Ένας πολυπολικός κόσμος και το δολάριο

Μεταφράζουμε παρακάτω το άρθρο A multipolar world and the dollar, από το ιστολόγιο του Michael Roberts, το οποίο σχολιάζει πρόσφατη ομιλία της Κριστίν Λαγκάρντ, ως επικεφαλής της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας, σχετικά με την αργή ανάδειξη ενός πολυπολικού κόσμου, ειδικά όσον αφορά τη χρήση διαφορετικών νομισμάτων στις διεθνείς συναλλαγές.

Το άρθρο έχει αξία τόσο για την οπτική της ίδιας της Λαγκάρντ, όπως αυτή διαφαίνεται στα όσα λέει, εκφράζοντας τα συμφέροντα του ευρωατλαντικού ιμπεριαλισμού, όσο και για τον σχολιασμό του αρθρογράφου για την πραγματική δυναμική προς έναν κατακερματισμένο πολυπολικό κόσμο.

Συμπεραίνουμε από την πλευρά μας τα εξής:

Η πορεία αποδυνάμωσης των ιμπεριαλιστικών χωρών είναι πραγματική, αλλά πολύ πιο αργή από ότι συνήθως αφήνεται να εννοηθεί στον δημόσιο λόγο.
Το κύριο αίτιό της είναι η μακρόχρονη καπιταλιστική κρίση/ύφεση στις χώρες αυτές, όπως εκφράζεται ως χαμηλό ποσοστό κέρδους, αδύναμες επενδύσεις και στασιμότητα της παραγωγικότητας, παρά η ανάδυση και επέκταση ανταγωνιστών τους.
Η πορεία δεν είναι προς ανάδυση ενός νέου ιμπεριαλιστή ηγεμόνα, της Κίνας, αλλά ενός κατακερματισμένου πολυπολικού κόσμου.
Η θέση των ιμπεριαλιστικών χωρών, και ειδικά των ΗΠΑ, παραμένει ηγεμονική, τόσο όσον αφορά την παγκόσμια συγκέντρωση και ροές κεφαλαίου και όσον αφορά τα κυρίαρχα νομίσματα, και η όποια απειλή από τα νομίσματα της Κίνας, της Ινδίας κοκ, είναι εξαιρετικά αδύναμη και μακροπρόθεσμη.
Οι ιμπεριαλιστικές χώρες υιοθετούν στρατηγικές ανάσχεσης και επιβολής επί των ανταγωνιστών τους, οι οποίες, σε περίπτωση επιτυχίας, θα θέσουν το σύνολο του κόσμου υπό την ηγεμονία τους.

Συνολικά, η εξελισσόμενη διαδικασία έχει πολύ περισσότερο χαρακτήρα αντιαποικιοποίησης του κόσμου, εις βάρος των ιμπεριαλιστικών χωρών, παρά χαρακτήρα ανάδυσης νέων ιμπεριαλιστών, πόσω μάλλον, νέου ηγεμόνα.

Οι εκτιμήσεις αυτές, και τα στοιχεία που τις στηρίζουν, έρχονται σε αντίθεση τόσο με τον αριστερό, «αντικαπιταλιστικό» λόγο που αντιλαμβάνεται τις σημερινές διεθνείς σχέσεις κυρίως ως πάλη ιμπεριαλιστών για το μοίρασμα του κόσμου, όσο και την υπεραισιοδοξία ή ανυπομονησία από μερίδα συντρόφων και συναγωνιστών του αντιιμπεριαλιστικού κινήματος, οι οποίοι εκτιμούν ότι ένας πολυπολικός, και ίσως και πιο δίκαιος, κόσμος είναι προ των πυλών, κυρίως χάρις στη συμμαχία Κίνας και Ρωσίας, των BRICS, κοκ. Ούτε το ένα επίκειται άμεσα (πολυπολικός), ούτε το άλλο απαραίτητα (δίκαιος).

Το σίγουρο είναι ότι το διεθνές κομμουνιστικό κίνημα πρέπει να σχεδιάσει και να εφαρμόσει μια ανεξάρτητη στρατηγική εξουσίας, τέτοια που να εκμεταλλευτεί τις ιστορικές δυνατότητες που αναδεικνύονται από τις σημαντικές αυτές παγκόσμιες εξελίξεις, και τους αγώνες των λαών που νομοτελειακά ξεσπάνε, τόσο στην περιφέρεια του κόσμου, ενάντια στον ιμπεριαλισμό, όσο και στις παρακμάζουσες μητροπόλεις του ιμπεριαλισμού, με πρώτη και κύρια την ΕΕ.

Τουλάχιστον αυτό θα περίμενε κανείς να είναι το πρώτιστο καθήκον για τους κομμουνιστές των χωρών «μας», χωρών της ΕΕ και του ΝΑΤΟ, στα πλαίσια μιας σύγχρονης στρατηγικής «ντεφετισμού»…

Για την εισαγωγή και μετάφραση,

Διονύσης Περδίκης

του Michael Roberts

Η Κριστίν Λαγκάρντ, επικεφαλής της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας (ΕΚΤ), πραγματοποίησε μια σημαντική ομιλία την περασμένη εβδομάδα στο Συμβούλιο Εξωτερικών Σχέσεων των ΗΠΑ στη Νέα Υόρκη.

Ήταν σημαντική επειδή ανέλυσε τις πρόσφατες εξελίξεις στο παγκόσμιο εμπόριο και τις επενδύσεις και εκτίμησε τις επιπτώσεις της διαφαινόμενης απομάκρυνσης από την ηγεμονική κυριαρχία της αμερικανικής οικονομίας και του δολαρίου στην παγκόσμια οικονομία και της μετάβασης προς μια “κατακερματισμένη”, “πολυπολική” παγκόσμια οικονομία – όπου καμία οικονομική δύναμη ή ακόμη και το σημερινό ιμπεριαλιστικό μπλοκ των G7+ δεν θα κυριαρχεί στο παγκόσμιο εμπόριο, τις επενδύσεις και τα νομίσματα.

Η Λαγκάρντ εξήγησε: “Η παγκόσμια οικονομία διέρχεται μια περίοδο μετασχηματιστικών αλλαγών. Μετά την πανδημία, τον αδικαιολόγητο πόλεμο της Ρωσίας κατά της Ουκρανίας, την οπλοποίηση της ενέργειας, την ξαφνική επιτάχυνση του πληθωρισμού, καθώς και την αυξανόμενη αντιπαλότητα μεταξύ των Ηνωμένων Πολιτειών και της Κίνας, οι τεκτονικές πλάκες της γεωπολιτικής μετατοπίζονται ταχύτερα”.

Μπορεί να μη συμφωνείτε με τις αιτίες που προσφέρει η Λαγκάρντ, αλλά κατέληξε στο συμπέρασμα ότι “γινόμαστε μάρτυρες ενός κατακερματισμού της παγκόσμιας οικονομίας σε ανταγωνιστικά μπλοκ, με κάθε μπλοκ να προσπαθεί να τραβήξει όσο το δυνατόν μεγαλύτερο μέρος του υπόλοιπου κόσμου πιο κοντά στα αντίστοιχα στρατηγικά συμφέροντα και τις κοινές αξίες του. Και αυτός ο κατακερματισμός μπορεί κάλλιστα να συνενωθεί γύρω από δύο μπλοκ, των οποίων ηγούνται αντίστοιχα οι δύο μεγαλύτερες οικονομίες του κόσμου”.

Πρόκειται λοιπόν για κατακερματισμό και συνένωση σε μια μάχη μεταξύ ενός μπλοκ υπό την ηγεσία των ΗΠΑ και ενός μπλοκ υπό την ηγεσία της Κίνας. Αυτή είναι η ανησυχία για τη Λαγκάρντ και το ιμπεριαλιστικό μπλοκ υπό την ηγεσία των ΗΠΑ – μια απώλεια του παγκόσμιου ελέγχου και ένας κατακερματισμός της παγκόσμιας οικονομικής δύναμης που δεν έχει παρατηρηθεί από την περίοδο του μεσοπολέμου της δεκαετίας του 1920 και του 1930.

Η Λαγκάρντ μίλησε νοσταλγικά για την περίοδο μετά το 1990, μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης, που υποτίθεται ότι προμήνυε μια περίοδο παγκόσμιας κυριαρχίας των ΗΠΑ και της “συμμαχίας των προθύμων”. “Την περίοδο μετά τον Ψυχρό Πόλεμο, ο κόσμος επωφελήθηκε από ένα εξαιρετικά ευνοϊκό γεωπολιτικό περιβάλλον. Υπό την ηγεμονική ηγεσία των Ηνωμένων Πολιτειών, οι βασισμένοι σε κανόνες διεθνείς θεσμοί άνθισαν και το παγκόσμιο εμπόριο επεκτάθηκε. Αυτό οδήγησε σε εμβάθυνση των παγκόσμιων αλυσίδων αξίας και, καθώς η Κίνα εντάχθηκε στην παγκόσμια οικονομία, σε μαζική αύξηση της παγκόσμιας προσφοράς εργασίας”.

Ναι, αυτές ήταν οι μέρες του κύματος της παγκοσμιοποίησης, της αύξησης του εμπορίου και των ροών κεφαλαίου, της κυριαρχίας των θεσμών του Bretton Woods, όπως το ΔΝΤ και η Παγκόσμια Τράπεζα, που υπαγόρευαν τους όρους της πίστωσης, και κυρίως της προσδοκίας ότι η Κίνα θα υπαγόταν στο ιμπεριαλιστικό μπλοκ μετά την ένταξή της στον Παγκόσμιο Οργανισμό Εμπορίου (ΠΟΕ) το 2001.

Ωστόσο, δεν λειτούργησε όπως αναμενόταν. Το κύμα της παγκοσμιοποίησης έλαβε απότομο τέλος μετά τη Μεγάλη Ύφεση και η Κίνα δεν έπαιξε μπάλα στο άνοιγμα της οικονομίας της στις πολυεθνικές της Δύσης. Αυτό ανάγκασε τις ΗΠΑ να αλλάξουν την πολιτική τους απέναντι στην Κίνα από “ενσωμάτωση” (Σ.τ.Μ., engagement) σε “ανάσχεση” (Σ.τ.Μ., containment) – και μάλιστα με αυξανόμενη ένταση τα τελευταία χρόνια. Και μετά ήρθε η ρωσική εισβολή στην Ουκρανία και η ανανεωμένη αποφασιστικότητα των ΗΠΑ και των ευρωπαίων δορυφόρων τους να επεκτείνουν τον έλεγχό τους προς τα ανατολικά και έτσι να διασφαλίσουν ότι η Ρωσία θα αποτύχει στην προσπάθειά της να ασκήσει έλεγχο στις παραμεθόριες χώρες της και να αποδυναμώσει μόνιμα τη Ρωσία ως δύναμη αντίθεσης στο ιμπεριαλιστικό μπλοκ.

Η Λαγκάρντ σχολιάζει τις οικονομικές επιπτώσεις αυτού του γεγονότος: “Αλλά αυτή η περίοδος σχετικής σταθερότητας μπορεί τώρα να δώσει τη θέση της σε μια περίοδο διαρκούς αστάθειας που θα οδηγήσει σε χαμηλότερη ανάπτυξη, υψηλότερο κόστος και πιο αβέβαιες εμπορικές συνεργασίες. Αντί για πιο ελαστική παγκόσμια προσφορά, θα μπορούσαμε να αντιμετωπίσουμε τον κίνδυνο επαναλαμβανόμενων σοκ στην προσφορά”. Με άλλα λόγια, η παγκοσμιοποίηση και η εύκολη μετακίνηση της προσφοράς, του εμπορίου και των κεφαλαιακών ροών που τόσο πολύ ωφέλησε το ιμπεριαλιστικό μπλοκ (βλ. το άρθρο μας Τα οικονομικά του σύγχρονου ιμπεριαλισμού) είχαν φτάσει στο τέλος τους.

Η απάντηση ήταν η εντατικοποίηση των προστατευτικών μέτρων (αύξηση δασμών κ.λπ.) – ο έλεγχος του εμπορίου, ιδίως στην τεχνολογία και οι προσπάθειες αντιστροφής της παγκοσμιοποίησης με “επαναπατρισμό” (Σ.τ.Μ., reshoring) ή “φιλική επανατοποθέτηση” (Σ.τ.Μ., friendshoring) του κεφαλαίου που προηγουμένως πήγαινε σε όλα τα μέρη του πλανήτη.

Όπως το έθεσε η Λαγκάρντ: “Οι κυβερνήσεις νομοθετούν για να αυξήσουν την ασφάλεια του εφοδιασμού, ιδίως μέσω του νόμου για τη μείωση του πληθωρισμού στις Ηνωμένες Πολιτείες και του προγράμματος στρατηγικής αυτονομίας στην Ευρώπη. Αλλά αυτό θα μπορούσε, με τη σειρά του, να επιταχύνει τον κατακερματισμό, καθώς και οι επιχειρήσεις προσαρμόζονται όντας εν αναμονή. Πράγματι, στον απόηχο της ρωσικής εισβολής στην Ουκρανία, το ποσοστό των παγκόσμιων επιχειρήσεων που σχεδιάζουν να περιφερειοποιήσουν την αλυσίδα εφοδιασμού τους σχεδόν διπλασιάστηκε – σε περίπου 45% – σε σύγκριση με ένα χρόνο νωρίτερα”.

Σημαίνουν αυτές οι εξελίξεις ότι το ιμπεριαλιστικό μπλοκ χάνει τον έλεγχο της εξαγωγής υπεραξίας από τους εργαζόμενους του κόσμου; Ειδικότερα, απειλείται ο ρόλος του δολαρίου ΗΠΑ ως αυτοκράτορα των νομισμάτων από άλλα νομίσματα στο εμπόριο και τις επενδύσεις; Η Λαγκάρντ σχολίασε: “Ανέκδοτα στοιχεία, συμπεριλαμβανομένων επίσημων δηλώσεων, δείχνουν ότι ορισμένες χώρες προτίθενται να αυξήσουν τη χρήση εναλλακτικών λύσεων αντί των μεγάλων παραδοσιακών νομισμάτων για την τιμολόγηση του διεθνούς εμπορίου, όπως το κινεζικό ρενμίνμπι ή η ινδική ρουπία. Βλέπουμε επίσης αυξημένη συσσώρευση χρυσού ως εναλλακτικού αποθεματικού περιουσιακού στοιχείου, πιθανώς με πρωτεργάτες χώρες με στενότερους γεωπολιτικούς δεσμούς με την Κίνα και τη Ρωσία”.

Είναι αναμφίβολα αλήθεια ότι η επιβολή οικονομικών κυρώσεων στη Ρωσία που εφαρμόζουν οι ιμπεριαλιστικές κυβερνήσεις – απαγόρευση εισαγωγών ενέργειας, κατάσχεση συναλλαγματικών αποθεμάτων, κλείσιμο διεθνών τραπεζικών συστημάτων διακανονισμού – έχει επιταχύνει την απομάκρυνση από την κατοχή του δολαρίου και του ευρώ. Ωστόσο, η Λαγκάρντ πρόσθεσε την επιφύλαξη ότι αυτή η τάση απέχει ακόμη πολύ από το να αλλάξει δραματικά την παγκόσμια χρηματοπιστωτική τάξη. “Οι εξελίξεις αυτές δεν υποδηλώνουν κάποια επικείμενη απώλεια της κυριαρχίας του δολαρίου ΗΠΑ ή του ευρώ. Μέχρι στιγμής, τα στοιχεία δεν δείχνουν ουσιαστικές αλλαγές στη χρήση των διεθνών νομισμάτων. Υποδηλώνουν όμως ότι η ιδιότητα του διεθνούς νομίσματος δεν θα πρέπει πλέον να θεωρείται δεδομένη”.

Η Λαγκάρντ έχει δίκιο. Όπως έχω δείξει σε προηγούμενες αναρτήσεις μου, παρόλο που οι ΗΠΑ και η ΕΕ έχουν χάσει έδαφος στο μερίδιο της παγκόσμιας παραγωγής, του εμπορίου, ακόμη και των συναλλαγματικών συναλλαγών και των αποθεμάτων, υπάρχει ακόμη πολύς δρόμος να διανύσουμε πριν δηλώσουμε ότι η παγκόσμια οικονομία είναι “κατακερματισμένη” με αυτή την έννοια.

Το δολάριο ΗΠΑ (και σε μικρότερο βαθμό το ευρώ) παραμένει κυρίαρχο στις διεθνείς πληρωμές. Το δολάριο ΗΠΑ δεν αντικαθίσταται σταδιακά από το ευρώ, το γεν ή ακόμη και το κινεζικό ρενμίνμπι, αλλά από μια σειρά δευτερευόντων νομισμάτων.

Σύμφωνα με το ΔΝΤ, το μερίδιο των αποθεματικών που κατέχουν οι κεντρικές τράπεζες σε δολάρια ΗΠΑ έχει μειωθεί κατά 12 ποσοστιαίες μονάδες από την αλλαγή του αιώνα, από 71% το 1999 σε 59% το 2021. Όμως η πτώση αυτή συνοδεύτηκε από αύξηση του μεριδίου αυτού που το ΔΝΤ αποκαλεί “μη παραδοσιακά αποθεματικά νομίσματα”, τα οποία ορίζονται ως νομίσματα εκτός των “τεσσάρων μεγάλων” του δολαρίου ΗΠΑ, του ευρώ, του ιαπωνικού γεν και της βρετανικής λίρας στερλίνας, δηλαδή όπως το δολάριο Αυστραλίας, το καναδικό δολάριο, το κινεζικό ρενμίνμπι, το κορεατικό γουόν, το δολάριο Σιγκαπούρης και η σουηδική κορώνα. Όλα αυτά δείχνουν ότι η μετατόπιση της ισχύος των διεθνών νομισμάτων μετά τον πόλεμο στην Ουκρανία δεν θα είναι προς κάποιο μπλοκ Δύσης-Ανατολής, όπως υποστηρίζουν οι περισσότεροι, αλλά αντίθετα προς έναν κατακερματισμό των συναλλαγματικών αποθεμάτων.

Αυτός ο κατακερματισμός ανησυχεί τη Λαγκάρντ, ως βασική εκπρόσωπο της παγκόσμιας ηγεμονίας ΗΠΑ-ΕΕ. Η ίδια πρότεινε: “στο βαθμό που η γεωπολιτική οδηγεί σε κατακερματισμό της παγκόσμιας οικονομίας σε ανταγωνιστικά μπλοκ, αυτό απαιτεί μεγαλύτερη συνοχή της πολιτικής. Χωρίς να διακυβεύεται η ανεξαρτησία, αλλά αναγνωρίζοντας την αλληλεξάρτηση μεταξύ των πολιτικών και το πώς η καθεμία μπορεί να επιτύχει καλύτερα τον στόχο της αν ευθυγραμμιστεί πίσω από έναν στρατηγικό στόχο“. Τι εννοεί; Εννοεί ότι οι μεγάλες δυνάμεις πρέπει να συνεργαστούν με παρόμοια δημοσιονομικά και νομισματικά μέτρα για να διασφαλίσουν ότι ο “κατακερματισμός” θα αποτύχει και η υπάρχουσα τάξη θα διατηρηθεί. Αλλά αυτό θα είναι πολύ δύσκολο σε μια παγκόσμια οικονομία που επιβραδύνει την αύξηση του πραγματικού ΑΕΠ και των επενδύσεων και κυρίως όπου η κερδοφορία του κεφαλαίου παραμένει σε ιστορικά χαμηλά επίπεδα.

Το αμερικανικό δολάριο και η ηγεμονία του δεν απειλούνται ακόμη, διότι “το 50-60% των βραχυπρόθεσμων περιουσιακών στοιχείων των ΗΠΑ που βρίσκονται στην κατοχή ξένων βρίσκονται στα χέρια κυβερνήσεων με ισχυρούς δεσμούς με τις Ηνωμένες Πολιτείες – πράγμα που σημαίνει ότι είναι απίθανο να εκποιηθούν για γεωπολιτικούς λόγους” (Λαγκάρντ). Και είναι μάλιστα γεγονός ότι η “αντι-ΗΠΑ” Κίνα παραμένει σε μεγάλο βαθμό δεσμευμένη στα συναλλαγματικά της αποθέματα στο δολάριο ΗΠΑ. Η Κίνα ανέφερε δημοσίως ότι μείωσε το μερίδιο του δολαρίου στα αποθέματά της από 79% σε 58% μεταξύ 2005 και 2014. Αλλά η Κίνα δεν φαίνεται να έχει αλλάξει το μερίδιο του δολαρίου στα αποθεματικά της τα τελευταία δέκα χρόνια.

Επιπλέον, οι πολυμερείς οργανισμοί που θα μπορούσαν να αποτελέσουν εναλλακτική λύση στο υπάρχον ΔΝΤ και την Παγκόσμια Τράπεζα (που ελέγχονται από τις ιμπεριαλιστικές οικονομίες) είναι ακόμη μικροί και αδύναμοι. Για παράδειγμα, υπάρχει η Νέα Αναπτυξιακή Τράπεζα (Σ.τ.Μ., New Development Bank; NDB) που ιδρύθηκε το 2015 από τις λεγόμενες BRICS (Βραζιλία, Ρωσία, Ινδία, Κίνα και Νότια Αφρική). Η NDB έχει τώρα διορίσει την πρώην αριστερή πρόεδρο της Βραζιλίας Ντίλμα Ρουσέφ ως επικεφαλής, με έδρα τη Σαγκάη.

Δημιουργείται πολύς θόρυβος ότι η NDB μπορεί να παράσχει έναν αντίθετο πόλο πίστωσης στους ιμπεριαλιστικούς θεσμούς του ΔΝΤ και της Παγκόσμιας Τράπεζας. Αλλά υπάρχει πολύς δρόμος για να γίνει αυτό. Ένας πρώην αξιωματούχος της Νοτιοαφρικανικής Αποθεματικής Τράπεζας (SARB) σχολίασε: “η ιδέα ότι οι πρωτοβουλίες των BRICS, από τις οποίες η πιο εξέχουσα μέχρι στιγμής είναι η NDB, θα αντικαταστήσουν τα πολυμερή χρηματοπιστωτικά ιδρύματα που κυριαρχούνται από τη Δύση είναι ένα όνειρο απατηλό”. Κατ’ αρχάς, οι BRICS είναι πολύ διαφορετικές σε πληθυσμό, κατά κεφαλήν ΑΕΠ, γεωγραφικά και σε εμπορική σύνθεση. Και οι άρχουσες ελίτ στις χώρες αυτές βρίσκονται συχνά σε αντιπαράθεση (Κίνα εναντίον Ινδίας – Βραζιλία εναντίον Ρωσίας).

Όπως το έθεσε πρόσφατα ο Πάτρικ Μποντ: “Το “μιλάμε αριστερά, περπατάμε δεξιά” του ρόλου των BRICS στην παγκόσμια χρηματοδότηση φαίνεται όχι μόνο στη σθεναρή οικονομική στήριξη του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 2010, αλλά και πιο πρόσφατα στην απόφαση της Νέας Αναπτυξιακής Τράπεζας των BRICS – υποτίθεται ότι αποτελεί εναλλακτική λύση στην Παγκόσμια Τράπεζα – να κηρύξει το πάγωμα του ρωσικού χαρτοφυλακίου της στις αρχές Μαρτίου, καθώς σε διαφορετική περίπτωση δεν θα διατηρούσε τη δυτική πιστοληπτική της αξιολόγηση ΑΑ+.” Και η Ρωσία κατέχει το 20% του μετοχικού κεφαλαίου της NDB.

Αλλά πίσω στη Λαγκάρντ: “ο σημαντικότερος παράγοντας που επηρεάζει τη χρήση του διεθνούς νομίσματος είναι η “ισχύς των θεμελιωδών μεγεθών””. Με άλλα λόγια, από τη μία πλευρά, η τάση αποδυνάμωσης των οικονομιών του ιμπεριαλιστικού μπλοκ που αντιμετωπίζουν πολύ αργή ανάπτυξη και ύφεση κατά τη διάρκεια της υπόλοιπης δεκαετίας – και από την άλλη, η συνεχής επέκταση της Κίνας και ακόμη και της Ινδίας. Αυτό σημαίνει ότι η βαριά στρατιωτική και οικονομική κυριαρχία των ΗΠΑ και των συμμάχων τους στέκεται «σε πόδια κότας» της σχετικά χαμηλής παραγωγικότητας, επένδυσης και κερδοφορίας. Αυτή είναι μια συνταγή για παγκόσμιο κατακερματισμό και συγκρούσεις.