Το εμβόλιο της Κούβας μπορεί να σώσει εκατομμύρια ζωές
του Μπράνκο Μάρκετιτς
Πηγή: Jacobin
Χάριν του δημόσιου τομέα βιοτεχνολογίας και της βαθιάς αφοσίωσης της κυβέρνησης στη δημόσια υγεία, η Κούβα είναι η μόνη χώρα χαμηλού εισοδήματος που έφτιαξε το δικό της εμβόλιο. Έχει ήδη βοηθήσει εκατομμύρια Kουβανούς και μέλλει να σώσει εκατομμύρια ακόμα ανά τον κόσμο.
Έπειτα από δώδεκα φλέγοντες μήνες, όπου ένα βιαστικό άνοιγμα οδήγησε σε αναζωπύρωση της πανδημίας, ρεκόρ θανάτων και τη χώρα πίσω σε παραλυτικό κλείσιμο, ένα επιτυχές πρόγραμμα εμβολιασμού ανέτρεψε την πορεία της πανδημίας στη χώρα. Η Κούβα είναι μία από τις λίγες χώρες χαμηλότερου εισοδήματος που όχι μόνο έχει εμβολιάσει την πλειοψηφία του πληθυσμού της, αλλά και η μόνη που το έχει καταφέρει αυτό με ένα εμβόλιο που ανέπτυξε η ίδια.
Αυτός ο άθλος φωτίζει το μονοπάτι για τον αναπτυσσόμενο κόσμο που συνεχίζει τη μάχη με την πανδημία αντιμετωπίζοντας ένα επιχειρηματικό απαρτχάιντ σε επίπεδο εμβολίων, ενώ γενικότερα αναδεικνύει και τις δυνατότητες που υπάρχουν όταν η ιατρική επιστήμη αποδεσμεύεται από το ιδιωτικό κέρδος.
Το ασφαλέστερο στοίχημα
Σύμφωνα με το Πανεπιστήμιο Τζον Χόπκινς, τουλάχιστον μέχρι τη στιγμή που γράφεται το παρόν κείμενο, η Κούβα έχει εμβολιάσει πλήρως το 78% του πληθυσμού της, ποσοστό που την καθιστά ένατη στον κόσμο, ξεπερνώντας πλούσιες χώρες όπως η Δανία, η Κίνα και η Αυστραλία (οι ΗΠΑ με ποσοστό εμβολιασμού λίγο χαμηλότερο του 60% κατακτούν την 58η θέση). Από την έναρξη της καμπάνιας εμβολιασμού το Μάιο, ανέκαμψε η τύχη της χώρας που βρίσκεται αντιμέτωπη με το διπλό σοκ, αφενός της πανδημίας και αφετέρου του εντεινόμενου αποκλεισμού από τις ΗΠΑ.
Έπειτα από την κορύφωση των σχεδόν 10.000 κρουσμάτων και κοντά στους 100 θανάτους τη μέρα, και τα δύο μεγέθη έχουν μειωθεί κατακόρυφα. Με το 100% της χώρας να έχει λάβει τουλάχιστον μία δόση εμβολίου μέχρι το τέλος του Οκτωβρίου, η χώρα άνοιξε ξανά τα σύνορά της στον τουρισμό που αποτελεί κοντά το 10% της οικονομίας της στις 15 Νοεμβρίου, ενώ άνοιξε ξανά και τα σχολεία.
Αυτό ξεχωρίζει την Κούβα ανάμεσα στις χώρες χαμηλού εισοδήματος, οι οποίες έχουν εμβολιάσει μόνο το 2,8% των πληθυσμών τους συνολικά. Αυτό οφείλεται εν πολλοίς στη συσσώρευση των εμβολίων από των αναπτυγμένο κόσμο και τη ζηλώδη διαφύλαξη των μονοπωλίων πατεντών, που αποκλείει τις φτωχότερες χώρες από την παραγωγή γενόσημων εκδοχών των εμβολίων, τα οποία αρχικά παρήχθησαν μέσω κρατικής χρηματοδότησης.
Καταλυτικό ρόλο έπαιξε η απόφαση της Κούβας να παράξει τα δικά της εμβόλια, δύο εκ των οποίων – το Αμπντάλα (Abdala), που πήρε το όνομα του από ποίημα που έγραψε ένας ήρωας της ανεξαρτησίας και το Σομπεράνα 2 (Soberana 2), που στα ισπανικά σημαίνει κυρίαρχη – τελικά πήραν επίσημη έγκριση τον Ιούλιο και τον Αύγουστο. Όπως είπε ο Βισέντε Βέρες Μπενκόμο, ο διεθνώς αναγνωρισμένος επικεφαλής του Ινστιτούτου Εμβολιασμού Finlay της χώρας, η Κούβα «πόνταρε με ασφάλεια» περιμένοντας να κατασκευάσει τα δικά της εμβόλια. Με αυτό τον τρόπο, απέφυγε την εξάρτηση από ισχυρότερους συμμάχους όπως η Ρωσία και η Κίνα, προσθέτοντας ένα νέο αγαθό εμπορικών εξαγωγών σε καιρούς οικονομικών δυσχερειών.
Αυτό το εγχείρημα είναι ήδη καθοδόν. Το Βιετνάμ, όπου μόλις 39% του πληθυσμού είναι πλήρως εμβολιασμένο, σύναψε συμφωνία αγοράς 5 εκατομμυρίων δόσεων εμβολίου, με την Κούβα να αποστέλλει κιόλας περισσότερες από 1 εκατομμύριο δόσεις στον κομμουνιστή σύμμαχό της, και 150.000 από αυτές να έχουν δωρηθεί. Η Βενεζουέλα (32% πλήρως εμβολιασμένοι) επίσης συμφώνησε στην αγορά ποσότητας του τριδοσικού εμβολίου αξίας 12 εκατομμυρίων δολαρίων και έχει ήδη ξεκινήσει τη χορήγησή του, ενώ το Ιράν (51%) και η Νιγηρία (1,6%) έχουν συμφωνήσει με την Κούβα στην παραγωγή των δικών τους εγχώριων εμβολίων. Η Συρία (4,2%) πρόσφατα συζήτησε με Κουβανούς αξιωματούχους να κάνει το ίδιο.
Τα δύο εμβόλια είναι μέρος μιας σειράς πέντε εμβολίων κατά του κορονοϊού που αναπτύσσει η Κούβα. Αυτή περιλαμβάνει ένα εμβόλιο που χορηγείται από τη μύτη που βρίσκεται στη δεύτερη φάση των κλινικών δοκιμών, ένα από τα πέντε μόνο εμβόλια στον κόσμο που έχουν ρινική εφαρμογή, σύμφωνα με έναν από τους κορυφαίους επιστήμονές της, που μπορεί να αποβεί ιδιαίτερα χρήσιμο αν αποδειχθεί ασφαλές και αποτελεσματικό, δεδομένης της εισχώρησης του ιού δια της ρινικής κοιλότητας. Περιλαμβάνει επίσης μια ενισχυτική δόση ειδικά σχεδιασμένη για όσους έχουν εμβολιαστεί με άλλα εμβόλια, και που ήδη δοκιμάστηκε σε Ιταλούς τουρίστες. Από το Σεπτέμβριο, η Κούβα βρίσκεται σε διαδικασία να πάρει έγκριση από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας για τα εμβόλιά της, κάτι που θα ανοίξει την πόρτα στην ευρεία διάδοσή τους.
Ένα διαφορετικό εμβόλιο
Διάφορες πτυχές των εμβολίων της Κούβας τα κάνουν μοναδικά, πέραν της χώρας προέλευσής τους, σύμφωνα με την Έλεν Γιάφε, λέκτορα οικονομικής και κοινωνικής ιστορίας στο Πανεπιστήμιο της Γλασκόβης. Στον πυρήνα της διαφοροποίησης, είναι η απόφαση της Κούβας για επίτευξη ενός πιο παραδοσιακού πρωτεϊνικού εμβολίου αντί της πειραματικής τεχνολογίας mRNA που όπως έχουμε γνωρίσει χρησιμοποιείται για τα εμβόλια κατά του κορονοϊού, τα οποία ήταν σε πειραματική φάση για δεκαετίες προτού η πανδημία να σημάνει την τομή τους.
Λόγω αυτού, το εμβόλιο της Κούβας μπορεί να διατηρηθεί σε ψυγείο ή ακόμα και θερμοκρασία δωματίου, αντίθετα με το εμβόλιο της Pfizer που απαιτεί πολύ χαμηλές θερμοκρασίες ή τις θερμοκρασίες κατάψυξης που χρειάζεται το εμβόλιο Moderna. «Στις χώρες του παγκόσμιου Νότου, όπου μεγάλα τμήματα του πληθυσμού δεν έχουν πρόσβαση σε ηλεκτρικό ρεύμα, αυτό αποτελεί άλλο ένα τεχνολογικό εμπόδιο», λέει η Γιάφε.
Επιπλέον, ενώ η τεχνολογία mRNA που δεν έχει χρησιμοποιηθεί ξανά σε παιδιά δημιούργησε ένα χάσμα στον εμβολιασμού μεταξύ ενηλίκων και παιδιών στον αναπτυγμένο κόσμο – όπου τα εμβόλια για παιδιά κάτω των 5 ετών ακόμα βρίσκονται σε φάση ανάπτυξης – η Κούβα εξαρχής στόχευε στη δημιουργία εμβολίου που θα μπορούσε να χορηγηθεί και σε παιδιά. Μέχρι αυτό το μήνα, περισσότερο από το 80% των παιδιών ηλικίας 2 ως 18 έχουν πλήρως εμβολιαστεί.
Ενώ σχεδόν τα 2/3 όλων των παιδιών στη Λατινική Αμερική και την Καραϊβική μέχρι το Σεπτέμβρη έμεναν εκτός σχολείου, η Κούβα ξανάνοιξε πλέον τις σχολικές αίθουσες. Η Γκλόρια Λα Ρίβα, ακτιβίστρια και ανεξάρτητη δημοσιογράφος που επισκεπτόταν την Κούβα κατά τη διάρκεια του έτους και είναι στην Αβάνα από τα μέσα του Οκτωβρίου, περιέγραψε τη σκηνή στο Σχολικό Συγκρότημα 26 Ιουλίου καθώς γονείς, παππούδες και γιαγιάδες έδωσαν το παρόν για το άνοιγμα των σχολείων. «Ένα μεγάλο γεγονός για τις οικογένειες», αναφέρει. «Όλοι νιώθουν τεράστια υπερηφάνεια».
Η δύναμη του μη κερδοσκοπικού
Υπάρχει άλλος ένας παράγοντας που κάνει το εμβόλιο της Κούβας να ξεχωρίζει από τα υπόλοιπα. «Το κουβανικό εμβόλιο είναι 100% εξολοκλήρου προϊόν του δημόσιου τομέα βιοτεχνολογίας», λέει η Γιάφε.
Ενώ στις Ηνωμένες Πολιτείες και άλλες ανεπτυγμένες χώρες, φάρμακα που σώζουν ζωές αναπτύσσονται σε μεγάλο βαθμό χάρη στην κρατική χρηματοδότηση προτού ιδιωτικοποιηθούν με τα κέρδη και τη διανομή τους να περνάει στις εταιρίες, ο βιοτεχνολογικός τομέας της Κούβας ανήκει και χρηματοδοτείται εξ ολοκλήρου από το κράτος. Αυτό σημαίνει, ότι η Κούβα έχει απο-εμπορευματοποιήσει έναν ζωτικής σημασίας ανθρώπινο πόρο – η διαμετρικά αντίθετη πολιτική που έχουμε βιώσει κατά τις τελευταίες τέσσερις δεκαετίες του νεοφιλελευθερισμού.
Η Κούβα έχει διοχετεύσει δισεκατομμύρια δολάρια για τη δημιουργία μιας εγχώριας βιοτεχνολογικής βιομηχανίας από τη δεκαετία του ’80, όπου ο συνδυασμός ενός ξεσπάσματος δάγκειου πυρετού (τροπική ασθένεια) και καινούριων οικονομικών κυρώσεων από τον τότε πρόεδρο Ρόναλντ Ρίγκαν της άσκησαν αποπνικτική πίεση. Παρά τον εξοντωτικό αποκλεισμό από τις Ηνωμένες Πολιτείες, τον προμηθευτή του 1/3 της παγκόσμιας παραγωγής φαρμάκων, ο τομέας βιοτεχνολογίας της Κούβας διέπρεψε: παράγει περί το 70% από τα περίπου 800 φάρμακα που χρησιμοποιούν οι Κουβανοί και 8 από τα 11 εμβόλια του εθνικού προγράμματος ανοσοποίησης, ενώ εξάγει και εκατοντάδες εκατομμύρια εμβόλια ετησίως. Τα έσοδα στη συνέχεια επενδύονται ξανά στον τομέα.
«Όλα αυτά τα εμβόλια που έχουν μεγάλο αντίκτυπο στην επιστήμη είναι πολύ ακριβά εμβόλια, οικονομικά απρόσιτα για τη χώρα», δήλωσε πρόσφατα ο Βέρες Μπενκόμο σχετικά με την απόφαση της Κούβας να αναπτύξει τα δικά της εμβόλια.
Ο τομέας χαίρει διεθνούς αναγνώρισης. Η Κούβα έχει κερδίσει 10 Χρυσά Μετάλλια από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Πνευματικής Ιδιοκτησίας των Ηνωμένων Εθνών, μεταξύ άλλων για την Παρασκευή του πρώτου εμβολίου κατά της μηνιγγίτιδας Β στον κόσμο, το 1989. Το 2015, η Κούβα έγινε η πρώτη χώρα που εξάλειψε τη μετάδοση από τη μητέρα στο παιδί των ιών του HIV και της σύφιλης, ως αποτέλεσμα τόσο των αντιρετροϊκών φαρμάκων που παρήγαγε και του ισχυρού δημόσιου συστήματος υγείας της.
Ως εκ τούτου, η Κούβα κατάφερε το αδιανόητο, έφτιαξε το δικό της εμβόλιο και ξεπέρασε μεγάλο μέρος του ανεπτυγμένου κόσμου στην αντιμετώπιση της πανδημίας, παρά το μέγεθος και το επίπεδο του πλούτου της και παρά την συντονισμένη πολιτική οικονομικού στραγγαλισμού από την κυβέρνηση αντίπερα των ακτών της.
Τα εγχειρήματα διεθνούς αλληλεγγύης ήταν επίσης σημαντικά. Όταν ο αποκλεισμός των ΗΠΑ προκάλεσε έλλειψη συριγγών στο νησί, θέτοντας σε κίνδυνο την καμπάνια εμβολιασμού, ομάδες αλληλεγγύης από τις ΗΠΑ μόνο έστειλαν 6 εκατομμύρια σύριγγες στην Κούβα, η κυβέρνηση του Μεξικού έστειλε ακόμη οκτακόσιες χιλιάδες, και πάνω από εκατό χιλιάδες στάλθηκαν από Κουβανούς στην Κίνα.
Μια πηγή ελπίδας
Ωστόσο, υπάρχει κάποια αβεβαιότητα σχετικά με τα εμβόλια της Κούβας. Η χρήση τους στη Βενεζουέλα συνάντησε αντιρρήσεις από την ένωση παιδιάτρων της χώρας και από ιατρικές και επιστημονικές ακαδημίες, στην ίδια βάση με άλλες κριτικές που υποστηρίζουν ότι τα αποτελέσματα κλινικών δοκιμών του εμβολίου δεν έχουν υποστεί επιστημονική επανεξέταση ούτε έχουν δημοσιευθεί σε επιστημονικά περιοδικά. Ο Παναμερικάνικος Οργανισμός Υγείας κάλεσε την Κούβα να δημοσιοποιήσει τα αποτελέσματα.
Από μέρους του, ο Βέρες Μπενκόμο εγκαλεί τη διεθνή κοινότητα ως εχθρική απέναντι στην Κούβα. Σε συνέντευξή του το Σεπτέμβριο, καταλόγισε τις διακρίσεις μεγάλων επιστημονικών περιοδικών σε βάρος Κουβανών επιστημόνων, που διαχρονικά έχουν απορρίψει προτάσεις από Κουβανούς ενώ αργότερα δημοσιεύουν παρεμφερείς έρευνες από άλλες χώρες, και λειτουργούν ως «εμπόδιο που τείνει να περιθωριοποιεί επιστημονικά αποτελέσματα που έρχονται από φτωχές χώρες».
Αυτές είναι σοβαρές κατηγορίες από μέρους ενός επιστήμονα διεθνούς κύρους. Νικητής του Εθνικού Βραβείου Χημείας της Κούβας και του Χρυσού Μεταλλίου του Παγκόσμιου Οργανισμού Πνευματικής Ιδιοκτησίας των Ηνωμένων Εθνών το 2005, ο Βέρες Μπενκόμο ηγήθηκε της ομάδας που συνεργάστηκε με έναν Καναδό επιστήμονα για την παρασκευή του πρώτου ημισυνθετικού εμβολίου στον κόσμο, φτιάχνοντας ένα οικονομικά προσιτό εμβόλιο ενάντια στην αιμόφιλο γρίπη τύπου Β, ενώ συνεισέφερε στην παρασκευή του χαμηλού κόστους εμβολίου κατά της μηνιγγίτιδας, το 2005 του απαγορεύτηκε να ταξιδέψει στην Καλιφόρνια όπου θα παραλάμβανε βραβείο για τη συνεισφορά του, με το Στέιτ Ντιπάρτμεντ επί προεδρίος Τζ. Μπους να θεωρεί την επίσκεψη του ως «επιβλαβή για τα συμφέροντα των Ηνωμένων Πολιτειών». Το 2015, χρίστηκε Ιππότης της Λεγεώνας της Τιμής από τον τότε Γάλλο υπουργό υγείας και κοινωνικών υποθέσεων, που τον συνεχάρη για τη δουλειά του και τον αποκάλεσε «φίλο της Γαλλίας». (Ο Βέρες Μπενκόμο δεν απάντησε στο αίτημα για συνέντευξη).
Ενώ η ανάκαμψη της Κούβας από την πανδημία υποδεικνύει ότι η εμπιστοσύνη του ίδιου και της κουβανικής κυβέρνησης στα εμβόλια δεν είναι άτοπη, ίσως χρειαστούν λίγο παραπάνω χρόνο για το επίσημο τυπωθήτω της παγκόσμιας επιστημονικής κοινότητας. Όταν όμως αυτό έρθει, θα αποδείξει μια πανίσχυρη κατάρριψη του μοντέλου εμβολίων όπου ηγούνται οι εταιρίες και που μέχρι τώρα έχει κυριαρχήσει και που θεωρεί ότι, παράλληλα με τη συζήτηση γύρω από τις μεγάλες φαρμακοβιομηχανίες, μόνο ο ανταγωνισμός με άξονα το κέρδος μπορεί να παράξει το είδος της σωτήριας καινοτομίας που ο κόσμος χρειάζεται απεγνωσμένα.
Ενδεχομένως, ακόμα σημαντικότερα, μπορεί να είναι ένας τρόπος ώστε ο αναπτυσσόμενος κόσμος τελικά να εξέλθει του τέλματος της πανδημίας, κάτι που φαντάζει πιο εφικτό τώρα, μήνες αφότου τα εμβόλια έχουν διοχετευθεί στις πλούσιες χώρες. Οι κυβερνήσεις της Δύσης, συνεχώς αντιτίθενται στις εκκλήσεις του παγκόσμιου Νότου να άρουν τις πατέντες των εμβολίων και να τους επιτρέψουν να παράγουν ή να αγοράζουν φθηνότερες γενόσημες εκδοχές, εγκαταλείποντας μια συντριπτική πλειοψηφία του παγκόσμιου πληθυσμού ακόμα ευάλωτη στον ιό – και, ειρωνικά, θέτοντας όλους μας σε κίνδυνο, σε περίπτωση που παρουσιαστεί νέα μετάλλαξη ανθεκτική στα εμβόλια, στις χώρες που η άνιση αυτή πολιτική έχει μετατρέψει σε πειραματικά εργαστήρια. Τούτων δοθέντων, ας ελπίσουμε όλοι, τα εμβόλια της Κούβας να αποδειχθούν όσο επιτυχημένα διαβεβαιώνουν οι κουβανοί επιστήμονες.