Ομιλία Κουτσούμπα για την απελευθέρωση της Αθήνας

του Βασίλη Λιόση

Είναι γνωστή η στροφή της ηγεσίας του ΚΚΕ των τελευταίων ετών που αφορά την αποτίμηση της ιστορικής διαδρομής του κόμματος[1]. Σε κάθε περίπτωση ο γραμματέας του κόμματος φροντίζει να μας υπενθυμίζει αυτή τη μετάλλαξη που παρουσιάζεται ως αποκατάσταση των επαναστατικών χαρακτηριστικών του κόμματος, μια «αποκατάσταση» που υπονοεί ή το λέει ευθέως πως επί μακρόν το ΚΚΕ βάδιζε τον δρόμο του οπορτουνισμού.

Τελευταίος σταθμός υπήρξε η ομιλία του Δημήτρη Κουτσούμπα (εφεξής ΔΚ) στο Σύνταγμα με αφορμή τα 80χρονα της απελευθέρωσης της Αθήνας. Θα σταθούμε στα κύρια σημεία που χρήζουν κριτικής.

1. ΤΑ ΤΡΙΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ ΤΟΥ ΖΑΧΑΡΙΑΔΗ

Λέει ο ΔΚ: «Παρ΄όλα αυτά και παρά τις αντιφάσεις από την πρώτη στιγμή έγινε προσπάθεια το Κόμμα μας να παρέμβει, να δώσει κατεύθυνση στην πάλη του λαού ενάντια στην ξένη εισβολή, με τα τρία γράμματα του Γενικού Γραμματέα της Κεντρικής Επιτροπής, του Νίκου Ζαχαριάδη» [2].

Πράγματι το ΚΚΕ παρενέβη με τα γράμματα του Ζαχαριάδη αλλά μία τίμια αποτίμηση θα έπρεπε να επισημάνει ότι αυτό που έπαιξε τον αποφασιστικό ρόλο ήταν το πρώτο γράμμα του Ζαχαριάδη, δηλαδή αυτό το γράμμα που καλούσε τον ελληνικό λαό σε αντίσταση απέναντι στον εισβολέα. Τα υπόλοιπα δεν έπαιξαν κάποιον ουσιαστικό ρόλο αφού έτσι κι αλλιώς έγιναν γνωστά μετά την απελευθέρωση[3]. Προφανώς, η επισήμανση αυτή γίνεται από την πλευρά μας όχι γιατί η σημερινή ηγεσία δεν γνωρίζει ότι αυτό το γράμμα ήταν αυτό που έπαιξε τον σημαντικό ρόλο. Το αντίθετο. Επειδή γνωρίζει άριστα ότι αυτό ήταν το αποφασιστικό αλλά το περιεχόμενό του δεν ικανοποιεί τον δογματισμό της σημερινής ηγεσίας αποφεύγεται η διαπίστωση περί της σημαντικής επιρροής του πρώτου γράμματος.

Ας δούμε, όμως, προς επίρρωση των παραπάνω τι γράφει στην εκτίμησή του το σημερινό Τμήμα Ιστορίας της ΚΕ: «Στο Α΄ γράμμα του Ν. Ζαχαριάδη ο πόλεμος χαρακτηριζόταν εθνικοαπελευθερωτικός απ’ την πλευρά της Ελλάδας και όχι ιμπεριαλιστικός από τις δυο πλευρές»[4]. Κακώς, λοιπόν, κατά το Τμήμα Ιστορίας, ο πόλεμος χαρακτηρίστηκε εθνικοαπελευθερωτικός ενώ θα έπρεπε να χαρακτηριστεί ιμπεριαλιστικός. Αυτό όμως σημαίνει ότι: (α) η Ελλάδα ήταν ιμπεριαλιστική (κι έτσι η λενινιστική θεωρία του ιμπεριαλισμού γελοιοποιείται) [5], (β) από την πλευρά του ΚΚΕ είχε νόημα η αποχή των μελών του αλλά και του λαού από τον πόλεμο στο αλβανικό μέτωπο (πράγμα που θα επέφερε την εκτέλεση των μελών του), γ) ότι σε εκείνη τη φάση θα έπρεπε να οδηγηθούμε σε εμφύλιο πόλεμο που ως σκοπό του θα είχε την πτώση της κυβέρνησης Μεταξά και την εγκαθίδρυση της δικτατορίας του προλεταριάτου (αυτό το τελευταίο ως άμεσο αίτημα δεν θα έβρισκε καμία λαϊκή ανταπόκριση) και (δ) ότι το ΚΚΕ με αυτή του την εκτίμηση εντάσσεται πλέον στο πιο σκληροπυρηνικό κομμάτι του τροτσκισμού (παλιού και νέου).

Πρακτικά, όλα τα παραπάνω θα σήμαιναν ότι το ΚΚΕ δεν θα δημιουργούσε το ΕΑΜ, ή θα προσπαθούσε να συγκροτήσει ένα κομμουνιστικό ΕΑΜ ταυτίζοντας μέτωπο και κόμμα με συνέπεια να μείνει στην ιστορική αφάνεια, όπως έμειναν οι παντός είδους τροτσκιστικές ομάδες, απολύτως άγνωστες ή απαξιωμένες στη λαϊκή συνείδηση[6].

Η σημερινή ηγεσία του ΚΚΕ επικροτεί από την άλλη τη θέση που είχε διατυπωθεί από την παλιά ΚΕ. Επρόκειτο για μια θέση εκτός τόπου και χρόνου η οποία χαρακτήριζε τον πόλεμο ως ιμπεριαλιστικό, αγνοώντας τον εθνικοαπελευθερωτικό του χαρακτήρα, ενώ παράλληλα καλούσε τους στρατιώτες να πάρουν στα χέρια τους τις διοικήσεις των μονάδων τους, χωρίς βεβαίως να υπάρχει κανένα τέτοιο κλίμα και να προτείνουν στους απέναντι στρατιώτες ειρήνη. Η εμβέλεια αυτών των θέσεων ήταν απειροελάχιστη[7].

2. ΤΟ «ΕΛΛΕΙΜΜΑ» ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗΣ

Λέει κατόπιν σε μία αποστροφή της ομιλίας του αναφερόμενος στη χρονιά του 1944: « […] το ΚΚΕ δεν είχε διαμορφωμένη επαναστατική στρατηγική που θα οδηγούσε στην επίλυση του ζητήματος της εξουσίας».

Ας δούμε, λοιπόν, αυτό το «έλλειμμα» στρατηγικού σχεδιασμού πώς εκφραζόταν μέσα από τα κομματικά ντοκουμέντα.

Στο μανιφέστο της ΚΕ του ΚΚΕ, στις 3 Μαΐου του 1941, καταγράφεται ως αίτημα: «Συνταχτική εθνοσυνέλευση που θα μας λύσει όλα τα πολιτικά και τ’ άλλα σοβαρά προβλήματα της χώρας μας, πραγματοποιώντας το παλιό όνειρο του λαού, τη Λαϊκή δημοκρατία»[8], η υπογράμμιση δική μας.

Στην απόφαση της 8^ης Ολομέλειας, τον Ιανουάριο του 1942 γράφεται: «Το Κόμμα μας σχετικά με το εσωτερικό καθεστώς, που πρέπει να επικρατήσει ύστερα από την απελευθέρωση της χώρας από τους κατακτητές, αγωνίζεται για την εγκαθίδρυση της λαϊκής δημοκρατίας, μέσα στην οποία ο ελληνικός λαός μπορεί να αναπτύξει την πρωτοβουλία και δραστηριότητά του στην ανοικοδόμηση και επίλυση όλων των πολιτικών, οικονομικών και κοινωνικών ζητημάτων που θέτουν οι ανάγκες της συγκεκριμένης στιγμής»[9], η υπογράμμιση δική μας.

Τον Δεκέμβριο του 1942, στην Πανελλαδική Συνδιάσκεψη του κόμματος αναφέρεται: «Η πραγματοποίηση του άμεσου πολιτικού σκοπού του κόμματός μας – εθνική απελευθέρωση και λαοκρατική λύση του εσωτερικού καθεστώτος – αποτελεί στη συγκεκριμένη στιγμή τη μοναδική επαναστατική θέση. Μόνο αυτή ανοίγει πλατιά τον δρόμο για την πραγματοποίηση των παραπέρα στρατηγικών σκοπών του κόμματός μας – την εγκαθίδρυση της λαϊκής δημοκρατίας με το περιεχόμενο που δίνει σε αυτή η 6^η Ολομέλεια της ΚΕ του ΚΚΕ τον Γενάρη του 1934 και που στηριγμένη στην αποφασιστική υποστήριξη της εργατικής τάξης και των συμμάχων της, την αγροτιά, των λαϊκών μαζών της πόλης και στα αντίστοιχά τους λαϊκά όργανα, αποτελεί σταθμό για την προοδευτική εκμηδένιση των εμποδίων στην ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων του τόπου, το γρήγορο πέρασμα στον σοσιαλιστικό δρόμο παραγωγής και την ολοκληρωτική απαλλαγή του ελληνικού λαού από κάθε είδος οικονομικό ζυγό»[10], η υπογράμμιση δική μας.

Τον Ιανουάριο του 1943, δημοσιεύεται η Προγραμματική Διακήρυξη του ΚΚΕ με τον τίτλο Λαοκρατία και Σοσιαλισμός, στην οποία εξηγείται το πώς συνδέεται ο αγώνας για την εθνική απελευθέρωση με την αυριανή Ελλάδα, το τι είναι σοσιαλισμός, απαντά στο ερώτημα κεφαλαιοκρατισμός ή σοσιαλισμός, εξηγεί τη διαφορά σοσιαλισμού και εθνικοσοσιαλισμού. Αναλύει την πολιτική της ελληνικής αστικής τάξης την οποία στηλιτεύει και παραθέτει το πρόγραμμα της Λαϊκής Δημοκρατίας[11].

Αν τώρα όλα τα παραπάνω αναδεικνύουν στρατηγικό έλλειμμα, τότε μάλλον οι λέξεις χάνουν το νόημά τους.

3. ΛΟΓΙΚΕΣ ΑΝΤΙΦΑΣΕΙΣ

Σε άλλο σημείο της ομιλίας του ο ΔΚ και ενώ περιγράφει την περίοδο λίγο πριν τα δεκεμβριανά λέει: «Στο δίλημμα “υποταγή ή οργάνωση της πάλης και αντεπίθεση”, το ΚΚΕ και το λαϊκό κίνημα επέλεξαν τον δεύτερο δρόμο».

Το εύλογο, λοιπόν, ερώτημα που αναφύεται είναι πώς ένα κόμμα που δεν είχε στρατηγική ή είχε στρεβλή και οπορτουνιστική στρατηγική, πώς, λοιπόν, στο κορυφαίο δίλημμα «υποταγή ή αντίσταση», επιλέγει τον δεύτερο δρόμο; Αν υπάρχει λανθασμένη σύνδεση τακτικής-στρατηγικής, αν ένα κόμμα έχει αυταπάτες για τον στρατηγικό δρόμο μετάβασης στον σοσιαλισμό, αν διαπνέεται από την οπορτουνιστική λογική, τότε μπροστά στα κορυφαία διλήμματα, εκεί δηλαδή που τίθεται το ερώτημα ποιος-ποιον, επιλέγει την υποταγή. Και αυτή δεν επιλέχτηκε, όπως άλλωστε αναγκάζεται να παραδεχτεί και ο ΔΚ.

Ομοίως ο ΔΚ διαπιστώνει πως:

«[…] το ΚΚΕ αρνήθηκε να δεχτεί τους όρους και την ωμή βία που επέβαλε η κυβέρνηση της λεγόμενης “Εθνικής Ενότητας”.

»Επέλεξε να δώσει τον μεγαλειώδη αγώνα των 33 ημερών, τον Δεκέμβρη του ’44, κατά της αστικής τάξης και των Βρετανών […]».

Έτσι, η λογική αντίφαση τραβιέται στα άκρα της. Όχι μόνο το «οπορτουνιστικό» ΚΚΕ δεν επέλεξε την υποταγή αλλά αντιστάθηκε ένοπλα στον εγχώριο και τον εξωτερικό δυνάστη! Πώς, ξαναρωτάμε, η «οπορτουνιστική» στρατηγική οδήγησε στην επιλογή της ένοπλης αντίστασης; Δεν πρέπει να δοθεί μία πειστική απάντηση στο ερώτημα αυτό;

Η δεύτερη αντίφαση έρχεται όταν ο ΔΚ λέει: «Σε αυτές τις περιοχές άρχισαν να λειτουργούν λαογέννητοι θεσμοί Τοπικής Διοίκησης, Εκπαίδευσης και Δικαιοσύνης. Η συγκρότηση της Πολιτικής Επιτροπής Εθνικής Απελευθέρωσης, της θρυλικής “κυβέρνησης του βουνού”, αποτέλεσε το αποκορύφωμα αυτής της δραστηριότητας».

Αναρωτιόμαστε, λοιπόν. Οι λαογέννητοι αυτοί θεσμοί δημιουργήθηκαν αυθόρμητα ή κάτω από την καθοδήγηση της ηγεσίας του τότε KKE και τη δράση των μελών του; Οι λαογέννητοι θεσμοί που δημιουργήθηκαν δεν ήταν τα φύτρα μιας λαϊκής εξουσίας, δηλαδή μιας εξουσίας επαναστατικής; Η ύπαρξη της «κυβέρνησης του βουνού» δεν διαμόρφωνε μια κατάσταση δυαδικής εξουσίας[12]; Και αυτό που είχε διαμορφωθεί ήδη το 1944 δεν ήταν υλοποίηση του πρώτου σταδίου μιας ενιαίας επαναστατικής διαδικασίας που προέβλεπε η έκτη Ολομέλεια του 1934;

Οι λογικές αντιφάσεις συνεχίζονται όταν ο ΔΚ εμμέσως πλην σαφώς ασκεί κριτική στη στρατηγική των αντιφασιστικών μετώπων που υιοθετήθηκε από την πλευρά της ΚΔ. Άλλωστε υπάρχει πλέον ένα πλήθος κομματικών ντοκουμέντων που απορρίπτει αυτή τη στρατηγική (αντιπαρερχόμαστε το ερώτημα κατά πόσο είναι χρήσιμο από την εξέδρα εν έτει 2024 να ασκεί κάποιος κριτική στην Κομμουνιστική Διεθνή).

Η γραμμή του 7ου Συνεδρίου της Κομμουνιστικής Διεθνούς ήταν αυτή που γιγάντωσε ΚΚΕ και ΕΑΜ και που δημιούργησε ένα αντιφασιστικό μέτωπο αντίστασης στην Ευρώπη[13]. Το ΕΑΜ προσανατολίστηκε αρχικά στο σαμποτάρισμα της παραγωγής των εργοστασίων που λειτουργούσαν για λογαριασμό των Γερμανών, οργάνωσε συσσίτια για την αντιμετώπιση της πείνας, νοηματοδότησε τον πατριωτισμό σε αντιδιαστολή με τον πατριωτισμό των αστών που μέχρι εκείνη τη στιγμή ήταν φιέστες και ανιστόρητες αφηγήσεις, δημιούργησε φροντιστήρια και φοιτητικές λέσχες, οργάνωσε την πρώτη μέσα στην Κατοχή εργατική απεργία το 1942, οργάνωσε την πρώτη πολιτική διαδήλωση επίσης το 1942 με αιτήματα για τον επισιτισμό, κατά των συλλήψεων, των βασανιστηρίων και των εκτελέσεων, ενώ το 1943 ματαίωσε την πολιτική επιστράτευση για να σταλούν εργάτες στη Γερμανία, καίγοντας τα σχετικά έγγραφα στο Υπουργείο Εργασίας. Και τι κατάφερε, από την άλλη, η «καθαρή» ταξική φόρμουλα του τροτσκισμού που απέρριπτε την πατριωτική διάσταση του αγώνα και καταφερόταν ενάντια στο 7ο Συνέδριο της ΚΔ; Απολύτως τίποτα ή, για να είμαστε πιο ακριβείς, στην ακραία της εκδοχή συντάχτηκε με τους Γερμανούς, κατηγορώντας το ΕΑΜ ότι «σκότωνε τα ταξικά μας αδέλφια τους Γερμανούς κι ότι εξαιτίας αυτού υπήρχαν τα γερμανικά αντίποινα»[14]. Αποτέλεσμα ήταν οι τροτσκιστικές ομάδες να απομονωθούν πλήρως από τον λαό. Η μία τακτική και στρατηγική έγραψε σελίδες ιστορίας απαράμιλλου θάρρους και ηρωικότητας, έδειξε σε όλο τον κόσμο την αξία της αντίστασης, οδήγησε σε επαναστατική κατάσταση που ηττήθηκε κάτω από την παρέμβαση του ξένου παράγοντα αλλά και τα λάθη της ηγεσίας του κόμματος. Η άλλη γραμμή εξευτελίστηκε και απαξιώθηκε πλήρως. Τα λάθη της ηγεσίας του τότε ΚΚΕ δεν ακυρώνουν τη γενική ορθότητα της πολιτικής του κόμματος. Η γραμμή που είχε επιλεγεί ήταν αυτή που έγραψε ένα ανεπανάληπτο έπος, ενέταξε 400.000 μέλη στο ΚΚΕ και 1.500.000 στο ΕΑΜ.

4. ΠΕΡΙ ΚΟΜΜΑΤΙΚΗΣ ΧΑΛΑΡΟΤΗΤΑΣ

Ο ΔΚ διαπιστώνει ακόμη ότι «τη δεκαετία του ’40, η οργανωτική χαλαρότητα στο Κόμμα, σε συνδυασμό με ορισμένη διάχυσή του στις γραμμές του ΕΑΜ, καθώς και η ορμητική μαζικοποίηση του Κόμματος στην περίοδο της Κατοχής, δίχως την ανάλογη ιδεολογική-πολιτική προετοιμασία και την απαιτούμενη εσωκομματική ζωή είχαν ως αποτέλεσμα η κομμουνιστική συνείδηση λίγο να διαφέρει από την πλατιά εαμική».

Η παραπάνω διαπίστωση είναι τέτοια που θα δυσκόλευε τον οποιοδήποτε καλοπροαίρετο να κάνει κριτική με ψυχραιμία. Κομματικά στελέχη του ΚΚΕ που για δεκαετίες είναι επαγγελματοποιημένα, που δεν έχουν βιώσει την εργοδοτική βία, που δεν ξέρουν τι σημαίνει απεργία και συγκρούσεις στον εργασιακό χώρο, με αδιανόητη άνεση ασκούν κριτική στο ΚΚΕ της δεκαετίας του ’40 γιατί αυτό χαρακτηριζόταν από οργανωτική χαλαρότητα! Δηλαδή η σημερινή ηγεσία κρίνει με αυστηρότητα την κομματική οικοδόμηση μέσα σε συνθήκες κατοχής, πολέμου, άγριας καταστολής, εκτελέσεων, αβάσταχτης πείνας, διώξεων, ύπαρξης χαφιέδων. Σε συνθήκες, δηλαδή, όπου ανά πάσα στιγμή παιζόταν η ζωή του οποιοδήποτε!

* * * *

Η αποτίμηση μιας ιστορικής πορείας είναι απολύτως αναγκαία. Είναι επίσης απολύτως αναγκαίο να γίνεται όχι κάτω από ένα πρίσμα ωραιοποίησης αλλά ούτε και κάτω από ένα πρίσμα λαθολογίας και δογματισμού. Το «κλειδί» για τις αποτιμήσεις είναι η διαλεκτική λογική, η σωστή ανάγνωση του εκάστοτε ιστορικού πλαισίου, η αγωνία να μην επαναληφθούν λάθη του παρελθόντος (γιατί ασφαλώς υπήρξαν τέτοια) αλλά και ταυτόχρονα να διδαχθούμε από τον τρόπο που έγιναν άλματα στη συνείδηση των ανθρώπων και πώς σε αυτήν έπαιξε ρόλο ο πολιτικός υποκειμενικός παράγοντας. Δηλαδή ο παράγοντας που λέγεται κόμμα.

Οι διαπιστώσεις του ΔΚ είναι σύμφωνες με το γενικότερο κομματικό πλαίσιο και τις σχετικές αποφάσεις στις οποίες δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι φτάσαμε μέσω συνεχών διολισθήσεων. Πρόκειται για το πλαίσιο που έχει υιοθετήσει την αντιλενινιστική θεωρία της ιμπεριαλιστικής πυραμίδας, που υπονοεί ότι η Ελλάδα είναι ιμπεριαλιστική, που θεωρεί ότι το 7^ο συνέδριο της Κομμουνιστικής Διεθνούς και η τακτική και στρατηγική του ΚΚΕ την περίοδο του μεσοπολέμου και του πολέμου ήταν σοβαρές οπορτουνιστικές παρεκκλίσεις.

Όλα αυτά δεν οδηγούν μόνο σε διαπιστώσεις όπως αυτές που υπήρχαν στην ομιλία του ΔΚ αλλά και σε συμπεράσματα εκτός πραγματικότητας όπως το πρόσφατο πόρισμα με βάση το οποίο οι Αμερικανοί δεν είχαν εμπλοκή στο πραξικόπημα των συνταγματαρχών του 1967[15]! Ο καθένας ας βγάλει τα συμπεράσματά του.

[1]. Για να αντιληφθεί κάποιος το μέγεθος της ιδεολογικοπολιτικής μετάλλαξης αρκεί να συγκρίνει τα συμπεράσματα της σημερινής ηγεσίας με το εξαιρετικό βιβλίο του Δημήτρη Σάρλη (διετέλεσε πρόεδρος του Κέντρου Μαρξιστικών Ερευνών) με τον τίτλο Η πολιτική του ΚΚΕ στον αγώνα κατά του μοναρχοφασισμού, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, 1981.

[2]. Όλη η ομιλία στο https://www.rizospastis.gr/page.do?id=19832&publDate=15%2F10%2F2024&pageNo=15

[3]. Βλέπε αναλυτικότερα, ΤΟ ΚΚΕ. ΕΠΙΣΗΜΑ ΚΕΙΜΕΝΑ, τ. 5ος, 1940-1945, σελ. 273, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, 1981.

[4]. Τμήμα Ιστορίας της ΚΕ του ΚΚΕ, Το ΚΚΕ στον ιταλοελληνικό πόλεμο 1940-1941, σελ. 150, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, 2015.

[5]. Να θυμίσουμε πως στο ζήτημα της «ιμπεριαλιστικής» Ελλάδας η ηγεσία του ΚΚΕ έχει συγκλίνει με τον τροτσκισμό, με τον Μηλιό και το περιοδικό Θέσεις και με συνιστώσες του ελληνικού αναρχισμού. Βλ. αναλυτικότερα Βασίλης Λιόσης, Ιμπεριαλισμός και εξάρτηση, Η προσέγγιση του Λένιν, η περίπτωση της Ελλάδας και κριτική του σχήματος της αλληλεξάρτησης, εκδ. ΚΨΜ, 2012.

[6]. Για όλα τα παραπάνω βλέπε αναλυτικότερα Λιόσης Βασίλης, Ζητήματα τακτικής και στρατηγικής. Η διαλεκτική σχέση πατριωτικού- ταξικού, εθνικού- διεθνικού, άμυνας-επίθεσης, μεταρρύθμισης-επανάστασης, εκδ. ΚΨΜ, 2017.

[7]. Βλέπε αναλυτικότερα Τμήμα Ιστορίας της ΚΕ του ΚΚΕ, Το ΚΚΕ στον ιταλοελληνικό πόλεμο 1940-1941, σελ. 153-157, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, 2015.

[8]. Βλέπε αναλυτικότερα, ΤΟ ΚΚΕ. ΕΠΙΣΗΜΑ ΚΕΙΜΕΝΑ, τ. 5ος, 1940-1945, σελ. 34, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, 1981.

[9]. Ό.π., σελ. 66.

[10]. Ό.π., σελ. 92.

[11]. Ό.π., σελ. 108-144.

[12]. Για τους εαμικούς θεσμούς βλέπε αναλυτικότερα α) Τσουπαρόπουλος Θανάσης, Οι λαοκρατικοί θεσμοί της Εθνικής Αντίσταση. Ιστορική και νομική προσέγγιση, εκδ. Γλάρος, 1989,β) Σκαλιδάκης Γιάννης, Η Ελεύθερη Ελλάδα. Η εξουσία του ΕΑΜ στα χρόνια της Κατοχής (1943-1944), εκδ. Ασίνη, 2014,γ) Μπέικος Γεωργούλας, Η λαϊκή εξουσία στην Ελεύθερη Ελλάδα, εκδ. Θεμέλιο, 1979, δ) Τυροβούζης Χρήστος, Αυτοδιοίκηση και «Λαϊκή» Δικαιοσύνη, 1942-1945. Συμβολή στην Ιστορία των θεσμών της Ελληνικής Αντίστασης, εκδ. Προσκήνιο, 1991..

[13]. Για τη γραμμή της ΚΔ βλέπε αναλυτικότερα Λιόσης Βασίλης, Τα κοινωνικοπολιτικά μέτωπα στην Τρίτη Κομμουνιστική Διεθνή. Θέσεις και αντιπαραθέσεις στη Γ΄ Κομμουνιστική Διεθνή για το Ενιαίο Μέτωπο, την Εργατική Κυβέρνηση, τα Συνδικάτα, τον Πόλεμο και τον Φασισμό, εδκ. ΚΨΜ, 2014.

[14]. Βλέπε αναλυτικότερα Στίνας Άγις, Αναμνήσεις. 70 χρόνια κάτω από τη σημαία της σοσιαλιστικής επανάστασης, σελ. 401-402, εκδ. Ύψιλον, 1985.

[15]. Βλέπε αναλυτικότερα α) https://www.kordatos.org/xounta-amerikanoi-xehaste-oti-xerate/ και β) https://www.kordatos.org/xounta-amerikanoi-xehaste-oti-xerate-b-meros/.