Οι χώρες που άντεξαν;

του Δημήτρη Καλτσώνη

καθηγητή θεωρίας κράτους και δικαίου

Πάντειο Πανεπιστήμιο

εφημ. Documento, 14/11/2021

(Hot Doc History, τ. 105, σελ. 72-83)

Η διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης και η πτώση των σοσιαλιστικών καθεστώτων στην Ανατολική Ευρώπη επέδρασαν σημαντικά σε δυο εμβληματικές χώρες: στην Κίνα και στην Κούβα. Με αυτές θα ασχοληθεί το παρόν άρθρο. Όπως θα φανεί, δεν ακολούθησαν τον ίδιο δρόμο με τη Σοβιετική Ένωση αλλά ούτε και μεταξύ τους. Οι υπόλοιπες, Βιετνάμ και Β. Κορέα, έχοντας τις δικές τους ιδιομορφίες (κυρίως η Κορέα με το καθεστώς του ασιατικού προσωπολατρικού καισαρισμού) ακολουθούν ένα δρόμο που αντλεί πολλά στοιχεία από την κινεζική οικονομική πολιτική του ανοίγματος στην αγορά.

Είναι η Κίνα σοσιαλιστική;

Κατά μία άποψη η Κίνα εξακολουθεί να είναι ένα σοσιαλιστικό κράτος. Άντεξε μετά το 1989 τους κλυδωνισμούς και συνεχίζει. Η άποψη αυτή υποστηρίζεται με παραλλαγές τόσο από την κινεζική ηγεσία και το ΚΚ Κίνας όσο και από κάποιους μαρξιστές (αλλά και αστούς αναλυτές) στη Δύση. Ο βασικός πυρήνας της είναι ότι η Κίνα διανύει μια ιστορική περίοδο αντίστοιχη με την ΝΕΠ της Σοβιετικής Ένωσης. Υποστηρίζεται δηλαδή ότι το άνοιγμα στην οικονομία της αγοράς είναι ιστορικά προσωρινό, περιορισμένο, αναστρέψιμο, με στόχο να υποβοηθήσει την άνοδο των παραγωγικών δυνάμεων.

Για να ήταν βάσιμη η άποψη αυτή θα έπρεπε να πληρούνται τρεις όροι: 1. οι στρατηγικοί τομείς της οικονομίας να ανήκουν στο δημόσιο τομέα. 2. η κρατική εξουσία να διατηρεί κατά βάση τον εργατικό, λαϊκό χαρακτήρα της. 3. Να τίθεται ο στόχος (μακρο ή μεσοπρόθεσμος) της εθνικοποίησης των βασικών μέσων παραγωγής που παραμένουν σε ιδιωτική ιδιοκτησία.

Όμως, πρώτο, η συμβολή της δημόσιας βιομηχανίας στη σημερινή Κίνα αφορά μεν στρατηγικούς τομείς και είναι σημαντικοί (το 1/3 της παραγωγής) αλλά τη δεκαετία του 1950 ή τέλη δεκαετίας 1970, όταν εφαρμοζόταν πολιτική τύπου ΝΕΠ, έφτανε το 70%.

Δεύτερο, δεν μπορεί εύκολα να υποστηριχθεί ότι υφίσταται λαϊκή εξουσία και ότι εφαρμόζονται έστω και στοιχειωδώς (καθώς ιδανικές καταστάσεις δεν υπάρχουν) οι αρχές της αιρετότητας, της ανακλητότητας ανά πάσα στιγμή των κυβερνώντων, του ελέγχου τους από το λαό, της εξάλειψης των προνομίων τους[1]. Αντίθετα, το ηγετικό γραφειοκρατικό στρώμα συνδυάζει πλέον τα πολιτικά και οικονομικά του προνόμια με διασυνδέσεις, νόμιμες ή παράνομες, με τη νεοεμφανισθείσα αστική τάξη.

Τρίτο, από τη μελέτη των κομματικών ντοκουμέντων φαίνεται ότι το κόμμα δεν αντιμετωπίζει το άνοιγμα στις καπιταλιστικές σχέσεις ως ιστορικά προσωρινή υποχώρηση. Αντίθετα, ολοένα και περισσότερο «ο σοσιαλισμός με κινεζικά χαρακτηριστικά» ταυτίζεται με την υποτίθεται μεταβατική «σοσιαλιστική οικονομία της αγοράς»[2].

Είναι επιπλέον ενδεικτικό ότι το μακροπρόθεσμο σχέδιο κοινωνικο-οικονομικής ανάπτυξης του κόμματος δεν αναφέρεται στην επανεθνικοποίηση των ιδιωτικοποιημένων βασικών μέσων παραγωγής. Ούτε στην πρώτη φάση 2020-2035 ούτε στη δεύτερη φάση 2035-2050 προβλέπεται κάτι τέτοιο. Για τη δεύτερη φάση υπάρχει μια γενικόλογη αναφορά στον μετασχηματισμό της Κίνας «σε μια μεγάλη σοσιαλιστική χώρα, όμορφη, μοντέρνα, ευημερούσα, ισχυρή, δημοκρατική, αρμονική, με υψηλό πολιτισμό»[3]. Δεν υπάρχει καμιά αναφορά σε προοπτική εθνικοποίησης των μεγάλων ιδιωτικών επιχειρήσεων.

Είναι η Κίνα καπιταλιστική;

Καθώς ο παγκόσμιος συσχετισμός μεταβαλλόταν με την καπιταλιστική παλινόρθωση στη Σοβιετική Ένωση και τα άλλα κράτη της Ανατολικής Ευρώπης, η κινεζική ηγεσία βρέθηκε ενώπιον του διλήμματος: να εμμείνει στην προσπάθεια οικοδόμησης σοσιαλιστικής οικονομίας και κοινωνίας και να κρατήσει μόνη το βάρος της αντιπαράθεσης με το ιμπεριαλιστικό σύστημα ή να μετεξελιχθεί ελεγχόμενα σε καπιταλιστική οικονομία;

Η πρώτη επιλογή θα σήμαινε ότι θα έπρεπε να ενεργοποιήσει τον λαϊκό παράγοντα για να αντιμετωπίσει τόσο τις πολιτικές πιέσεις (ενδεχόμενα και στρατιωτικές) της Δύσης όσο και τις οικονομικές. Η ενεργοποίηση όμως του λαϊκού παράγοντα δεν μπορούσε να συμβεί χωρίς την ουσιαστικοποίηση της δημοκρατίας, την επαναφορά της αρχής της αιρετότητας και ανακλητότητας σε όλη την κλίμακα του κράτους και τελικά τον περιορισμό έως και κατάργηση της προνομιούχας θέσης της ηγετικής γραφειοκρατίας.

Αυτό το δρόμο, αν και ίσως όχι ολοκληρωμένα, υπέδειξε ο υπέργηρος ηγέτης Τσεν Γιουν, που υπήρξε μέλος της ιστορικής ηγεσίας και του Πολιτικού Γραφείου, επικεφαλής του πρώτου επιτυχημένου πεντάχρονου οικονομικού σχεδίου της Κίνας αλλά και της οικονομικής της ανόρθωσης μετά το θάνατο Μάο και την υπέρβαση της ταραχώδους “πολιτιστικής επανάστασης”. Τασσόταν υπέρ του περιορισμένου προσωρινού και ελεγχόμενου ανοίγματος στις εμπορευματικές σχέσεις, ασκούσε κριτική στη γραφειοκρατία, αντιτάχθηκε στη χρήση βίας στην Τιεν Αν Μεν.

Αλλά το κοινωνικό στρώμα της ηγετικής (κομματικο-κρατικής) γραφειοκρατίας είχε ήδη συσσωρεύσει προνόμια, χρήμα και πλούτο που δεν μπορούσε να αξιοποιηθεί στο πλαίσιο της σοσιαλιστικής οικονομίας. Έτεινε εκ των πραγμάτων να μετατραπεί σε κεφαλαιοκρατική τάξη, όπως είχε συμβεί με το ηγετικό στρώμα στην ΕΣΣΔ. Διάλεξε το δεύτερο δρόμο που οριστικοποιήθηκε στο κομματικό συνέδριο του 1992 και στην αναθεώρηση του Συντάγματος το 1993.

Το “σύνδρομο Γκορμπατσόφ”

Στην ηγεσία του ΚΚ Κίνας ωστόσο αναπτύχθηκαν προβληματισμοί όχι μόνο για το αν θα γίνει η μετάβαση στις καπιταλιστικές σχέσεις, αλλά και για τον τρόπο μετάβασης σε αυτές. Η εμπειρία της Σοβιετικής Ένωσης και των άλλων πρώην σοσιαλιστικών κρατών σημαδεύτηκε από τον κατακερματισμό, τις συγκρούσεις και τη ληστρική επιδρομή του ξένου κεφαλαίου.

Η ηγεσία της Κίνας διακατεχόταν και διακατέχεται ακόμη και σήμερα από το “σύνδρομο Γκορμπατσόφ”. Δεν ήθελε δηλαδή το άνοιγμα στην οικονομία της αγοράς να γίνει ανεξέλεγκτα και να οδηγήσει την Κίνα πίσω στην εποχή της αποικιοκρατίας, της καταλήστευσής της από τις ιμπεριαλιστικές δυνάμεις, στον πιθανό κατακερματισμό του κράτους, στην εποχή του “αιώνα της ταπείνωσης”. Έτσι, η μορφή των εξελίξεων διέφερε από εκείνη της Σοβιετικής Ένωσης και των άλλων πρώην σοσιαλιστικών κρατών. Το άνοιγμα έγινε σταδιακά, ελεγχόμενα, βήμα προς βήμα. Σύμφωνα με την περίφημη φράση του Ντενγκ Σιάο Πινγκ, “διασχίζουμε το ποτάμι, χτυπώντας ανιχνευτικά το μπαστούνι στις πέτρες”.

Το αποτέλεσμα ήταν η οικοδόμηση ενός ιδιόμορφου οικονομικού μοντέλου όπου κυριαρχούν η λογική και οι νόμοι της ελεύθερης αγοράς αλλά υφίσταται παράλληλα η έντονη κρατική παρέμβαση. Η τελευταία δεν αποτελεί μόνο απομεινάρι της σοσιαλιστικής περιόδου. Αντανακλά τη μακραίωνη παράδοση της κρατικής παρέμβασης και των μεγάλων κρατικών έργων (η Κίνα είναι ενιαίο κράτος από το 220 πΧ. περίπου). Διακρίνονται στοιχεία κρατικού παρεμβατισμού που συναντιούνται γενικότερα στην Ασία, σχετίζονται με την χρονική καθυστέρηση ανάπτυξης των καπιταλιστικών σχέσεων και με τις ιστορικές παραδόσεις. Συναντιούνται ακόμη και σε αναπτυγμένες οικονομίες όπως η ιαπωνική. Ο κοινωνικο-οικονομικός σχηματισμός στην Κίνα θα μπορούσε εντέλει να χαρακτηριστεί ως ένας ιδιόμορφος, γραφειοκρατικός καπιταλισμός[4]. Παρόμοια χαρακτηριστικά είχε ο καπιταλισμός στην Κίνα όταν πρωτοαναπτύχθηκε στις αρχές του 20ού αιώνα.

Είναι σοσιαλιστική η στροφή του Σι;

Η οικονομική πολιτική της σήμερα συγκεντρώνει επιπλέον στοιχεία ενός ιδιόμορφου κεϋνσιανισμού. Η φάση ανάπτυξης στην οποία βρίσκεται η Κίνα, η τεράστια ανεκμετάλλευτη ακόμη εσωτερική αγορά, η διεθνής οικονομική της παρουσία επιτρέπουν και θα επιτρέπουν για ένα σημαντικό ακόμη διάστημα την άσκηση μιας τέτοιας κρατικής παρεμβατικής πολιτικής στην οικονομία.

Έτσι, ακριβώς λόγω των χαρακτηριστικών που αναφέρθηκαν, η κινεζική ηγεσία υπό τον Σι Ζινπίνγκ έχει τη δυνατότητα καλύτερης αντιμετώπισης της οικονομικής κρίσης. Το κράτος παρεμβαίνει, θέτει αυστηρά όρια στην ιδιωτική επιχειρηματικότητα. Τα τελευταία χρόνια σημειώνεται σχεδιασμένη μετατόπιση της οικονομικής προσπάθειας προς το εσωτερικό, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι θα πάψει να είναι μια εξωστρεφής οικονομία.

Μετά το ξέσπασμα της παγκόσμιας κρίσης έγιναν τόσα δημόσια έργα (ένα είδος πολιτικής new deal) και χρησιμοποιήθηκε τόσος χάλυβας, όσος είχε χρησιμοποιηθεί επί έναν αιώνα στις ΗΠΑ. Η στροφή στην εσωτερική αγορά αποδυναμώνει τα κύματα της παγκόσμιας κρίσης, τονώνει τη ζήτηση τη στιγμή που η διεθνής πέφτει. Σταθεροποιεί ή βελτιώνει το βιοτικό επίπεδο για τμήματα της κινεζικής κοινωνίας, σταθεροποιεί πολιτικά την κυβέρνηση. Παρά τις μεγάλες κοινωνικές αντιθέσεις, όσο η Κίνα θα διατηρεί την οικονομική της δύναμη και θα την επεκτείνει παγκόσμια, θα μπορεί να διασφαλίζει την εσωτερική ηρεμία μέσω παραχωρήσεων στις λαϊκές τάξεις[5].

Ο δρόμος της Κούβας

Η Κούβα όπου η επανάσταση επικράτησε το 1959, δέκα χρόνια μετά την Κίνα, ακολούθησε μετά το 1990 διαφορετική εξέλιξη[6]. Στην Κούβα τα οικονομικά προβλήματα έγιναν τότε πολύ πιο πιεστικά. Η Κίνα είχε μέσο ρυθμό ανάπτυξης του ΑΕΠ 10% με μια μικρή κάμψη τα χρόνια περί την Τιεν Αν Μεν. Η πτώση των σοσιαλιστικών κρατών δεν την οδήγησε σε οικονομικό αδιέξοδο. Αντίθετα, η Κούβα έχασε όλους τους εμπορικούς της εταίρους. Ο οικονομικός αποκλεισμός – πόλεμος των ΗΠΑ έγινε ολοκληρωτικός. Το ΑΕΠ της έπεσε τουλάχιστον κατά 35%.

Ανάμεσα στους δυο δρόμους που προαναφέρθηκαν, η κουβανική ηγεσία διάλεξε τον δεύτερο. Να επιμείνει στην επανάσταση. Γι’ αυτό η ηγεσία στράφηκε στο λαό. Αν κάτι τότε κράτησε όρθια την κουβανική επανάσταση είναι ότι διατήρησε σε μεγάλο βαθμό μια διαφορετική σχέση του λαού με τα κέντρα λήψης αποφάσεων. Σε όλες τις περιόδους, ιδίως στις πλέον κρίσιμες, ο λαός, άλλοτε περισσότερο και άλλοτε λιγότερο, ήταν παρών στη συζήτηση και λήψη των αποφάσεων.

Με τον πιο χαρακτηριστικό τρόπο αυτό εκδηλώθηκε την κρίσιμη ειδική περίοδο μετά το 1991. Ο Φιδέλ Κάστρο έκανε για μια ακόμη φορά το πρώτο βήμα οδηγώντας το Κομμουνιστικό Κόμμα και τη χώρα σε ένα μεγάλο κύκλο ανοιχτών, ουσιαστικών συνελεύσεων και συζητήσεων. Το πολιτικό σύστημα δεν βασίστηκε στη βία για να διατηρηθεί αλλά στην προσφυγή στο λαό, στην ανοιχτή δημοκρατική συζήτηση για τα πολύ οξυμμένα προβλήματα και στη συλλογική αναζήτηση λύσεων. Βασίστηκε στις λαϊκές συνελεύσεις, κατοχυρωμένες άλλωστε από το Σύνταγμα, με τη διαρκή ανοιχτή συζήτηση των προβλημάτων.

Οπωσδήποτε στη μακρά πορεία της επανάστασης υπήρξαν στιγμές που η φωνή του λαού δεν ακούστηκε επαρκώς. Εμφανίστηκαν σημάδια γραφειοκρατικής σκουριάς στο πολιτικό σύστημα. Αλλά είναι βέβαιο ότι η κουβανική δημοκρατία λειτούργησε πολύ πιο ουσιαστικά από τα πολιτικά συστήματα των άλλων σοσιαλιστικών χωρών. Ούτε πέρασε ταραχώδεις περιόδους βίαιων εσωτερικών εκκαθαρίσεων.

Η αιρετότητα, με τη δυνατότητα πολλαπλών επιλογών υποψηφίων μη επιβαλλόμενων από το Κομμουνιστικό Κόμμα, η δυνατότητα ανάκλησης των αντιπροσώπων, η δυνατότητα ελεύθερης αντιπαράθεσης των απόψεων, η εναλλαγή των αντιπροσώπων, ο έλεγχος από τα κάτω μέσω των συνελεύσεων βάσης και η μη συγκέντρωση (όχι σημαντικών τουλάχιστον) μισθολογικών και άλλων προνομίων στους κυβερνώντες, ο θεσμός του ένοπλου λαού, υπήρξαν μερικά από τα στοιχεία της Κουβανικής επαναστατικής δημοκρατίας, που η Κίνα είχε απωλέσει ήδη πριν την Τιεν Αν Μεν.

Για τους λόγους αυτούς η ηγεσία και ο λαός της Κούβας έκαναν διαφορετική επιλογή μετά το 1990. Επέλεξαν να μην ακολουθήσουν την οδό της καπιταλιστικής παλονόρθωσης. Υπάρχει βέβαια ένα περιορισμένο, αναγκαστικό στις παρούσες συνθήκες, ελεγχόμενο άνοιγμα στις εμπορευματικές σχέσεις. Ακολουθείται μια πολιτική τύπου ΝΕΠ, που πολύ απέχει όμως από την κινεζική οικονομική πολιτική.

Η διαφορά Κίνας και Κούβας αποτυπώνεται στα Συντάγματά τους. Το άρθρο 15 του Κινεζικού Συντάγματος αναφέρεται “στη σοσιαλιστική οικονομία της αγοράς”, ενώ αντίθετα το Κουβανικό στο “οικονομικό σύστημα που βασίζεται στην παλλαϊκή σοσιαλιστική ιδιοκτησία των βασικών μέσων παραγωγής”. Οι εισηγητές του νέου Συντάγματος της Κούβας το 2019 επέμειναν ρητά ότι δεν υιοθετείται η σοσιαλιστική οικονομία της αγοράς.

Θα αντέξει η Κούβα;

Βέβαια εκτός των οικονομικών, υπάρχουν σήμερα και πολιτικά προβλήματα στην Κούβα. Η αιρετότητα και η ανακλητότητα μπορεί κάποιες φορές να καθίστανται τυπικές, το ίδιο και η συζήτηση των διαφορετικών απόψεων. Μετά τα καλοκαιρινά συμβάντα η συζήτηση αυτή γίνεται ανοιχτά, αυτοκριτικά με στόχο το ξαναζωντάνεμα της επαναστατικής δημοκρατίας. Ο λαός καλείται να συζητήσει, να αναζητήσει και να αποφασίσει λύσεις για τα πιεστικά προβλήματά του[7].

Είναι βέβαιο ότι, όσο το σύστημα των λαϊκών συνελεύσεων και της επαναστατικής δημοκρατίας θα διατηρεί τη ζωτικότητά του, ο έλεγχος του λαού στην κρατική ηγεσία θα καθίσταται αποτελεσματικός και θα αποτρέπονται φαινόμενα διαφθοράς. Έτσι το σύγχρονο, αναγκαστικό, περιορισμένο άνοιγμα στις καπιταλιστικές σχέσεις θα μπορεί να είναι ελεγχόμενο και ιστορικά προσωρινό[8].

Αν αντίθετα η λαϊκή εξουσία αποδυναμωθεί σοβαρά, η Κούβα θα ακολουθήσει το δρόμο της καπιταλιστικής παλινόρθωσης κι ένα βαθύ χάσμα κοινωνικής ανισότητας θα εμφανιστεί με τη συσσώρευση πλούτου στα χέρια λίγων και τη βαθιά φτωχοποίηση της μεγάλης πλειοψηφίας με την κατάργηση των σημαντικών εργασιακών και κοινωνικών κατακτήσεων της επανάστασης. Τότε η Κούβα θα μετατραπεί και πάλι σε χώρα υποτελή των ΗΠΑ, μαστιζόμενη από την ακραία φτώχεια, την υπανάπτυξη και την εγκληματικότητα όπως οι γειτονικές πχ. η Αϊτή, η Δομινικανή Δημοκρατία ή το Πουέρτο Ρίκο.

Προς το παρόν η Κουβανική επανάσταση αντέχει προσδοκώντας τις μεγάλες κοινωνικές ανακατατάξεις που αναμένονται ανά τον κόσμο ακόμη και από συντηρητικούς αναλυτές[9].

[1]    Βλ. Δ. Καλτσώνης, Το κράτος στην Κίνα (1949-2019), Αθήνα, εκδ. Τόπος, 2019, σελ. 249 επ.

[2] Βλ. R. Herrera – Zhiming Long, La Chine est-elle capitaliste?, Paris, éd. Critiques, 2019, σ. 82 επ.

[3] Βλ. Xi Jinping, La gouvernance de la Chine, Beijing, Éditions en langues étrangères, 2014, σσ. 39-41 και Xi Jinping, Rapport au XIX Congrès national du Parti communiste chinois, www.xinhuanet.com. 18/10/2017.

[4]    Βλ. Δ. Καλτσώνης, Το κράτος στην Κίνα (1949-2019), Αθήνα, εκδ. Τόπος, 2019, σελ. 238 επ.

[5]    Για τα σενάρια εξέλιξης της Κίνας βλ. Δ. Καλτσώνης, Το κράτος στην Κίνα (1949-2019), Αθήνα, εκδ. Τόπος, 2019, σελ. 317 επ.

[6]    Βλ. Δ. Καλτσώνης, “Το νέο Κουβανικό Σύνταγμα του 2019”, Μαρξιστική Σκέψη, τ. 28, 2019, σελ. 408 επ.

[7] Βλ. Ενδεικτικά F. Escalante, «Reflexiones sobre la actualidad cubana», Cubadebate.cu, 25/7/2021, 24/9/2021, 2/10/2021.

[8]    Βλ. Κ. Κατζ, “Το κουβανικό έπος”, περ. Μαρξιστική Σκέψη, τ. 30, 2020, σελ. 145 επ.

[9]    Βλ. για παράδειγμα K. Schwab – T. Malleret, Η μεγάλη επανεκκίνηση, Αθήνα, εκδ. Λιβάνη, 2021, σελ. 88 επ. και  https://news.sky.com/story/risk-of-new-world-war-is-real-head-of-uk-armed-forces-warns-12126389