του Δημήτρη Καλτσώνη
καθηγητή θεωρίας κράτους και δικαίου
Πάντειο Πανεπιστήμιο
Συνέντευξη περιλαμβανόμενη στο αφιέρωμα:
https://longreads.news247.gr/september-11-attacks/index.html
Επηρεάστηκαν ελευθερίες και δικαιώματα από τις ενέργειες των κυβερνήσεων για ενίσχυση της ασφάλειας;
Η τρομοκρατία χρησιμοποιήθηκε ως πρόσχημα και ως όχημα για την υιοθέτηση μιας σειράς νομοθετημάτων και πρακτικών που περιόρισαν τις δημοκρατικές ελευθερίες. Αυτό συνέβη παντού με τους διάφορους αντιτρομοκρατικούς νόμους, από τις ΗΠΑ μέχρι την ΕΕ. Ήδη τη δεκαετία του 1990 σειρά αλλαγών στο ποινικό δίκαιο εισήγαγε εξαιρέσεις από το δημοκρατικό κεκτημένο των προηγούμενων δεκαετιών. Τέτοια ήταν για παράδειγμα η εισαγωγή της έννοιας του υπόπτου, η κάμψη του τεκμηρίου αθωότητας μέσα από τη Συνθήκη Σένγκεν ή τη Σύμβαση για την Europol. Στη συνέχεια, με αφορμή την επίθεση στους Δίδυμους πύργους, η αντιτρομοκρατική νομοθεσία διεύρυνε το πεδίο της συρρίκνωσης των δημοκρατικών ελευθεριών. Μετά το ξέσπασμα της οικονομικής και στη συνέχεια της υγειονομικής κρίσης, η κρίση της δημοκρατίας είναι πλέον παραπάνω από ορατή. Παρά την ποικιλία των μορφών και των ρυθμών μπορεί να διακριθεί με ασφάλεια η ανάπτυξη μιας κοινής τάσης και τα βασικά χαρακτηριστικά της.
Ένα πρώτο χαρακτηριστικό της είναι ο de facto περιορισμός των συνταγματικά και νομοθετικά κατοχυρωμένων δημοκρατικών ελευθεριών. Εδώ ιδίως πρέπει να σημειωθεί η παράνομη αστυνομική βία, που σε μερικές χώρες όπως η Ελλάδα υπήρξε πάγιο φαινόμενο, αλλά έχει εξαιρετικά ενταθεί τελευταία. Εντείνεται η παραβίαση των Συνταγμάτων από τους κυβερνώντες.
Ένα δεύτερο χαρακτηριστικό της είναι ο de jure περιορισμός των ελευθεριών. Μετά τις παρεμβάσεις των προηγούμενων δεκαετιών, νέες νομοθετικές αλλαγές παρατηρήθηκαν σε πολλά κράτη για τον περιορισμό των συναθροίσεων, της ελευθερίας του τύπου, την αύξηση των εξουσιών της αστυνομίας, τον περιορισμό της ελευθερίας έκφρασης. Ιδίως το δικαίωμα στη συνάθροιση και η απεργία βρίσκονται στο στόχαστρο.
Ένα παράδειγμα είναι ο νόμος για τις διαδηλώσεις που ψηφίστηκε στην Ισπανία το 2015 και ο οποίος επέβαλε υπερβολικά πρόστιμα στους συμμετέχοντες σε συνάθροιση στο περιθώριο της οποίας διαδραματίζονταν βίαια γεγονότα. Στη Γαλλία πάλι, χώρα με θεωρητικά εμπεδωμένη δημοκρατική παράδοση, ο πρόσφατος νόμος για την ασφάλεια πραγματοποιεί ένα ακόμη βήμα σε αντιδημοκρατική κατεύθυνση. Στην Ελλάδα παραδείγματα αποτελούν ο δρακόντειος νόμος για τις διαδηλώσεις (ν. 4703/2020), που προφανώς εισάγει περιορισμούς πέρα από εκείνους του άρθρου 11 παρ. 2 του Συντάγματος, ο νόμος για την κατάργηση του πανεπιστημιακού ασύλου, ο νόμος για την εγκαθίδρυση αστυνομίας εντός των πανεπιστημίων και το δρακόντειο πειθαρχικό δίκαιο για τους φοιτητές (ν. 4777/2021) και ο πρόσφατος νόμος για τον περιορισμό του δικαιώματος στην απεργία.
Μεταβάλλεται γενικότερα προς το αντιδραστικότερο το νομοθετικό πλαίσιο των ελευθεριών. Ας μην ξεχνάμε τις Οδηγίες της ΕΕ για την καταπολέμηση της “ρητορικής μίσους” ή της “δημόσιας πρόκλησης σε τέλεση τρομοκρατικού εγκλήματος” και τις εθνικές νομοθεσίες που τις ενσωματώνουν. Είναι διατυπωμένες με τόσο ευρύ τρόπο ώστε ποινικοποιούν δυνητικά ακόμη και την κριτική προς την κυβέρνηση, όπως δείχνει το παράδειγμα της εφαρμογής τους στην Ισπανία.
Στην πραγματικότητα, όπως έδειξε η εμπειρία των τελευταίων δεκαετιών, πρόκειται για μια συντεταγμένη πορεία συρρίκνωσης της δημοκρατίας και των ελευθεριών. Όπως επισημαίνει ακόμη και ο Προκόπης Παυλόπουλος στο τελευταίο βιβλίο του, η διάλυση των σοσιαλιστικών καθεστώτων το 1990 έδωσε τη δυνατότητα για την παγκόσμια νεοφιλελεύθερη επέλαση και την ανατροπή των κοινωνικών κατακτήσεων, αφού το αντίπαλο δέος είχε εκλείψει. Στη συνέχεια η οικονομική κρίση έδωσε τη δυνατότητα για μια ακόμη πιο διευρυμένη ανατροπή του κοινωνικού κεκτημένου. Ο περιορισμός των ελευθεριών εξυπηρετεί ακριβώς τη δυνατότητα αντιμετώπισης και εξουδετέρωσης των λαϊκών αντιδράσεων ενώπιον αυτού του κύματος αντικοινωνικών μέτρων.
Με τον ίδιο τρόπο αξιοποιείται παγκοσμίως και η πανδημία. Σε πάνω από πενήντα χώρες έχει επιβληθεί κατάσταση εκτάκτου ανάγκης. Βαδίζουμε έτσι προς μια “σιδερόφραχτη δημοκρατία” που θα διατηρεί ωστόσο τον κοινοβουλευτικό μανδύα και έναν ελεγχόμενο πολυκομματισμό. Εκτός αν οι λαοί μιλήσουν διαφορετικά.
Πώς συνέβαλε η 11η Σεπτεμβρίου στην ριζοσπαστικοποίηση του Ισλάμ και τις τρομοκρατικές ενέργειες που είδαμε στην Ευρώπη τα προηγούμενα χρόνια;
Όπως φαίνεται ξεκάθαρα από τις περιπτώσεις των Ταλιμπάν στο Αφγανιστάν και του “Ισλαμικού Κράτους” στη Συρία και στο Ιράκ, ο φονταμενταλισμός τροφοδοτήθηκε τις προηγούμενες δεκαετίες από τις ΗΠΑ και τις άλλες ιμπεριαλιστικές δυνάμεις (ιδίως με τα όπλα και τα χρήματα της CIA) ως το μακρύ τους χέρι στην περιοχή και ως αντίπαλο δέος στα επαναστατικά κινήματα των λαών. Στη σύγχρονη εποχή, όταν σχετικά αυτονομήθηκαν, παρείχαν το κατάλληλο πρόσχημα για τις στρατιωτικές και κάθε είδους επεμβάσεις των ΗΠΑ και της ΕΕ στην κρίσιμη γεωστρατηγικά και οικονομικά περιοχή της Κεντρικής Ασίας και της Μέσης Ανατολής.
Σήμερα, 20 χρόνια μετά, είναι ο κόσμος ασφαλέστερος;
Κάθε άλλο. Η οικονομική κρίση που ξέσπασε το 2008 τροφοδοτεί την όξυνση των ανταγωνισμών ανάμεσα στις μεγάλες δυνάμεις για αναδιανομή των αγορών. Ειδικά οι ΗΠΑ βρίσκονται σε τροχιά ιστορικής υποχώρησης, τείνουν να απωλέσουν την πρωτοκαθεδρία τους σε όφελος της ανόδου της ισχύος της Κίνας. Αυτό αφορά συνολικότερα τις μεγάλες δυνάμεις του G7. Το ποσοστό συμμετοχής του ΑΕΠ τους στο παγκόσμιο ΑΕΠ ήταν 62% το 1980, ενώ το 2018 είχε πέσει ήδη στο 45%. Για το λόγο αυτό οι ΗΠΑ πρωτίστως αντιδρούν με τη λογική του πληγωμένου θηρίου. Υπάρχει σοβαρός κίνδυνος να βρεθεί η ανθρωπότητα εγκλωβισμένη στην “παγίδα του Θουκυδίδη” (σύμφωνα με τον όρο του αμερικανού καθηγητή G. Allison), δηλαδή σε μια θανάσιμη σύγκρουση ανάμεσα στις δυο αυτές δυνάμεις που θα διεξαχθεί είτε δια αντιπροσώπων είτε (ακόμη πιο επικίνδυνο) και άμεσα.
Ενώπιον αυτής της επικίνδυνης κατάστασης, η χώρα μας οφείλει να απέχει αυστηρά από κάθε είδους συμμετοχή ή πρόκληση σε τυχοδιωκτισμούς που θα μπορούσαν να τροφοδοτήσουν άμεσα ή έμμεσα αυτόν τον ανταγωνισμό. Η ειρήνη είναι το ύψιστο αγαθό και η βασική προϋπόθεση για την ευημερία των λαών.
Πήραμε τη φωτογραφία από παλιότερο σχετικό άρθρο του Ημεροδρόμου
