστικές ομάδες.

Οι ομάδες του Facebook αποτέλεσαν το πρόσφορο έδαφος για στρατολόγους όπως ο Νορβηγός Φάρχολμ με τη σβάστικα. Στο αποκορύφωμα των προσπαθειών του το 2018, ο Φάρχολμ ανήκε σε 34 ομάδες με νεοναζί, αντισημιτικό και άλλα ακροδεξιό περιεχόμενο, σύμφωνα με τη βάση δεδομένων που συνέταξε η Μέγκαν Σκουάιρ, καθηγήτρια της Επιστήμης των Υπολογιστών στο Πανεπιστήμιο Έλον στη Βόρεια Καρολίνα που μελετά τον διαδικτυακό εξτρεμισμό.

Μερικά από τα ονόματα των ομάδων στις οποίες σύχναζε ο Φάρχολμ ήταν: “Κατανοώντας τον Εθνικοσοσιαλισμό”, “Ο Νέος Φασίστας της Τρίτης Χιλιετίας” και “Εθνικές Σοσιαλιστικές Ειδήσεις”. Το Facebook τόνισε 27 από αυτές τις ομάδες, συμπεριλαμβανομένων των τριών προαναφερθέντων  εξαφανίστηκαν από το μέσο. Επτά συνεχίζουν να ποστάρουν.

Ο Φούλερ κόπηκε αλλά δεν… χάθηκε

Ο Φάρχολμ σκρολάροντας αναρτήσεις και σχόλια σε αυτές τις ομάδες αλίευε νέους που θα ταίριαζαν στον “τύπο” που αναζητούσε: αρκετά ώριμοι αλλά και έτοιμοι για να αναλάβουν ρίσκα όπως να ενταχθούν στις τάξεις ενός τάγματος σαν το Αζόφ.

Ο Αμερικανός Φούλερ ταίριαζε απόλυτα στο προφίλ. Βετεράνος του αμερικανικού στρατού σε μια περίοδο οικονομικής κρίσης χωρίς μόνιμη δουλειά. Μετά από τέσσερα χρόνια θητείας στο Πολεμικό Ναυτικό και μια τιμητική απόλυση λόγω σύλληψής του στο Ντουμπάι κατηγορούμενος για μέθη σε δημόσιο χώρο. Μετά τον στρατό ο Φούλερ καταδικάστηκε σε έξι χρόνια με αναστολή για επίθεση με μαχαίρι σε μπαρ στο Τέξας.  Παρά το ποινικό του μητρώο ο βετεράνος του Ναυτικού δεν έδειχνε σημάδια διαδικτυακής ριζοσπαστικοποίησης.  Το όνομά του δεν εμφανιζόταν στη βάση δεδομένων της καθηγήτριας Σκουάιρ των ακροδεξιών ομάδων του Facebook κι όμως από τον Μάρτιο του 2018 ο Φούλερ ήταν στην Ουκρανία.

Ο ίδιος λέει ότι ενδιαφερόταν για τον σκανδιναβικό παγανισμό. Διάβαζε για τους θεούς και τα τελετουργικά τους στο διαδίκτυο. Το Facebook, είπε ότι του συνέστησε μια ποικιλία σχετικών ομάδων για να συμμετάσχει. Εκεί τον βρήκε ο Νορβηγός. “Εκεί συναντηθήκαμε”, θυμάται ο Φούλερ. “Και πολλά από αυτά που έλεγε έβγαζαν για εμένα νόημα”,

Η αμερικανική κυβέρνηση άργησε να αναγνωρίσει τον κίνδυνο των ακροδεξιών πολιτοφυλακών της Ουκρανίας. Ωστόσο, τον Μάρτιο του 2018, το Κογκρέσο κατήγγειλε δημοσίως το τάγμα Αζόφ, απαγορεύοντας στην κυβέρνηση των ΗΠΑ να παρέχει “όπλα, εκπαίδευση ή άλλη βοήθεια” στους μαχητές του.

Αν και σε μεγάλο βαθμό συμβολική, η κίνηση αποθάρρυνε όλες τις δυτικές στρατιωτικές δυνάμεις, και ιδιαίτερα τα μέλη της συμμαχίας του ΝΑΤΟ, να εκπαιδεύσουν μαζί με μαχητές του Αζόφ – ή πράγματι να έχουν καμία σχέση με αυτούς. “Ήταν ένα βαρύ χτύπημα για το ηθικό, ειδικά στην στρατιωτική πτέρυγα του Αζόφ», λέει ο Σβιετόσλαβ Παλάμαρ, ένας από τους κορυφαίους διοικητές του. Το τάγμα Αζόφ απάντησε αναβαθμίζοντας τα πρότυπα και προαπαιτούμενα για τη στρατολόγηση ξένων μαχητών στις τάξεις του.

Και κάπως έτσι ο Αμερικανός Φούλερ… κόπηκε. Το τάγμα Αζόφ τον απέρριψε λόγω έλλειψης εμπειρίας, αλλά μερικοί από τους φίλους που απέκτησε στον Οίκο των Κοζάκων τον βοήθησαν να υπογράψει σύμβαση με το ναυτικό σώμα της Ουκρανίας, το οποίο τον έστειλε στο μέτωπο.

Όταν το TIME του πήρε συνέντευξη για πρώτη φορά το 2019, ο Φούλερ βρισκόταν στη Μαριούπολη, αναρρώνοντας από τραυματισμούς που υπέστη σε καβγά για άλλη μια φορά μεθυσμένος στον δρόμο. Αλλά φαινόταν χαρούμενος που το έκανε ως ξένος μαχητής στην Ουκρανία.  Όταν το Facebook διέγραψε το προφίλ του το 2019 σε καθαρισμό ακροδεξιών λογαριασμών, ο Φούλερ έμεινε σε επαφή με φίλους τους στο κίνημα μέσω άλλων κοινωνικών δικτύων. Τώρα είναι ο ίδιος στρατολόγος και του αρέσει. Επομένως, ίσως δεν είναι και τόσο αβάσιμη η άποψη των Ρώσων ότι η Ουκρανία έχει μετατραπεί σε μία “φωλιά φασιστών”, όσο κι αν το Reuters υποστηρίζει το αντίθετο.