Διαδρομές του κυρίαρχου λόγου: Από τη διαχείριση του κορονοϊού στον πόλεμο της Ουκρανίας

Αναδημοσίευση από το Κοσμοδρόμιο

του Δημήτρη Χρονόπουλου

Οπόλεμος στην Ουκρανία βαδίζει προς τη συμπλήρωση πέντε μηνών από την έναρξη της ρωσικής εισβολής. Η επιχείρηση στην πρώτη της φάση διεξήχθη σε μια έκταση ίση με τα εδάφη της Μεγάλης Βρετανίας, ενώ τη δεδομένη στιγμή οι επιχειρήσεις συγκεντρώνονται στην περιοχή του Ντονμπάς, καθώς στρατεύματα της Ρωσικής Ομοσπονδίας, με την υποστήριξη δυνάμεων των Λαϊκών Δημοκρατιών του Ντονμπάς συγκρούονται με τις εναπομείνασες δυνάμεις του ουκρανικού στρατού στο Σεβεροντονιέτσκ, ενώ η πόλη Σλαβιάνσκ αναμένεται να βρεθεί στο επίκεντρο των μαχών κατά τις επόμενες ημέρες, στο πλαίσιο ολοκλήρωσης του ελέγχου της περιοχής.

Η πρώτη, μετά τον πόλεμο της Γιουγκοσλαβίας και τον βομβαρδισμό του Βελιγραδίου, μεγάλης κλίμακας πολεμική επιχείρηση σε ευρωπαϊκό έδαφος μονοπωλεί, όπως αναμένεται, το ενδιαφέρον των μέσων ενημέρωσης και καθορίζει τους όρους διεξαγωγής της δημόσιας συζήτησης, επανακαθορίζει το πώς τοποθετούνται οι φορείς της. Η συνθήκη μονοπωλίου του ενδιαφέροντος θυμίζει έντονα τον τρόπο με τον οποίο η πανδημία και η διαχείριση της υγειονομικής κρίσης μπήκε στη ζωή μας και κυριάρχησε στη δημόσια σφαίρα για τουλάχιστον ενάμιση χρόνο (Μάρτιος 2020-Ιανουάριος 2022). Το παρόν κείμενο φιλοδοξεί να «φωτίσει» πτυχές του δημόσιου λόγου, οι οποίες, κατά τη γνώμη του γράφοντος, σκιαγραφούν ένα κοινό μοτίβο στο επικοινωνιακό-ιδεολογικό επίπεδο διαχείρισης των δύο κρίσεων.

«Σε έναν πόλεμο, το πρώτο θύμα είναι η αλήθεια». Η φράση-κλισέ αποδίδεται στον Αμερικανό γερουσιαστή Χίραμ Τζόνσον (Hiram Johnson) και συνοψίζει μια συνθήκη που συνοδεύει την ιστορία πολέμων από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα: Ο έλεγχος (ή η παραποίηση) της πληροφορίας, η ένταξη των εμπόλεμων αντιπαραθέσεων στο πλαίσιο ιδεολογικών, θρησκευτικών, ιστοριολογικών πλαισίων αναφοράς αποτελούν εργαλεία προπαγάνδας (σημ. ο όρος χρησιμοποιείται με ουδέτερο-πραγματολογικό περιεχόμενο και όχι αξιολογικό) δεν αποτελεί «εφεύρεση» της νεωτερικότητας. Ας αρκεστούμε στην επίκληση του «Μηδισμού» της Θήβας για τη δικαιολόγηση της καταστροφής και του πλήρους εξανδραποδισμού του πληθυσμού της από τον στρατό του Μεγάλου Αλεξάνδρου 150 χρόνια μετά τους Περσικούς Πολέμους ως ένα παράδειγμα προπαγάνδας. Η ρωμαϊκή ιστορία, αντίστοιχα, μας παραδίδει ένα μάθημα επιτυχημένης χρήσης «fake news»: Η υποτιθέμενη διαθήκη του Μάρκου Αντώνιου χρησιμοποιήθηκε από τον Οκταβιανό ως πειστήριο για την πρόθεση του πρώτου να διαχειριστεί τα εδάφη της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας ως προσωπική του περιουσία, αλλά και ως απόδειξη για τον «εκμαυλισμό» του από τα ήθη της Ανατολής υπό την επιρροή της Κλεοπάτρας, καταφέρνοντας να στρέψει τη Σύγκλητο και την κοινή γνώμη κατά του ανταγωνιστή του.

Η ύπαρξη και μόνο φαινομένων προπαγάνδας ή/και διάδοσης ψευδών ειδήσεων από τους εμπλεκομένους ή στη δημόσια σφαίρα τρίτων χωρών από μόνη της δεν αποτελεί έκπληξη και δεν θα απασχολήσει το παρόν κείμενο. Αξίζει, αντιθέτως, να στρέψουμε την προσοχή μας σε επιμέρους μοτίβα, τα οποία, όπως σημειώθηκε εισαγωγικά, προϋπήρχαν στο «οπλοστάσιο» του κυρίαρχου δημόσιου διαλόγου.

Το Απόλυτο Κακό

Ήδη από τις πρώτες ώρες της έναρξης του πολέμου, η νέα κρισιακή συνθήκη προσεγγίστηκε με όρους Αποκάλυψης. Η εισβολή των ρωσικών στρατευμάτων απεικονίστηκε ως η ενσάρκωση του Απόλυτου Κακού, απέναντι στο οποίο η συλλογική Δύση, ως φορέας των ανθρωπιστικών αξιών, οφείλει να αντισταθεί. Η ανάγκη εξέτασης της εμπόλεμης σύρραξης υπό το πρίσμα γεωπολιτικών και ιστορικών παραγόντων, πολλώ δε μάλλον ο σκεπτικισμός απέναντι σε στρατηγικές επιλογές του λεγόμενου «Δυτικού Κόσμου» στην Ουκρανία και εν γένει στην Ανατολική Ευρώπη, στην καλύτερη περίπτωση χαρακτηρίστηκε ως δευτερεύουσας σημασίας, στη χειρότερη αντιμετωπίστηκε ως επιχείρηση δικαιολόγησης του πολέμου, φτάνοντας και σε γραφικές (αλλά σε καμία περίπτωση μειοψηφικές) περιπτώσεις πρακτορολογίας.

Οι ομοιότητες με την επικοινωνιακή διαχείριση της πανδημίας, ειδικά κατά την πρώτη εφαρμογή των λοκντάουν, είναι εμφανής: η αμφιβολία σχετικά με την αποτελεσματικότητα των εφαρμοζόμενων μέτρων, η υπόμνηση των δυσμενών επιπτώσεων του μακρόχρονου εγκλεισμού, η ανησυχία για την αύξηση των κοινωνικών ανισοτήτων αντιμετωπίστηκαν ως παράπλευρες απώλειες της «zero Covid» μητέρας των μαχών.

«Εμείς εναντίων αυτών»

Ο πρωθυπουργός Κυριάκος Μητσοτάκης με την περίφημη φράση περί «σωστής πλευράς της ιστορίας» συνόψισε το ύφος και τον τόνο που διέπει τον κυρίαρχο λόγο σχετικά με τις εξελίξεις στην Ουκρανία (η εξίσωση των εγκλωβισμένων νεοναζί στις εγκαταστάσεις του Azovstal με τους υπερασπιστές του Μεσολογγίου, ας αποδοθεί στην έμπνευση του λογογράφου). Είχε προηγηθεί η αναφορά του προέδρου των ΗΠΑ Τζο Μπάιντεν στον «αγώνα της δημοκρατίας απέναντι στην τυραννία» στο πλαίσιο της ετήσιας ομιλίας του στο Κογκρέσο, ορίζοντας πανηγυρικά την έναρξη του νέου Ψυχρού (προς το παρόν) Πολέμου. Στο ίδιο μήκος κύματος, ο Γερμανός καγκελάριος Όλαφ Σολτς στο πλαίσιο της ομιλίας του στην Μπούντεσταγκ συνέδεσε την εκτίναξη του ομοσπονδιακού προϋπολογισμού στα 100 δισεκατομμύρια ευρώ ετησίως με «την ενίσχυση της Δημοκρατίας και της Ελευθερίας».

Εφόσον η τοποθέτηση απέναντι στις εξελίξεις έχει a priori ορισθεί ως ζήτημα καταρχήν ηθικής φύσεως, η αμφισβήτηση των προσφερόμενων αναλύσεων περί «πολέμου των αξιών» ισοδυναμεί με διασάλευση της «ηθικής τάξης». Οτιδήποτε εκτός του προκαθορισμένου αξιακού πλαισίου δεν μπορεί παρά να είναι «προπαγάνδα του Κρεμλίνου», ενώ στο ούτως ή άλλως εκχυδαϊσμένο και πρόσφορο για την ανάπτυξη μανιχαϊστικών διαιρέσεων πεδίο των μέσων κοινωνικής δικτύωσης καθιερώθηκε ο σεξιστικός όρος «πουτινάκια» για όσους εγείρουν ερωτήματα για τον ρόλο του ΝΑΤΟ στην όξυνση της σύγκρουσης (ο όρος, πάντως, δεν συνηθίζεται να χρησιμοποιείται για τον χαρακτηρισμό παρα-θρησκευτικών, ακροδεξιών κέντρων, θετικά διακείμενων προς τον Ρώσο πρόεδρο).

Οι όροι διεξαγωγής του πολιτικού παιχνιδιού, καθώς και η αντανάκλασή του στη δημόσια σφαίρα, εμφανίζει και πάλι παρόμοια μοτίβα με την «πανδημική» ρητορική: Υπευθυνότητα εναντίον ανευθυνότητας, το φως της επιστήμης και των «ειδικών» σε αντιπαράθεση με το σκοτάδι της αμάθειας και της θρησκοληψίας (ανεξαρτήτως αν οι επίσημες εκκλησιαστικές οργανώσεις, συμπεριλαμβανομένης και της Εκκλησίας της Ελλάδος, επισήμως υποστήριξαν τις εφαρμοζόμενες πολιτικές κατά του Covid-19), κ.ο.κ. Ο χαρακτηρισμός συλλήβδην της κάθε κριτικής ως «συνωμοσιολογίας» και των φορέων της ως «αρνητών» ανήκουν στο πολύ πρόσφατο παρελθόν. Ο απαξιωτικός όρος «ψεκασμένος» και τα παράγωγά επιστρατεύτηκε αρχικά στα social media, φτάνοντας αργότερα μέχρι και τα πρωθυπουργικά χείλη, για ένα φάσμα στάσεων που ξεκινούσε από τους γραφικούς «μασκοπατητές» του Συντάγματος και κατέληγε σε (έστω μειοψηφικές) απόψεις ερευνητών και ανθρώπων του ιατρικού κλάδου που ασκούσαν κριτική σε όψεις της κρατικής πολιτικής.

Αν η πραγματικότητα διαφωνεί μαζί μας, τόσο το χειρότερο για την πραγματικότητα

Η πιο εντυπωσιακή ομοιότητα σημειώνεται στη μέθοδο διαχείρισης της αποτυχίας, ουσιαστικά δια της άρνησης της πραγματικότητας: Οι εξαγγελίες «έξυπνων» μέτρων και «μαλακών», «ημίσκληρων», «σκληρών», «πιο σκληρών», «τύπου Μάρτη» λοκντάουν αντιμετωπίστηκαν από την κοινωνία αρχικά με σκεπτικισμό, στη συνέχεια με οργή, καθώς ο αριθμός των θανάτων ημερησίως αυξανόταν, και στο τέλος με χλεύη, όταν καθιερώθηκε η επίσκεψη σε καφετέρια αποκλειστικά με SMS για λόγους «διαπαιδαγωγήσεως». Το ελληνικό μοντέλο διαχείρισης μπορεί να εμφανίζει πιο αυταρχικά και «γκροτέσκα» χαρακτηριστικά, ωστόσο δεν διαφέρει ουσιαστικά από τις κοινά εφαρμοζόμενες ευρωπαϊκές πολιτικές. Η επίσημη ρητορική, σε κάθε περίπτωση, επέμενε στην ορθότητα των μέτρων, τα οποία, δυστυχώς, «δεν εφαρμόστηκαν σωστά», ενώ οι «ανεμβολίαστοι» κατά την τελευταία φάση της πανδημίας προσέφεραν τον απαραίτητο αποδιοπομπαίο τράγο για την ισχυροποίηση της κυρίαρχης επιχειρηματολογίας. (Σημ.: η πανδημία παραμένει προφανώς ενεργή, ωστόσο το ενδιαφέρον της δημόσιας σφαίρας ουσιαστικά εξαφανίστηκε, για προφανείς λόγους).

Παρομοίως, θα διακινδυνεύσουμε την εκτίμηση πως η όποια κριτική για την αποτελεσματικότητα του ευρωπαϊκού μηχανισμού κυρώσεων, καθώς η χώρες της Ε.Ε βαδίζουν σε τροχιά μόνιμου στασιμοπληθωρισμού και η Αφρική απειλείται με επισιτιστική κρίση πρωτόγνωρων διαστάσεων, θα θαφτεί από τις πανηγυρικές εξαγγελίες του 26^ου πακέτου κυρώσεων του Πολιτισμένου Κόσμου κατά της Αυτοκρατορίας του Κακού (της οποίας, παρεμπιπτόντως, το συνάλλαγμα καλπάζει σε ρεκόρ εικοσαετίας). Στις αιτιάσεις πως η παράδοση πολεμικού υλικού δεν αποδεικνύεται ικανή, κρίνοντας από τον επιχειρησιακό χάρτη, να γύρει την πλάστιγγα υπέρ των ουκρανικών ενόπλων δυνάμεων, θα υποδειχθεί το έπος του Κιέβου και η τροπή του Ρώσου εισβολέα σε τακτική υποχώρηση.

Επιστρέφοντας στα όσα διατυπώθηκαν εισαγωγικά, πράγματι η χρήση μεθόδων προπαγάνδας για την διαχείριση κρίσεων κάθε άλλο παρά εκπλήσσει, ούτε και η άρθρωση του δημόσιου λόγου και της σφαίρας των μέσων ενημέρωσης βάσει των επιταγών της συγκυρίας· μάλλον το αντίθετο. Η επιμονή σε μια πολιτική του λεγόμενου «Δυτικού Κόσμου» που οδηγεί, εκτός από τον οικονομικό σπαραγμό και τη μείωση εισοδήματος των Ευρωπαίων καταναλωτών, στην περαιτέρω όξυνση της σύγκρουσης. Ο κίνδυνος δυστυχώς ακούει στο όνομα «Τρίτος Παγκόσμιος Πόλεμος» και μας αναγκάζει να προβληματιστούμε για τον βαθμό επιρροής του λεγόμενου «επικοινωνιακού πολέμου» σε ζητήματα κυριολεκτικάζωής και θανάτου, όσο δεν ψάχνουμε κάποιο ασφαλές υπόγειο καταφύγιο. Έχοντας εκ των προτέρων δεχθεί την κατηγορία του «ενδοτισμού» απέναντι στην ρωσική επιθετικότητα, θα προχωρήσουμε και στην «κυνική» διατύπωση πως η «αποτυχία» πλέον δεν αφορά την έκθεση των λεγόμενων «ευπαθών ομάδων» στον κίνδυνο (στόχος που παταγωδώς απέτυχαν να αντιμετωπίσουν οι «zero Covid» πολιτικές), αλλά το σύνολο της ανθρωπότητας όπως τη γνωρίζαμε.

Τέλος, για σημειολογικούς λόγους, θα αναφέρουμε πως στο βιογραφικό του ειδικού συμβούλου του Ουκρανού προέδρου Βολοντίμιρ Ζελένσκι, Αλεξέι Αρεστόβιτς, εκτελούντος χρέη άτυπου εκπροσώπου τύπου της ουκρανικής κυβέρνησης, διαβάζουμε πως μετά την αποχώρησή του από το στράτευμα ασχολήθηκε μεταξύ άλλων με «το training (sic) και την παροχή συμβουλών στον τομέα της μαζικής ψυχολογίας, της αντίστασης στην κακόβουλη χειραγώγηση, των τρόπων επικοινωνίας, της ρητορικής τέχνης, μεθόδων διαπραγματεύσεων, δημόσιων εμφανίσεων, της υποκριτικής ικανότητας, της ψυχολογίας των κοινωνικών επαφών». Για τους ρωσομαθείς, σε παλαιότερα βίντεο στο κανάλι του στο YouTube, μπορούμε να τον απολαύσουμε σε μαθήματα life coaching, με περιεχόμενο όπως «η Δύναμη της Πρόθεσης» και συμβουλές για το πώς μπορούμε να εκμεταλλευτούμε το «συλλογικό κάρμα που μας περιβάλλει».