Η ελευθερία ως κοινωνική ιδιότητα των ανθρώπων απέναντι στον κόσμο της αποξένωσης
Του Περικλή Παυλίδη
Η ελευθερία των ανθρώπων στην αλληλεπίδρασή τους με τη φύση συνίσταται στον εργασιακό μετασχηματισμό της τελευταίας για την ικανοποίηση των αναγκών. Εκτός αυτού του πλαισίου, του εργασιακού μετασχηματισμού της αντικειμενικής φυσικής πραγματικότητας, δεν υφίσταται ελευθερία, κοινωνία, πολιτισμός. Η φύση -και η φύση του σώματός μας- αποτελεί κατάσταση αναγκαιότητας, την οποία θα πρέπει διαρκώς να λαμβάνουμε υπ’ όψη. Γι’ αυτό και είναι σημαντική η δήλωση του Σπινόζα ότι ελευθερία είναι η γνώση της αναγκαιότητας των νόμων της φύσης. Οι άνθρωποι εδώ μπορούν να είναι ελεύθεροι στο βαθμό που εντός και για τις ανάγκες της εργασίας δύνανται να γνωρίζουν την πραγματικότητα ως αναγκαιότητα, αλλά και να επενεργούν σε αυτή βάσει φάσματος εγνωσμένων δυνατοτήτων. Μπορούν δηλαδή να κάνουν επιλογές και να κατευθύνουν σκόπιμα τη δραστηριότητα τους προς ικανοποίηση των αναγκών τους.
Ο μετασχηματισμός της φύσης και η δημιουργία τεχνητού περιβάλλοντος υπήρξε καθοριστικός για τον μετασχηματισμό των αφετηριακών ζωωδών σχέσεων μεταξύ των ανθρώπων σε σχέσεις εργασιακές-κοινωνικές.
Εντός της κεφαλαιοκρατίας τα όρια της ελευθερίας εγκλωβίζονται στα όρια της ιδιωτικής ιδιοκτησίας και είναι αντίστοιχα προς το μέγεθός της
Σε ό,τι αφορά την ελευθερία στη δεύτερη σφαίρα, εντός δηλαδή των κοινωνικών σχέσεων, των σχέσεων παραγωγής, θα πρέπει να έχουμε υπ’ όψη ότι αυτές σαφώς καθορίζονται από το επίπεδο ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων, του υλικού πλούτου. Ωστόσο, στο βαθμό που αναπτύσσεται αυτός ο πλούτος και τα μέσα που τον παράγουν εμφανίζεται φάσμα δυνατοτήτων αλλαγής των σχέσεων παραγωγής, των κοινωνικών σχέσεων εν γένει. Η ελευθερία εδώ συνίσταται στη δυνατότητα των ανθρώπων, εντός συγκεκριμένου πλαισίου επιλογών, να ρυθμίζουν συνειδητά, να αλλάζουν, να δημιουργούν τις κοινωνικές τους σχέσεις. Αυτή η ελευθερία δεν είναι εξ αρχής δοσμένη, αλλά αποτελεί συνέπεια της ίδιας της ιστορικής ανάπτυξης και διαμόρφωσης της κοινωνίας και του πολιτισμού.
Εντός των κοινωνικών σχέσεων η ελευθερία τίθεται και ως ζήτημα που αφορά το κάθε ξεχωριστό άτομο, με την έννοια του βαθμού στον οποίο κάθε άτομο έχει πρόσβαση στον κοινωνικό πλούτο και συνακόλουθα δυνατότητες ανάπτυξης ως προσωπικότητα.
Αναφορικά με την πρώτη διάσταση της ελευθερίας, θα πρέπει να έχουμε υπ’ όψη ότι η ανθρωπότητα χρειάζεται να επεκτείνεται διαρκώς στη φύση και να τη μετασχηματίζει, προκειμένου να επιβιώνει και να αναπτύσσεται. Η επέκταση αυτή δεν θα είναι ποτέ απολύτως προβλέψιμη ως προς τις συνέπειές της. Θα εκθέτει διαρκώς την ανθρωπότητα σε κίνδυνους.
Το ζήτημα βρίσκεται στο πώς ακριβώς επεκτείνεται η κοινωνία στη φύση, στο πόσο καλά προετοιμάζονται τα βήματα της επέκτασής της, στο κατά πόσο αυτή η επέκταση αντιμετωπίζεται ως συλλογική ανάγκη και δραστηριότητα της κοινωνίας και όχι ως ζήτημα πληθώρας ιδιωτικών συμφερόντων και επιδιώξεων. Δεδομένης της αναγκαιότητας παραγωγικής αλληλεπίδρασης με τη φύση, η επιστήμη, ως διείσδυση στην ουσία των διαφόρων αντικειμένων, ανακάλυψη των αιτιακών τους σχέσεων και ανίχνευση προοπτικών-δυνατοτήτων εξέλιξης και μετασχηματισμού τους, είναι υπαρξιακά σημαντική και κρίσιμη για την ανθρωπότητα.
Η επιστημονική έρευνα θέτει τα θεμέλια για τη σχεδίαση και καθοδήγηση της παραγωγικής δραστηριότητας της κοινωνίας. Ανιχνεύει γνωσιακά δυνατότητες ελευθερίας εντός του κόσμου της φυσικής αναγκαιότητας. Γι’ αυτό και είναι εξόχως σημαντικό να αποτελεί καθολικό πλούτο-καθολική δυνατότητα των ανθρώπων και όχι αντικείμενο ιδιωτικής ιδιοποίησης, κατοχής και χρήσης. Όμως στη σύγχρονη κεφαλαιοκρατία η επιστήμη βρίσκεται διαρκώς περισσότερο εγκλωβισμένη σε ιδιωτικά συμφέροντα και κερδώες επιδιώξεις.