Φταίει η ανθρώπινη φύση για την πανδημία;

του Βασίλη Λιόση

Ασφαλώς, το νούμερο ένα θέμα στις καθημερινές συζητήσεις μας δεν είναι άλλο από αυτό του covid-19. Ιατρικές, κοινωνικές, θρησκευτικές, πολιτικές, φιλοσοφικές αναλύσεις δίνουν και παίρνουν σε τηλεφωνικές συνδιαλέξεις, στην τηλεόραση και το ράδιο, σε εφημερίδες και μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Θα σταθούμε μόνο σε δύο από τις απόψεις που διατυπώνονται. Τη μία θα την χαρακτηρίζαμε θρησκευτική και την άλλη  ηθικού χαρακτήρα. Η μεν πρώτη αποδίδει την επιδημία σε θεϊκή τιμωρία, η δε δεύτερη αποδίδει την πανδημία στην άπληστη φύση του ανθρώπου. Επιλέξαμε αυτές τις δύο απόψεις γιατί έχουν ένα κοινό παρονομαστή: και οι δυο απόψεις εισάγουν το τιμωρητικό στοιχείο.

     Προκύπτουν, λοιπόν, πολλά ερωτήματα: Ο άνθρωπος τιμωρείται για θεολογικούς λόγους; Η φύση εκδικείται τον άνθρωπο αφού αυτός ο τελευταίος παρουσιάζει μία άπληστη συμπεριφορά υπερκαταναλώνοντας, εξαντλώντας τις πρώτες ύλες του πλανήτη, καταστρέφοντας τη φύση; Ας δούμε αν τα πράγματα είναι έτσι. 

Α. Η ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ

Η ηθική επένδυση των πανδημιών δεν είναι καινούρια ιστορία αλλά έλκει την καταγωγή της τουλάχιστον από τον μεσαίωνα. Η πανούκλα ηθικοποιήθηκε (εκλήφθηκε ως θεϊκή τιμωρία) πράγμα διόλου παράξενο, αφού τα ιατρικά μέσα και το γενικότερο πλαίσιο της εποχής δεν βοηθούσαν την επιστημονική ερμηνεία. Σε επίπεδο θεωρητικό επίσης η καταστροφή εκλαμβάνεται ως παρέμβαση του Θεού στην Παλαιά Διαθήκη.

      Σήμερα ο ISIS υποστηρίζει πως ο κορονοϊός είναι η εκδίκηση του Θεού απέναντι στους απίστους, ο πάστορας Ραλφ Ντρόλινγκερ που ανήκει στον κύκλο του Τραμπ υποστηρίζει πως ο κορονοϊός είναι η εκδίκηση του Θεού απέναντι στους γκέι, τις λεσβίες και τους οικολόγους και ο ισραηλινός ραβίνος Μαΐρ Μαζούζ κινήθηκε στο ίδιο μήκος με τον Αμερικανό πάστορα. Όσον αφορά τα καθ’  ημάς  ο Τράγκας περιγράφοντας την κατάσταση μιλάει για την «επέλαση των τεσσάρων ιπποτών της Αποκάλυψης», ο Αρχιεπίσκοπος Σινά, Φαράν και Ραϊθώ, Δαμιανός λέει πως «ο Πανάγαθος Θεός θέλει να μας κρούση τον κώδωνα του κινδύνου διότι έχουμε όλοι δυστυχώς λησμονήσει τις δικές Του θείες ευεργεσίες και εντολές» και ο γνωστός Εφραίμ υποστηρίζει πως «Η πανδημία δεν είναι ένα τυχαίο γεγονός είναι σημείο των καιρών, είναι καρπός της θείας αγανάκτησης».

      Αφού, λοιπόν, υπάρχει αυτή η τάση που μόλις περιγράψαμε δικαιούμαστε σε επίπεδο φιλοσοφικό να θέσουμε ένα ερώτημα: αν ο άνθρωπος τιμωρείται πού οφείλεται αυτό; Στη ροπή του προς την αμαρτία και στο ότι κουβαλά το προπατορικό αμάρτημα; Αν μιλάμε για αυτή την άποψη (την οποία αφού έχουν διατυπώσει ιεράρχες θα αναπαράγεται από τουλάχιστον ένα μέρος του ποιμνίου), τότε η συζήτηση πάει σε άλλα μονοπάτια. Συγκεκριμένα σε ένα: ο άνθρωπος είναι προϊόν του άχρονου, πανταχού παρών και αναλλοίωτου Θεού; Αν είναι έτσι, για ποιο λόγο να τιμωρεί τόσο σκληρά το δημιούργημά του αφού εκτός των προηγούμενων ιδιοτήτων είναι και παντελεήμονας; Τι ανάγκη έχει το υπέρτατο ον από επιβεβαίωση; Από ανθρώπους που θα το δοξάζουν ολημερίς και θα είναι ταπεινοί μπροστά στη μεγαλοσύνη του; Και πώς είναι δυνατό αφού ο άνθρωπος είναι κατ΄ εικόνα και καθ’ ομοίωση να εξέπεσε; Πώς συνάδει η διδασκαλία της αγάπης με τιμωρία που συνοδεύεται από πόνο και θάνατο; (Για να μην θέσουμε το άλλο ερώτημα: γιατί ο Θεός να φτιάξει τον άνθρωπο;).

   Αυτή, λοιπόν, η θεολογική διάσταση του κορονοϊού είναι εξόχως σκοταδιστική, αντιεπιστημονική και επικίνδυνη. Ο σεβασμός στην πίστη του διπλανού μας δεν συνεπάγεται και απουσία απάντησης σε ό,τι πάει πίσω τη σκέψη της ανθρωπότητας.

Β. Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΑΥΤΟΚΑΤΑΣΤΡΟΦΙΚΟΣ ΑΠΟ ΤΗ ΦΥΣΗ ΤΟΥ;

Δεν υπάρχει γενικά και αόριστα άνθρωπος παρά μόνο σε μία αφαιρετική φιλοσοφική θεώρηση των πραγμάτων. Υπάρχουν άνθρωποι που γεννιόνται, μεγαλώνουν  και διαμορφώνονται σε συγκεκριμένα κοινωνικά πλαίσια. Σε συγκεκριμένες δομές και υπερδομές, σε συγκεκριμένα κοινωνικοοικονομικά συστήματα. Υπάρχουν άνθρωποι ενταγμένοι σε διαφορετικές κοινωνικές τάξεις.

   Ο άνθρωπος από τη στιγμή που γεννιέται φέρει εντός του ορισμένες γονιδιακές πληροφορίες που έχουν να κάνουν με τις ιδιαίτερες κλίσεις του: το αν είναι ταλαντούχος στον αθλητισμό, στη μουσική, στη ζωγραφική, στις θετικές επιστήμες κ.λπ.. Επίσης, ο τρόπος που μεγαλώνει ακόμη και όταν βρίσκεται στον αμνιακό σάκο, μπορεί να διαμορφώσει ορισμένα στοιχεία του χαρακτήρα του. Αυτό πάντως που δεν καθορίζεται γονιδιακά είναι το αξιακό του σύστημα και οι ιδεολογικές του ορίζουσες. Αν κάποιος υποστηρίζει το αντίθετο  οφείλει και να το αποδείξει. Μία απόδειξη για το ότι οι ιδέες και οι συμπεριφορές διαμορφώνονται κοινωνικά, είναι πως στην ιστορία του ανθρώπου και ειδικά του καπιταλισμού, διαγράφονται κοινωνικές τάσεις που σε διάφορες φάσεις της ιστορίας διαφέρουν μεταξύ τους. Παράδειγμα: στον 20^ο αιώνα μέχρι και τα μέσα του και λίγο μετά, το κομμουνιστικό ρεύμα ακολούθησε μία καμπύλη ανοδικής τάσης (εντός της οποίας υπήρχαν βεβαίως παλινδρομήσεις). Στη συνέχεια η καμπύλη έγινε φθίνουσα. Όλη αυτή η διαδρομή υπήρξε μία κοινωνική συμπεριφορά (με πολλές παραμέτρους) και όχι μία έκρηξη γονιδιακών προδιαγραφών. Με άλλα λόγια δεν υπάρχει σταθερή κοινωνική συμπεριφορά ή εν πάση περιπτώσει συμπεριφορά μοιρασμένη σε κατηγορίες με σταθερά ποσοστά, κάτι που θα επιβεβαίωνε τα περί γονιδιακής προέλευσης των ιδεών. Πάντως, οφείλουμε να πούμε πως τα τελευταία χρόνια στις ΗΠΑ (πού αλλού;) έχει εμφανιστεί ένας νέος τομέας έρευνας που επιχειρεί να μελετήσει τη βιολογία της πολιτικής συμπεριφοράς και έχει δεχτεί πολλές κριτικές για τη μεθοδολογία και τα συμπεράσματά του.

Γ. ΘΑ ΥΠΑΡΞΟΥΝ ΚΕΡΔΙΣΜΕΝΟΙ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ;

Επομένως, αν ο άνθρωπος έχει βιάσει τη φύση θα πρέπει να δούμε το γιατί. Αυτό είναι το κρίσιμο ερώτημα και μαζί με αυτό αναφύονται και άλλα: ο άνθρωπος βίαζε τη φύση και στο πρωτόγονο κοινοτικό σύστημα και στο δουλοκτητικό και στη φεουδαρχία και αν ναι αυτό γινόταν στον ίδιο βαθμό με τη σύγχρονη πραγματικότητα; Και σήμερα όλα τα κράτη έθνη έχουν την ίδια ευθύνη για αυτό τον βιασμό; Και σε κάθε εθνοκρατικό σχηματισμό όλοι οι άνθρωποι καταναλώνουν το ίδιο και το ίδιο άλογα;  Μπορεί ο άνεργος, ο εξαθλιωμένος Αφρικανός και Ινδός, οι άνθρωποι που ζουν με επιδόματα, οι μετανάστες και οι πρόσφυγες, οι χαμηλοσυνταξιούχοι, οι χαμηλά αμειβόμενοι εργαζόμενοι, να καταναλώνουν το ίδιο με ανθρώπους που έχουν στην κατοχή τους εργοστάσια και δεν ενδιαφέρονται για την περιβαλλοντολογική μόλυνση; Με τις εταιρείες που υλοτομούν τον Αμαζόνιο; Με αυτούς που ευθύνονται για το φαινόμενο του θερμοκηπίου; Με αυτούς που έχουν την ευθύνη για το πυρηνικό εφιάλτη της Φουκουσίμα; Με τις δυνάμεις που κάνουν πυρηνικές δοκιμές; Με τις μεγάλες πολυεθνικές που παράγουν τρόφιμα σκουπίδια;

   Οι ΗΠΑ με το μόλις 5% του παγκόσμιου πληθυσμού καταναλώνει το 20% της παγκόσμιας ενέργειας. Παραθέτοντας αυτό το στοιχείο δεν θέλουμε να υπονοήσουμε επ’ ουδενί πως ο αμερικανικός λαός έχει το μεγαλύτερο μερίδιο ευθύνης για αυτό που βιώνουμε γενικότερα. Αλλά δεν μπορούμε να μην δούμε πως ο αμερικανικός ιμπεριαλισμός πρωτοστατεί στην καταστροφή του πλανήτη, ειδικά με την πολιτική Τραμπ, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι και οι υπόλοιπες κυβερνήσεις είναι άμοιρες ευθυνών. Και δεν μπορούμε να μην δούμε πως ο καπιταλισμός εν γένει διαμορφώνει ανθρώπους με παράλογη  υπερκαταναλωτική συμπεριφορά και με κατάφορη στρέβλωση των αναγκών τους (από την άλλη ας μην ξεχνάμε πως δισεκατομμύρια άνθρωποι δεν έχουν τα στοιχειώδη να καταναλώσουν για την επιβίωσή τους). Στην παρούσα φάση υπάρχουν κάποιοι που θα βγουν ηττημένοι (αναφερόμαστε στην περικοπή δημοκρατικών και εργασιακών δικαιωμάτων), κάποιοι νεκροί (άνθρωποι που ανήκουν στις ευπαθείς ομάδες) και κάποιοι κερδισμένοι και άρα χαρούμενοι.  

      Ο κορονοϊός δεν αποτελεί τιμωρία του Θεού, ούτε γενικά κι αόριστα απότοκο της φύσης του ανθρώπου. Όπως μας πληροφορεί ο εξελικτικός βιολόγος Ρόμπερτ Γουάλας  «Τα αυξανόμενα κρούσματα ιών συνδέονται στενά με την παραγωγή τροφίμων και την κερδοφορία των πολυεθνικών επιχειρήσεων. Οποιοσδήποτε θέλει να κατανοήσει το γιατί οι ιοί γίνονται όλο και περισσότερο επικίνδυνοι πρέπει να ερευνήσει το βιομηχανικό μοντέλο της γεωργίας και, πιο συγκεκριμένα, της ζωικής παραγωγής. Επί του παρόντος, ελάχιστες κυβερνήσεις κι ελάχιστοι επιστήμονες είναι έτοιμοι να κάνουν κάτι τέτοιο. Μάλλον το αντίθετο. Όταν εμφανίζονται νέες εξάρσεις, οι κυβερνήσεις, τα μίντια, ακόμη και το μεγαλύτερο μέρος του ιατρικού κατεστημένου, εστιάζουν σε τέτοιο βαθμό σε κάθε μεμονωμένη έκτακτη ανάγκη που παραμελούν τις δομικές αιτίες που οδηγούν ξαφνικά πολλαπλά παθογόνα, το ένα μετά το άλλο, στο παγκόσμιο προσκήνιο.

      »Θα έλεγα η βιομηχανοποιημένη καλλιέργεια, αλλά υπάρχει και μια ευρύτερη σκοπιά. Το κεφάλαιο διαπράττει παγκοσμίως αρπαγές γης ακόμη και στο τελευταίο παρθένο δάσος κι απ’ τον τελευταίο μικρογαιοκτήμονα. Οι επενδύσεις αυτές οδηγούν στην αποψίλωση των δασών κι η ανάπτυξη οδηγεί στην ανάδυση ασθενειών. Η λειτουργική βιοποικιλότητα και συνθετότητα που χαρακτηρίζουν αυτές τις τεράστιες εκτάσεις γης ανακατευθύνονται μ’ έναν τέτοιο τρόπο που προηγουμένως απομονωμένα παθογόνα κατακλύζουν τα κοπάδια ζώων που εκτρέφονται κι ύστερα μεταβαίνουν στις ανθρώπινες κοινότητες. Εν ολίγοις, τα κέντρα του κεφαλαίου, όπως το Λονδίνο, η Νέα Υόρκη και το Χονγκ Κονγκ θα πρέπει να θεωρηθούν τα κύρια λοιμώδη επίκεντρα».

      Καταληκτικά θα σημειώναμε πως η διαπίστωση του τύπου «η φύση εκδικείται τον άνθρωπο» εμπερικλείει κινδύνους για την ορθή κατανόηση του φαινομένου που λέγεται «καταστροφή του περιβάλλοντος». Είναι σαν να υπονοείται πως η φύση διαθέτει ένα είδος συνείδησης η οποία ενεργοποιείται στην περίπτωση βιασμού της από τα ανθρώπινα όντα. Τρόπον τινά η φύση προσωποποιείται. Όμως, η φύση διέπεται από νόμους αλλά καμία συνείδηση δεν διαθέτει. Αυτό που λέμε εκδίκηση της φύσης είναι στην πραγματικότητα οι επιπτώσεις της καταστροφής, μιας καταστροφής που είναι απότοκη της λογικής του κέρδους: οι κανονικότητες της φύσης παραβιάζονται και ως εκ τούτου οι άνθρωποι βρίσκουν μπροστά τους τα αποτελέσματα της παραβίασης αυτής της κανονικότητας.

.

*  *  *  *

Κατανοούμε την αγωνία των ανθρώπων που διατυπώνουν την άποψη με βάση την οποία «τιμωρούμαστε για την υπερκατανάλωσή μας και εξαιτίας της συμπεριφοράς μας απέναντι στη φύση». Η κατανόηση, όμως, δεν σημαίνει συμφωνία με αυτή την άποψη. Γιατί πίσω από τα φαινόμενα κρύβεται πάντα η ουσία. Και φαινόμενα από μόνα τους δεν υπάρχουν. Σήμερα, η κατάσταση είναι δύσκολη και μπορεί να γίνει δυσκολότερη. Αλλά υπάρχουν δυο στρατόπεδα. Αυτών που θα υποστούν τις συνέπειες και αυτών που τρίβουν τα χέρια τους: φαρμακοβιομηχανίες, χρηματιστές αλλά και τα υπόλοιπα τμήματα του κεφαλαίου που σκέφτονται σύμφωνα με τη σιχαμερή ρήση «η κρίση είναι μια ευκαιρία». Ρήση που παραβλέπει τον ανθρώπινο πόνο εκατομμυρίων καταφρονεμένων. Άλλωστε, μην ξεχνάμε πως όλες οι μεγάλες κρίσεις οδήγησαν σε ακόμη πιο μεγάλη συγκέντρωση και συγκεντροποίηση του κεφαλαίου. Με άλλα λόγια οι πλούσιοι έγιναν πλουσιότεροι και οι φτωχοί φτωχότεροι. Αυτή είναι μια νομοτέλεια του καπιταλισμού. Νομοτέλεια, ωστόσο, δεν είναι η διαιώνιση του φαινομένου της εκμετάλλευσης και της καταπίεσης.