Χαράρι: ένας προβεβλημένος τενεκές
του Βασίλη Λιόση
Συζητούσα πριν λίγες ημέρες με μία φίλη για το γνωστό παγκόσμιο μπεστ σέλερ του ιστορικού (;) Γιουβάλ Νώε Χαράρι με τον τίτλο Sapiens: μία σύντομη ιστορία του ανθρώπου. Η ίδια μου είπε πως έμεινε άφωνη όταν διάβασε μία σελίδα –ανάμεσα σε πολλές άλλες– που αποτελούσε μία επιτομή χυδαιότητας. Παραθέτω τη συγκεκριμένη σελίδα και θα ακολουθήσει σχετικός σχολιασμός:
«Υπάρχει μόνο μια ιστορική εξέλιξη με πραγματική σημασία. Σήμερα, που επιτέλους, συνειδητοποιούμε ότι τα κλειδιά για την ευτυχία είναι στα χέρια του βιοχημικού μας συστήματος, μπορούμε να σταματήσουμε να σπαταλάμε τον χρόνο μας με την πολιτική και τις κοινωνικές μεταρρυθμίσεις, τα κινήματα και τις ιδεολογίες, και να εστιάσουμε –αντίθετα– στο μοναδικό πράγμα που μπορεί να μας κάνει πραγματικά ευτυχισμένους: τη ρύθμιση της βιοχημείας μας. Αν επενδύσουμε δισεκατομμύρια για να κατανοήσουμε τη χημεία του εγκεφάλου μας και να αναπτύξουμε τις κατάλληλες αγωγές, μπορούμε να κάνουμε τους ανθρώπους πολύ πιο ευτυχισμένους από ποτέ άλλοτε, χωρίς να χρειάζονται επαναστάσεις. Το Prozac, για παράδειγμα δεν αλλάζει καθεστώτα, αλλά αυξάνοντας τα επίπεδα σεροτονίνης βγάζει τους ανθρώπους από την κατάθλιψη.
Τίποτα δεν εκφράζει καλύτερα το βιολογικό επιχείρημα από το γνωστό New Age σλόγκαν: “Η ευτυχία αρχίζει από μέσα μου”. Το χρήμα, το κοινωνικό κύρος, η πλαστική χειρουργική, τα όμορφα σπίτια, οι θέσεις εξουσίας – τίποτε από όλα αυτά δεν θα σας φέρει ευτυχία. Η ευτυχία με διάρκεια έρχεται μόνο με σεροτονίνη, την ντοπαμίνη και την οξιτοκίνη», όλες οι υπογραμμίσεις δικές μας.
Πριν τον οποιονδήποτε σχολιασμό του παραπάνω αποσπάσματος να διευκρινίσω πως το εν λόγω πόνημα έχει μεταφραστεί σε 32 γλώσσες, έχει τεράστια εκδοτική επιτυχία, ο Χαράρι παρευρίσκεται στο παγκόσμιο φόρουμ του Νταβός όπου καταθέτει τις απόψεις του (καμία έκπληξη η παρουσία του με αυτά που γράφει) και είναι ιδιαίτερα προβεβλημένος από φορείς και ΜΜΕ. Επομένως, παρά τη γελοιότητα των σκέψεων του εν λόγω διανοούμενου, αξίζει η ενασχόληση με τα γραφόμενά του αφού φαίνεται πως εκατομμύρια κόσμου διαβάζουν και πιθανότατα υιοθετούν τα φληναφήματά του. Πάμε τώρα στον σχολιασμό.
Πρώτα από όλα πρέπει να υπογραμμίσω πως ο Χαράρι αναπτύσσει το σκεπτικό του εν μέσω μιας αντίφασης. Προτρέπει στην απόρριψη ιδεολογιών, κινημάτων, μεταρρυθμίσεων κι επαναστάσεων μόνο που αυτό το κάνει εισάγοντας ένα νέο δικό του ιδεολογικό πλαίσιο και αυτό δεν είναι άλλο από την αξιοποίηση της βιοχημείας του εγκεφάλου με ό,τι αυτό συνεπάγεται. Επομένως, το πρόβλημά του δεν είναι οι ιδεολογίες αλλά κάποιες συγκεκριμένες ιδεολογίες. Η αλήθεια είναι πως δεν μας λέει και κάτι εντελώς καινούριο αφού το σκεπτικό του είναι μία παραλλαγή του αντικομμουνισμού (παλαιού ή νέου, χοντροκομμένου ή εξευγενισμένου δεν έχει μεγάλη σημασία) και της θεωρίας του Φουκουγιάμα για το τέλος της ιστορίας. Από αυτή την άποψη δεν εκπλησσόμαστε.
Όμως, το μίσος για τις κοινωνικές επαναστάσεις δεν είναι το μόνο που διακρίνεται στο παραπάνω απόσπασμα. Ο Χαράρι ούτε λίγο ούτε πολύ προτείνει στην καλύτερη περίπτωση μια απολύτως ανεφάρμοστη ουτοπία και στη χειρότερη μία χυδαία δυστοπία.
Όσον αφορά την πρώτη εκδοχή, αυτή της ανεφάρμοστης ουτοπίας, ο Χαράρι προτείνει επί της ουσίας όλος ο πλανήτης, μικροί και μεγάλοι, πλούσιοι και φτωχοί να πέσουν στη φαρμακοληψία. Όμως, γνωρίζουμε πολύ καλά πως η κατανάλωση ψυχοφαρμάκων δεν είναι μία απλή διαδικασία. Απαιτείται η γνώμη ενός ειδικού (ψυχίατρος) ενώ δεν υπάρχει φάρμακο χωρίς παρενέργειες. Ακόμη κι η ασπιρίνη έχει τα προβλήματά της. Ειδικά, το Prozac, στο οποίο αναφέρεται ο Χαράρι, μπορεί να προκαλέσει σεξουαλική δυσλειτουργία, κατακράτηση υγρών, ξηροστομία, ναυτία, απώλεια βάρους, νευρικότητα, πονοκεφάλους. Αυτό είναι το ένα ουτοπικό στοιχείο (το να εξασφαλιστεί η παραγωγή ενός αθώου φαρμάκου).
Το άλλο έχει να κάνει με τη δυνατότητα να λαμβάνει φάρμακα όλος ο πλανήτης. Οι φαρμακευτικές εταιρείες δεν είναι φιλανθρωπικά ιδρύματα. Πατεντάρουν τις συνθέσεις των φαρμάκων, ανταγωνίζονται η μία την άλλη, παίζουν παιχνίδια με τις τιμές, ενώ δεν είναι λίγες οι φορές που έχουν αποσύρει φάρμακα λόγω της επικινδυνότητάς τους. Να υποθέσουμε, λοιπόν, πως ο Χαράρι οραματίζεται φαρμακευτικές εταιρείες φιλεύσπλαχνες που δεν θα κοιτάνε το κέρδος, θα εξασφαλίζουν την υγεία των ανθρώπων και θα προμηθεύουν όλο τον πλανήτη με ασφαλή φάρμακα; Ούτε 12χρονο παιδί δεν το πιστεύει αυτό. Το τι έχει γίνει, άλλωστε, με τις φαρμακευτικές εταιρείες και την παραγωγή εμβολίου κατά του covid είναι απολύτως ενδεικτικό και αποδεικτικό.
Η ουτοπία του Χαράρι δεν είναι μία ουτοπία που μπορεί να πάει την ανθρωπότητα μπροστά. Στο παρελθόν, οι ουτοπίες είχαν ένα προοδευτικό περιεχόμενο. Τα πολιτικά σχέδια των Γάλλων ουτοπικών (Σαιν Σιμόν, Φουριέ) και του Άγγλου Όουεν, παρά τις αντιφάσεις τους και τις αφέλειές τους, πρότειναν ένα δικαιότερο κόσμο και αποτέλεσαν έναν εκ των πυλώνων (οι άλλοι πυλώνες ήταν η αγγλική αστική πολιτική οικονομία και η γερμανική φιλοσοφία) για να συγκροτηθεί μία πραγματικά επιστημονική θεωρία, αυτή του μαρξισμού. Η ουτοπία του Χαράρι είναι απλώς ανόητη, αλλά η ανοησία της είναι το ένα της συστατικό στοιχείο.
Όσον αφορά τη δεύτερη εκδοχή – της επικίνδυνης δυστοπίας – ο Χαράρι πράγματι κατορθώνει κάτι καινοτόμο: δίνει νέο περιεχόμενο στην έννοια της χυδαιότητας. Τι μας προτείνει; Να λύσουμε τα προβλήματά μας με αγωγές και με χημεία που να επηρεάζουν τον εγκέφαλο. Έχεις πρόβλημα με τη δουλειά σου; Πάρε χάπια. Νιώθεις άγχος κι έχεις κρίσεις πανικού; Πάρε χάπια. Δεν μπορείς να κοιμηθείς καλά γιατί δυσκολεύεσαι με την πληρωμή λογαριασμών, ενοικίου ή δανείων; Πάρε χάπια. Νιώθεις χάλια γιατί είσαι άνεργος; Πάρε χάπια. Κι αν υπάρχουν άνθρωποι με τουμπανιασμένη κοιλιά από την πείνα κι αν το στόμα τους δεν έχει ίχνος υγρασίας λόγω λειψυδρίας, ε, τότε την ξέρουμε τη λύση. Δώστε τους χάπια. Πρόκειται για μία «προωθημένη» οδηγία σε σχέση με αυτή που δίνουν διάφοροι σύμβουλοι ψυχικής υγείας οι οποίοι συνιστούν κατάποση τριών λίτρων νερού την ημέρα προκειμένου να αντιμετωπιστεί το εργασιακό burn out. Η γελοιότητα ανεβαίνει επίπεδο με τη σκέψη Χαράρι…
Υπάρχει όμως και κάτι ακόμη για σχολιασμό. Οι αλλαγές αρχίζουν από μέσα μας, μας λέει ο Χαράρι και φυσικά δεν είναι κάτι που λέει μόνο αυτός. Πρόκειται για μία άποψη ιδιαιτέρως διαδεδομένη και αναπαράγεται συχνά από πολλούς ανθρώπους παρόλο που δεν έχουν πρόθεση να αποχαυνώσουν την κοινωνία, όπως ο Χαράρι. Τη διατυπώνουν με καλή προαίρεση, ωστόσο στο άκουσμα ενός τέτοιου πορίσματος εγείρονται πολλά και κρίσιμα ερωτήματα: τι αλλαγές θέλει να κάνει ο καθένας; Πώς μέσα από ψυχοθεραπείες κι ενδοσκοπήσεις μπορούμε να αλλάξουμε και προς ποια κατεύθυνση; Γιατί παραβλέπουμε τα τεράστια ιστορικά διδάγματα με βάση τα οποία οι άνθρωποι έγιναν πολύ καλύτεροι όταν εντάχθηκαν σε συλλογικές διαδικασίες κι έδωσαν πραγματικό περιεχόμενο στην έννοια του ανθρώπου και της ανθρωπιάς; Κι εν πάση περιπτώσει ενώ μία από τις παραμέτρους δυστυχίας των ανθρώπων είναι ο ατομισμός, η πρόταση αυτή λειτουργεί σαν ένας σκύλος που κυνηγά την oυρά του. Η αντιμετώπιση των «ατομικών» προβλημάτων και της μοναξιάς προτείνεται να αντιμετωπιστούν εσωτερικά και ατομικά. Δηλαδή, με το να μετατραπούμε σε ακόμη πιο εγωιστικά όντα.
Εσχάτως σε μία συνέντευξή του συνέχιζε με την ίδια χυδαιότητα να τοποθετείται επί παντός επιστητού. Έτσι, μας είπε πως οι μάζες είναι ανίσχυρες και για αυτό περιττές, ότι οι επαναστάσεις ανήκουν στον 19ο και 20ο αιώνα και ότι σήμερα στερούνται νοήματος και ότι «Το πρόβλημα που έχουμε να λύσουμε είναι της ένωσης υπολογιστή-εγκεφάλου για να περάσουμε από την οργανική στην ανόργανη ζωή».
Ο Χαράρι πλασάρεται ως ένας γκουρού της σύγχρονης σκέψης. Εισάγει μπόλικους εξυπνακισμούς, ανάλογους με του Θέμου Αναστασιάδη (που έθισε το αναγνωστικό του κοινό σε μία φασιστική νοοτροπία) και του Πέτρου Κωστόπουλου (που μας «ξεβλάχεψε» με τα σκουπίδια του ΚΛΙΚ στηρίζοντας το αηδιαστικό πολιτικό ρεύμα του σημιτικού εκσυγχρονισμού). Η επιστημονική του μεθοδολογία είναι μία: πώς θα εξυπηρετήσει τις παγκόσμιες ολιγαρχίες. Είναι αφόρητα χυδαίος. Θεωρεί ότι με αυτόν τον τρόπο γράφει πρωτοπόρα ιστορικά δοκίμια.
Η προσωπική του ζωή προβάλλεται ως μία ριζοσπαστική πρόταση διαβίωσης. Είναι αθεϊστής, είναι παντρεμένος με άντρα και δεν τρώει κρέας. Κανένα απολύτως πρόβλημα με όλα αυτά. Μα απολύτως κανένα. Τα αναφέρουμε για άλλο λόγο. Τίποτα από όλα αυτά δεν εξασφαλίζει το προοδευτικό περιεχόμενο ενός συνολικότερου σκεπτικού. Η αθεΐα, το θάρρος με το οποίο κάποιος δημοσιοποιεί τις σεξουαλικές του προτιμήσεις και η άρνηση κρεατοφαγίας δεν αποτελούν ούτε ικανή ούτε αναγκαία συνθήκη για να συγκροτηθεί ένα ευρύτερο πλαίσιο ιδεών κοινωνικής χειραφέτησης κι απελευθέρωσης από την παρακμή εντός της οποίας πλέουμε. Συχνά δε, εργαλειοποιούνται για να αποκρυφτούν οι πιο οπισθοδρομικές απόψεις και πρακτικές. Και ο Χαράρι είναι «πρωτοπόρος» σε αυτή την επιχείρηση.