Του Άρη Κατζουράκη
Ο Άρης Κατζουράκης είναι Καθηγητής Εξέλιξης και Γονιδιωματικής, στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης.
Η μετάφραση του κειμένου έγινε από τον Αχιλλέα Μαντέ.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στο Nature 601, 485 (2022)
doi: https://doi.org/10.1038/d41586-022-00155-x
Οι αισιόδοξες υποθέσεις θέτουν σε κίνδυνο τη δημόσια υγεία – οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής πρέπει να δράσουν τώρα για να διευθετήσουν αυτό που θα συμβεί κατά τα επόμενα χρόνια.
Η λέξη «ενδημική» έχει γίνει μια από τις πιο καταχρηστικές έννοιες της πανδημίας. Και πολλές από τις λανθασμένες υποθέσεις που γίνονται ενθαρρύνουν έναν άστοχο εφησυχασμό. Η ενδημικότητα της COVID-19 δεν σημαίνει και το φυσικό της τέλος.
Για έναν επιδημιολόγο, μια ενδημική λοίμωξη είναι μια λοίμωξη στην οποία τα συνολικά ποσοστά είναι στατικά: ούτε αυξάνονται ούτε μειώνονται. Πιο συγκεκριμένα, σημαίνει ότι το ποσοστό των ατόμων που μπορούν να νοσήσουν εξισορροπεί τον βασικό «αριθμό αναπαραγωγής» του ιού, (σ.σ. δηλαδή) τον αριθμό των ατόμων που θα μπορούσε να μολύνει ένα μολυσμένο άτομο, υποθέτοντας έναν πληθυσμό στον οποίο όλοι θα μπορούσαν να νοσήσουν. Ναι, το κοινό κρυολόγημα είναι ενδημικό. Το ίδιο ισχύει και για τον πυρετό Lassa, την ελονοσία και την πολιομυελίτιδα. Το ίδιο ίσχυε και για την ευλογιά, μέχρι που την εξαφάνισαν τα εμβόλια.
Με άλλα λόγια, μια ασθένεια μπορεί να είναι ενδημική και ταυτόχρονα διαδεδομένη και θανατηφόρα. Η ελονοσία σκότωσε περισσότερους από 600.000 ανθρώπους το 2020. Δέκα εκατομμύρια αρρώστησαν από φυματίωση το ίδιο έτος και 1,5 εκατομμύριο πέθαναν. Ενδημική σίγουρα δεν σημαίνει ότι η εξέλιξη έχει με κάποιο τρόπο δαμάσει ένα παθογόνο, ώστε η ζωή απλά να επιστρέψει στο «φυσιολογικό».
Ως εξελικτικός βιολόγος, απογοητεύομαι όταν οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής επικαλούνται τη λέξη «ενδημικό» ως δικαιολογία για να μην κάνουν τίποτα. Στην παγκόσμια πολιτική υγείας υπάρχουν περισσότερες επιλογές από το να μάθουμε να ζούμε με έναν ενδημικό ροταϊό, ηπατίτιδα C ή ιλαρά.
Η δήλωση ότι μια λοίμωξη θα γίνει ενδημική δεν λέει τίποτα για το πόσος χρόνος μπορεί να χρειαστεί για να φτάσει σε ισορροπία, ποια θα είναι τα ποσοστά των κρουσμάτων, τα επίπεδα νοσηρότητας ή τα ποσοστά θανάτου ή, κυρίως, πόσος πληθυσμός -και ποιοι τομείς- θα είναι ευπαθείς. Ούτε υποδηλώνει εγγυημένη σταθερότητα: μπορεί ακόμη να υπάρξουν ανατρεπτικά κύματα από ενδημικές λοιμώξεις, όπως παρατηρήθηκε με την επιδημία ιλαράς στις ΗΠΑ το 2019. Οι πολιτικές υγείας και η ατομική συμπεριφορά θα καθορίσουν ποια μορφή -από τις πολλές πιθανές μορφές- θα λάβει η ενδημική COVID-19.
Αμέσως μετά την εμφάνιση και εξάπλωση της παραλλαγής Άλφα στα τέλη του 2020, υποστήριξα ότι, αν δεν κατασταλούν οι νέες λοιμώξεις, η εξέλιξη του ιού θα είναι γρήγορη και απρόβλεπτη, με την εμφάνιση περισσότερων παραλλαγών με διαφορετικά και δυνητικά πιο επικίνδυνα βιολογικά χαρακτηριστικά. Έκτοτε, τα συστήματα δημόσιας υγείας πιέστηκαν κάτω από την εξαιρετικά μεταδοτική και πιο ιογενή παραλλαγή Δέλτα, και τώρα υπάρχει η παραλλαγή Όμικρον, με τη σημαντική ικανότητά της να αποφεύγει το ανοσοποιητικό σύστημα, προκαλώντας επαναμολύνσεις και υποτροπές. Οι Βήτα και Γάμμα ήταν επίσης εξαιρετικά επικίνδυνες, αλλά δεν εξαπλώθηκαν στον ίδιο βαθμό.
Ο ίδιος ιός μπορεί να προκαλέσει ενδημικές, επιδημικές ή πανδημικές λοιμώξεις: αυτό εξαρτάται από τις αλληλεπιδράσεις: της συμπεριφοράς ενός πληθυσμού, της δημογραφικής δομής, της ευπάθειας και της ανοσίας, καθώς και από το αν εμφανίζονται παραλλαγές του ιού. Διαφορετικές συνθήκες σε όλο τον κόσμο μπορούν να επιτρέψουν την ανάπτυξη πιο επιτυχημένων μεταλλάξεων, οι οποίες μπορούν να προκαλέσουν νέα κύματα επιδημιών. Αυτά τα ενδεχόμενα νέα κύματα συνδέονται με τις πολιτικές αποφάσεις μιας περιοχής και την ικανότητα αντιμετώπισης νέων λοιμώξεων. Ακόμα και αν μια περιοχή φτάσει σε μια (σ.σ. ενδημική) ισορροπία -είτε αυτή είναι χαμηλή είτε υψηλή σε νοσήματα και θανάτους-, αυτή μπορεί να διαταραχθεί όταν φτάσει μια νέα μετάλλαξη με νέα χαρακτηριστικά.
Η COVID-19 δεν είναι, φυσικά, η πρώτη πανδημία στον κόσμο. Το γεγονός ότι τα ανοσοποιητικά συστήματα των οργανισμών έχουν εξελιχθεί για να αντιμετωπίζουν τις συνεχείς λοιμώξεις, καθώς και τα ίχνη ιικού γενετικού υλικού που έχουν ενσωματωθεί στο δικό μας γονιδίωμα από αρχαίες ιικές λοιμώξεις, αποτελούν απόδειξη τέτοιων εξελικτικών μαχών (σ.σ. μεταξύ ανθρωπότητας και αρχαίων πανδημιών). Είναι πιθανό ότι ορισμένοι ιοί «εξαφανίστηκαν» από μόνοι τους ενώ παράλληλα προκαλούσαν υψηλά ποσοστά θνησιμότητας κατά την έξοδό τους.
Υπάρχει μια ευρέως διαδεδομένη, αισιόδοξη παρανόηση ότι οι ιοί εξελίσσονται με την πάροδο του χρόνου και γίνονται πιο ακίνδυνοι. Αυτό δεν ισχύει: δεν υπάρχει προκαθορισμένο εξελικτικό μονοπάτι για να γίνει ένας ιός πιο ακίνδυνος, ιδίως εκείνοι, όπως ο SARS-CoV-2, στους οποίους η μεγαλύτερη μετάδοση συμβαίνει πριν ο ιός προκαλέσει σοβαρή ασθένεια. Σκεφτείτε ότι ο Άλφα και ο Δέλτα είναι πιο ιογενείς από το στέλεχος που εντοπίστηκε για πρώτη φορά στο Wuhan της Κίνας. (σ.σ. Αντίστοιχα), το δεύτερο κύμα της πανδημίας γρίπης του 1918 ήταν πολύ πιο θανατηφόρο από το πρώτο.
Πολλά μπορούν να γίνουν για να μετατοπιστεί η εξελικτική «κούρσα εξοπλισμών» υπέρ της ανθρωπότητας:
Πρώτον, πρέπει να αφήσουμε στην άκρη την οκνηρή αισιοδοξία.
Δεύτερον, πρέπει να είμαστε ρεαλιστές όσον αφορά τα πιθανά επίπεδα θανάτου, (σ.σ. μακροχρόνιων επιπλοκών: disability) και ασθένειας. Οι στόχοι που έχουν τεθεί για τη μείωση θα πρέπει να λαμβάνουν υπόψη ότι ο ιός που κυκλοφορεί εγκυμονεί τον κίνδυνο να δημιουργήσει νέες παραλλαγές.
Τρίτον, πρέπει να χρησιμοποιήσουμε -σε παγκόσμιο επίπεδο- τα αποτελεσματικά διαθέσιμα όπλα: αποτελεσματικά εμβόλια, αντιιικά φάρμακα, διαγνωστικές εξετάσεις και καλύτερη κατανόηση του τρόπου με τον οποίο μπορεί να σταματήσει ένας ιός ο οποίος μεταδίδεται με τον αέρα, μέσω της χρήσης μάσκας, των μέτρων φυσικής αποστασιοποίησης, του αερισμού και του φιλτραρίσματος του αέρα.
Τέταρτον, πρέπει να επενδύσουμε σε εμβόλια που προστατεύουν από ένα ευρύτερο φάσμα παραλλαγών (σ.σ. του ιού).
Ο καλύτερος τρόπος για να αποφευχθεί η εμφάνιση περισσότερων, πιο επικίνδυνων ή πιο μεταδοτικών μεταλλάξεων είναι να σταματήσει η ανεξέλεγκτη εξάπλωση του ιού, και αυτό απαιτεί πολλές ολοκληρωμένες παρεμβάσεις δημόσιας υγείας και κυρίως, της ισότιμης πρόσβασης στα εμβόλια.
Όσο περισσότερο πολλαπλασιάζεται ένας ιός, τόσο μεγαλύτερη είναι η πιθανότητα να προκύψουν προβληματικές παραλλαγές, πιθανότατα εκεί όπου η εξάπλωση είναι υψηλότερη. Η παραλλαγή Άλφα εντοπίστηκε για πρώτη φορά στο Ηνωμένο Βασίλειο, η Δέλτα βρέθηκε για πρώτη φορά στην Ινδία και η Όμικρον στη Νότια Αφρική – όλα μέρη όπου η εξάπλωση ήταν ανεξέλεγκτη.
Το να πιστεύουμε ότι η ενδημικότητα είναι ήπια και αναπόφευκτη είναι κάτι περισσότερο από λάθος, είναι επικίνδυνο: προετοιμάζει την ανθρωπότητα για πολλά ακόμη χρόνια νόσησης, συμπεριλαμβανομένων απρόβλεπτων κυμάτων επιδημιών. Είναι πιο παραγωγικό να σκεφτούμε πόσο άσχημα θα μπορούσαν να γίνουν τα πράγματα αν συνεχίσουμε να δίνουμε στον ιό ευκαιρίες να μας νικήσει. Τότε θα μπορούσαμε να κάνουμε περισσότερα για να διασφαλίσουμε ότι αυτό δεν θα συμβεί.
