HM 2023: αξία, κέρδος, τεχνολογία και πάλι αξία

μετ. Δημήτρης Κούλος,

επιμ. Διονύσης Περδίκης

Μεταφράζουμε και αναδημοσιεύουμε την ανταπόκριση για το συνέδριο του Ιστορικού Υλισμού, Νοέμβρης 2023, που έλαβε χώρα στο Λονδίνο, από ανάρτηση του Michael Roberts στο ιστολόγιό του. Σε αυτό αναδεικνύονται κάποια από τα σημαντικότερα υπό συζήτηση θέματα για τη σύγχρονη μαρξιστική – λενινιστική θεωρία, και ιδιαίτερα για την πολιτική οικονομία.

Έχουμε εκφράσει σε προηγούμενα σημειώματα επιμέρους σημεία συμφωνίας ή διαφωνίας με τον Michael Roberts για κάποια από αυτά τα θέματα (όπως για το θέμα του μονοπωλίου στον σύγχρονο καπιταλισμό, ή για την υπερεκμετάλλευση της εργασίας, ή για το ποιες χώρες είναι σήμερα ιμπεριαλιστικές κ.ο.κ.) και δε θα επανέλθουμε στο παρόν. Να σημειώσουμε, μόνο, ότι ενδιαφέρουσα είναι και η άποψή του για την Λ.Δ. της Κίνας ως μια ενδιάμεση, μεταβατική μορφή, μεταξύ καπιταλισμού και σοσιαλισμού, χωρίς να μπορούμε να τη σχολιάσουμε εδώ.

Σε κάθε περίπτωση, είναι τρανταχτή η διαφορά μεταξύ της συζήτησης που διεξάγεται διεθνώς για τα θέματα αυτά, και την απουσία της, ή τη διεξαγωγή της με αντιεπιστημονικούς, δογματικούς όρους, στην εγχώρια «σκηνή» των οργανώσεων της κομμουνιστικής Αριστεράς, είτε του ΚΚΕ, είτε των εξωκοινοβουλευτικών. Τρανταχτή είναι και η πολύ αδύναμη σχέση μεταξύ ακαδημαϊκών που ασχολούνται με δημιουργικό τρόπο με αυτά τα ζητήματα και στη χώρα μας (κάποιοι από τους οποίους παρουσίασαν τις εργασίες τους στο εν λόγω συνέδριο), και των οργανώσεων αυτών.

Ο Σύλλογος Μαρξ. Σκέψης «Γ. Κορδάτος» πρότεινε πρόσφατα σε ανακοίνωσή του την ανασυγκρότηση του Ομίλου Μαρξιστικών Ερευνών με ευθύνη όσων από τις πολιτικές οργανώσεις ενδιαφέρονται πραγματικά για τη δημιουργική ανάπτυξη της μ-λ θεωρίας, ως μια λύση σε αυτά τα προβλήματα.

Διονύσης Περδίκης

Έχει περάσει μια εβδομάδα από το τέλος του συνεδρίου του Ιστορικού Υλισμού (Σ.τ.Ε., Historical Materialism (HM)) στο Λονδίνο και επιτέλους κατάφερα να κάνω την καθιερωμένη ανασκόπηση των εργασιών. Για όσους δεν το γνωρίζουν, το συνέδριο HM συγκεντρώνει ακαδημαϊκούς και φοιτητές για να παρουσιάσουν εργασίες και να συζητήσουν όχι μόνο για τα οικονομικά αλλά για όλες τις πτυχές της καπιταλιστικής κοινωνίας – από μια ευρέως μαρξιστική οπτική γωνία. Φέτος, συμμετείχαν 800 άτομα, με πολλές εισηγήσεις και αρκετά πάνελ. Προφανώς, δεν μπορώ να καλύψω όλες τις εισηγήσεις που παρουσιάστηκαν και βεβαίως αυτό σημαίνει ότι θα επικεντρωθώ στις εισηγήσεις και τις συζητήσεις γύρω από τα μαρξιστικά οικονομικά.

Ας ξεκινήσουμε λοιπόν με τη δική μου παρουσίαση. Αυτή ήταν μια συνεδρία σχετικά με τα θέματα και τα επιχειρήματα που παρουσιάζονται στο τελευταίο μας βιβλίο από εμένα και τον Guglielmo Carchedi, με τίτλο Ο καπιταλισμός στον 21ο αιώνα μέσα από το πρίσμα της αξίας.

Η κύρια προσέγγιση του βιβλίου έγκειται στη χρήση της θεωρίας της αξίας του Μαρξ για να προσπαθήσει να εξηγήσει τις κύριες εξελίξεις στον παγκόσμιο καπιταλισμό κατά τα 23 χρόνια του αιώνα που διανύουμε. Τα κεφάλαια του βιβλίου ακολουθούν ορισμένα βασικά θέματα: η υποβάθμιση της φύσης, η υπερθέρμανση του πλανήτη και οι επιπτώσεις των πανδημιών- οι αλλαγές στο ρόλο του χρήματος και της πίστωσης, η επιστροφή του πληθωρισμού και η κριτική των νέων θεωριών – τι προκαλεί τις τακτικές και επαναλαμβανόμενες κρίσεις στην καπιταλιστική συσσώρευση – ήδη δύο από τις μεγαλύτερες υφέσεις στην καπιταλιστική ιστορία: 2008-9 και 2020 – τα οικονομικά του σύγχρονου ιμπεριαλισμού – η άνοδος της διανοητικής εργασίας, των ρομπότ και της τεχνητής νοημοσύνης – και τέλος, τα χαρακτηριστικά των μεταβατικών οικονομιών που περνούν από τον καπιταλισμό στο σοσιαλισμό.

Το νήμα του βιβλίου βασίζεται σε αυτό που ο Μαρξ ονόμασε “σύγκρουση μεταξύ της παραγωγής για το κέρδος από τη μια πλευρά και της δημιουργίας πλούτου για τους παραγωγούς και τις κοινότητές τους από την άλλη”. Δείχνουμε την υψηλή συσχέτιση μεταξύ της επιδίωξης του κεφαλαίου για κέρδος σε παγκόσμιο επίπεδο και της περιβαλλοντικής καταστροφής του πλανήτη – και πώς η περιοδική πτώση της κερδοφορίας είναι αυτή που οδηγεί σε οικονομικές κρίσεις. Υποστηρίζουμε ότι ο ιμπεριαλισμός δεν ορίζεται πλέον ως η άμεση στρατιωτική κατοχή και ο πολιτικός έλεγχος μιας ασθενέστερης χώρας από τα ιμπεριαλιστικά έθνη. Τώρα ο ιμπεριαλισμός λειτουργεί κυρίως μέσω του εμπορίου και των επενδύσεων και της εξαγωγής αξίας (κέρδους) στις καπιταλιστικές επιχειρήσεις από την περιφέρεια στον πυρήνα του ιμπεριαλιστικού μπλοκ – ένα μπλοκ που δεν έχει αλλάξει από τότε που το προσδιόρισε ο Λένιν το 1915. Η νέα πρόκληση για το κεφάλαιο και την εργασία στον 21ο αιώνα είναι η άνοδος των ρομπότ και πιο συγκεκριμένα η αυτοματοποίηση της εργασίας και η ανάπτυξη της τεχνητής νοημοσύνης – θα αντικαταστήσει η τεχνητή νοημοσύνη την ανθρώπινη εργασία και θα ξεπεράσει ακόμη και την ανθρώπινη νοημοσύνη; Στο τελευταίο μας κεφάλαιο, συζητάμε την ταξική φύση των χωρών όπου ανατράπηκε η καπιταλιστική εξουσία, όπως η Σοβιετική Ένωση και η Κίνα. Είναι αυτά “σοσιαλιστικά κράτη” ή ήταν πάντα καπιταλιστικά, ή αν όχι, είναι τώρα καπιταλιστικά;

Υπήρχαν δύο συζητητές στο πάνελ του βιβλίου: ο γνωστός Seongjin Jeong από το Εθνικό Πανεπιστήμιο Gyeongsang της Νότιας Κορέας και η Raquel Varela, κορυφαία μαρξίστρια ιστορικός της εργασίας από την Πορτογαλία. Ενώ και οι δύο συζητητές επαίνεσαν το βιβλίο, και οι δύο είχαν σημαντικές κριτικές.

Ο SJ ήταν ικανοποιημένος που δεν καταπιήκαμε την ιδέα των καπιταλιστικών σταδίων, δηλαδή του “μονοπωλιακού καπιταλισμού” ή του “κρατικού μονοπωλιακού καπιταλισμού”, που έχουν γίνει και πάλι δημοφιλείς πρόσφατα, αλλά αντίθετα επιμείναμε στη χρήση της θεωρίας της αξίας για να εξηγήσουμε τις αλλαγές στον καπιταλισμό, ως τέτοιες. Όμως ο SJ δεν συμφωνούσε με την άποψη του βιβλίου μας ότι η Κίνα δεν ήταν καπιταλιστική, πόσο μάλλον ιμπεριαλιστική. Η RV υποστήριξε επίσης ότι η Κίνα ήταν καπιταλιστική – ναι, το κράτος έπαιξε μεγάλο ρόλο, αλλά το ίδιο έπαιξε και σε χώρες όπως η Ιαπωνία και η Κορέα κατά την ανάπτυξή τους. Πράγματι, η οικονομία της Κίνας έμοιαζε κατά κάποιο τρόπο με τη ναζιστική Γερμανία, καθώς συγχώνευε το κράτος με τις μεγάλες επιχειρήσεις για την εκμετάλλευση της μισθωτής εργασίας. Δεν συμφωνώ ότι ένα φασιστικό κράτος έχει τον ίδιο ταξικό χαρακτήρα ή την ίδια οικονομική βάση με το σύγχρονο κινεζικό κράτος, αλλά δεν υπάρχει χώρος για να αναπτύξουμε αυτό το επιχείρημα εδώ.

Η κριτική αυτή επαναλήφθηκε και στο πλαίσιο της συζήτησης που ακολούθησε. Πράγματι, υποψιάζομαι ότι ήμουν ο μόνος στη συνεδρίαση που δεν αποδέχθηκε ότι η Κίνα ήταν καπιταλιστική (ή κρατική καπιταλιστική;). Η υπεράσπιση αυτής της θέσης μου έχει αναπτυχθεί σε πολλές αναρτήσεις και έγγραφα. Με απλά λόγια, ναι, ο νόμος της αξίας εξακολουθεί να λειτουργεί στην Κίνα, οι καπιταλιστές λειτουργούν στην Κίνα, οι εργαζόμενοι υφίστανται εκμετάλλευση και υπάρχει μισθωτή εργασία. Αλλά κάτι συνέβη το 1949: οι καπιταλιστές και οι γαιοκτήμονες απαλλοτριώθηκαν και εγκαταστάθηκε μια νέα κρατική μηχανή. Ναι, δεν υπάρχει εργατική δημοκρατία στην Κίνα- είναι μονοκομματική δικτατορία (λέει ο Μπάιντεν!).

Αλλά αν εξετάσουμε τα οικονομικά θεμέλια της κινεζικής οικονομίας, το μέγεθος του κρατικού τομέα είναι τεράστιο σε σύγκριση με οποιαδήποτε άλλη (μεγάλη) οικονομία στον κόσμο- και τα διοικητικά ύψη της οικονομίας βρίσκονται στα χέρια του κράτους και του ΚΚΚ. Οι καπιταλιστές δραστηριοποιούνται στην Κίνα και υπάρχουν δισεκατομμυριούχοι, αλλά δεν ελέγχουν την κρατική μηχανή ή τις πολιτικές της, και αντίθετα συχνά πρέπει να εκτελούν τις εντολές του κράτους.

Και εδώ είναι το θεωρητικό πρόβλημα: αν η Κίνα είναι καπιταλιστική όπως κάθε άλλο καπιταλιστικό κράτος, πώς μπορούμε να εξηγήσουμε την πρωτοφανή οικονομική ανάπτυξη της Κίνας και την άνοδο της ευημερίας της; Νόμιζα ότι ο καπιταλισμός δεν μπορούσε πλέον να αναπτύξει τις παραγωγικές δυνάμεις για την παγκόσμια περιφέρεια – δεν τους κρατάει πίσω ο ιμπεριαλισμός και οι αντιφάσεις της καπιταλιστικής παραγωγής; Καμία άλλη περιφερειακή καπιταλιστική οικονομία, ούτε καν η Ινδία, δεν έχει αναπτυχθεί όπως η Κίνα – κανείς από τους άλλους BRICS δεν το έχει κάνει. Επομένως, η (καπιταλιστική;) επιτυχία της Κίνας σημαίνει ότι πρέπει να αναθεωρήσουμε τη μαρξιστική θεωρία για τον καπιταλισμό- ή μήπως η Κίνα δεν είναι τελικά καπιταλιστική;

Από το 1949 και μετά, δεν υπήρξε καμία πτώση της παραγωγής ή των επενδύσεων στην Κίνα (το αντίθετο μάλιστα)- ενώ οι μεγάλες καπιταλιστικές οικονομίες υπέστησαν ύφεση σε τακτά χρονικά διαστήματα και οι περιφερειακές οικονομίες βρίσκονται σε συνεχή κρίση. Η Κίνα δεν είχε συρρίκνωση στη Μεγάλη Ύφεση ή στην πανδημική ύφεση, παρά το γεγονός ότι τότε εφάρμοσε ένα σοβαρό και μακροχρόνιο λουκέτο. Άρα υπάρχει κάτι διαφορετικό στην Κίνα – κατά την άποψή μας, είναι η κρατικά καθοδηγούμενη οικονομία με προγραμματισμένες επενδύσεις που περιορίζει τη λειτουργία του νόμου της αξίας και τον άναρχο ρόλο των δυνάμεων της αγοράς εντός και εκτός της χώρας. Για εμάς, η Κίνα δεν είναι σοσιαλιστική, αλλά ούτε και καπιταλιστική (ακόμα) – δεν είναι ούτε μαύρο ούτε άσπρο, αλλά σε μια μετάβαση – αλλά μια μεταβατική οικονομία που δεν μπορεί να προχωρήσει στο σοσιαλισμό, αφού περιβάλλεται από τον ιμπεριαλισμό και δεν έχει εργατικό δημοκρατικό έλεγχο. Άρα η όποια μετάβαση δεν μπορεί να εξελιχθεί.

Έχει σημασία τι είναι; Ναι, γιατί η οικονομική άνοδος της Κίνας είναι ένας δείκτης της δύναμης της συλλογικής ιδιοκτησίας και του σχεδιασμού έναντι του καπιταλιστικού συστήματος παραγωγής και του νόμου της αξίας (όπως εκφράζεται στα άλλα μέλη των BRICS), ακόμη και με τις στρεβλώσεις της “κομμουνιστικής” διακυβέρνησης.

Αυτή είναι μια μακροσκελής απάντηση σε αυτό το θέμα. Ας προχωρήσουμε λοιπόν σε άλλες κριτικές του βιβλίου. Αρκετοί ομιλητές επιτέθηκαν στο κεφάλαιο για τον ιμπεριαλισμό- πρώτον, επειδή το βιβλίο απέρριπτε τη θεωρία ότι ο κύριος τρόπος της μεταφοράς υπεραξίας από τις περιφερειακές χώρες στο ιμπεριαλιστικό μπλοκ ήταν μέσω της “υπερεκμετάλλευσης”, δηλαδή όπου τα επίπεδα των μισθών στις φτωχές χώρες πιέζονται κάτω ακόμη και από τις βασικές ανάγκες των ανθρώπων, δηλαδή κάτω από την αξία της εργατικής δύναμης. Η έρευνά μας για τα οικονομικά του σύγχρονου ιμπεριαλισμού δεν αποκλείει την υπερεκμετάλλευση, αλλά υπολογίζουμε ότι η μεταφορά αξίας πραγματοποιείται κυρίως λόγω της τεχνολογικής υπεροχής των ιμπεριαλιστικών εταιρειών έναντι της περιφέρειας και όχι λόγω των χαμηλών μισθών. Μέσω της διαδικασίας αυτού που ο Μαρξ ονόμασε “άνιση ανταλλαγή” στο εμπόριο, οι ιμπεριαλιστικές χώρες μπορούν να κερδίσουν επιπλέον υπεραξία από την περιφέρεια. Έτσι, η ιμπεριαλιστική εκμετάλλευση δεν οφείλεται στο ότι οι μισθοί αναγκάζονται να μειωθούν στις φτωχές χώρες.

Οι μέθοδοί μας που έδειχναν αυτή τη διαδικασία δέχτηκαν σοβαρή κριτική με την αιτιολογία ότι η χρήση του ΑΕΠ και των επίσημων στατιστικών που βασίζονται στο χρήμα ήταν γεμάτη τρύπες, καθώς δεν βασιζόταν σε μαρξιστικά μέτρα εργασιακής αξίας, δηλαδή σε ώρες εργασίας. Στο βιβλίο μας, υποστηρίζουμε ότι τα επίσημα στατιστικά στοιχεία, αν και μόνο κατά προσέγγιση, μπορούν ακόμα να δείξουν τις γενικές τάσεις στην κερδοφορία και στις μεταβιβάσεις εργασιακής αξίας. Μπορούμε να το επιβεβαιώσουμε αυτό από εκείνες τις μελέτες που βασίζονται σε πίνακες εισροών-εκροών εργασίας. Δείχνουν παρόμοιες τάσεις με τη δική μας πιο δυναμική μελέτη. Επιπλέον, όλες δείχνουν ότι το ιμπεριαλιστικό μπλοκ αντλεί σημαντική υπεραξία μέσω του εμπορίου από την Κίνα και τη Ρωσία – και με αυτή την έννοια, δεν είναι ιμπεριαλιστικές χώρες.

Το βιβλίο μας υποστηρίζει ότι η βασική αιτία των κρίσεων προέρχεται από το νόμο του Μαρξ για την κίνηση των κερδών, όχι από την υποκατανάλωση, τη δυσαναλογία ή τη χρηματοπιστωτική αστάθεια – ή κάποιο εκλεκτικό μείγμα όλων αυτών των εναλλακτικών λύσεων. Αλλά οι υπολογισμοί μας που δείχνουν ότι η κερδοφορία του κεφαλαίου μειώνεται με την πάροδο του χρόνου έχουν αμφισβητηθεί σε τακτά χρονικά διαστήματα. Μια από τις τελευταίες προκλήσεις προέρχεται από τον Bill Jefferies στο SOAS, ο οποίος δημοσίευσε πέρυσι μια εργασία στην οποία υποστήριζε ότι η χρήση των επίσημων στατιστικών στοιχείων από την BEA για την κερδοφορία των ΗΠΑ ήταν ψευδής, επειδή η BEA, όπως και άλλες επίσημες πηγές, καταρτίζει τα στοιχεία του αποθέματος κεφαλαίου από ψευδείς νεοκλασικές υποθέσεις και όχι από την πραγματικότητα. Στη σύνοδο, ο BJ έκανε αυτά τα σχόλια, εκτιμώντας ότι αν χρησιμοποιηθούν άλλα κατάλληλα μέτρα, τότε το ποσοστό κέρδους των ΗΠΑ αυξάνεται και δεν μειώνεται. Νομίζω ότι μπορούμε να αντικρούσουμε τους ισχυρισμούς του BJ (και εδώ επισυνάπτω μια αδημοσίευτη απάντηση στα επιχειρήματα του BJ).

Ο BJ είναι μόνο ένας από τους αμφισβητίες των δεδομένων για το ποσοστό κέρδους των ΗΠΑ. Πρόσφατα, ο εκδότης του Jacobin Seth Ackerman έδωσε αυτό που θεωρεί αποφασιστικό θανατηφόρο χτύπημα στο νόμο της πτώσης του ποσοστού κέρδους με την προσαρμογή των δεδομένων των ΗΠΑ. Και πάλι, νομίζω ότι απάντησα σε αυτή την προσπάθεια στην πρόσφατη απάντησή μου στο περιοδικό Spectre.

Επιτρέψτε μου απλώς να προσθέσω μια πρόσφατη μελέτη του Sergio Camera του Πανεπιστημίου του Μεξικού. Διαπίστωσε “παρατεταμένη στασιμότητα” του ποσοστού κέρδους των ΗΠΑ τον 21ο αιώνα. Το γενικό ποσοστό κέρδους ήταν 19,3% κατά τη “χρυσή εποχή” της αμερικανικής υπεροχής στις δεκαετίες του 1950 και 1960, αλλά στη συνέχεια έπεσε στο 15,4% κατά μέσο όρο στη δεκαετία του 1970- η νεοφιλελεύθερη ανάκαμψη (που συνέπεσε με ένα νέο κύμα παγκοσμιοποίησης), ώθησε το ποσοστό αυτό να ανέβει ξανά στο 16,2% στη δεκαετία του 1990. Αλλά στις δύο δεκαετίες αυτού του αιώνα το μέσο ποσοστό έπεσε μόλις στο 14,3% – ένα ιστορικό χαμηλό.

Ουφ! Τελείωσε η συνεδρία μου. Τι συνέβαινε αλλού; Λοιπόν, είναι ενδιαφέρον ότι παρουσιάστηκαν δύο άλλες εργασίες σχετικά με την κερδοφορία που τείνουν να επιβεβαιώσουν το νόμο του Μαρξ για το ποσοστό κέρδους. Σε μια εξαιρετική εργασία, ο Geoff McCormack από το New Brunswick, ανέλυσε τις αλλαγές στην οικονομία του Καναδά από τη δεκαετία του 1990. Το αποτέλεσμά του έδειξε ξεκάθαρα μια γενική μείωση της κερδοφορίας και όταν η μάζα του κέρδους μειώθηκε επίσης, ο Καναδάς είχε ύφεση. Δυστυχώς, δεν μπορώ να εισαγάγω εδώ τα ρητά αποκαλυπτικά γραφήματα του McCormack.

Σε μια άλλη συνεδρία, ο Tomas Rotta από το Goldsmiths του Λονδίνου και ο Rishabh Kumar από το Πανεπιστήμιο της Μασαχουσέτης παρουσίασαν μια εργασία με τίτλο “Είχε δίκιο ο Μαρξ;“. Στην εργασία αυτή χρησιμοποιούν πίνακες εισροών-εκροών εργασίας (όχι νεοκλασικά στατιστικά στοιχεία ή ΑΕΠ εδώ!) και διαπίστωσαν ότι ο νόμος του Μαρξ επιβεβαιώθηκε τουλάχιστον για τον 21ο αιώνα στις ΗΠΑ και στις άλλες μεγάλες οικονομίες. Ακολουθούν τα συμπεράσματά τους: «Αν υπάρχει μια τάση αύξησης της OCC (οργανικής σύνθεσης του κεφαλαίου) με την πάροδο του χρόνου, τότε θα πρέπει να υπάρχει και μια τάση αύξησης του ποσοστού εκμετάλλευσης, διαφορετικά το μέσο ποσοστό κέρδους θα τείνει να μειώνεται. Στοιχεία σε παγκόσμιο επίπεδο από το 2000 έως το 2014: OCC και το ποσοστό εκμετάλλευσης αυξάνονται με την πάροδο του χρόνου, αλλά το μέσο ποσοστό κέρδους μειώνεται. Η κρίση του 2007-2008 είχε σημαντικό αρνητικό αντίκτυπο: τα κέρδη OCC, το ποσοστό εκμετάλλευσης και το ποσοστό κέρδους μειώνονται με το επίπεδο ανάπτυξης».

Το μεγάλο ζήτημα του καπιταλισμού του 21ου αιώνα, εκτός από την υπερθέρμανση του πλανήτη, είναι η έλευση της τεχνητής νοημοσύνης και της “γενικευμένης νοημοσύνης”, όπως αυτή εκφράζεται μέσα από μηχανές εκμάθησης γλώσσας (LLM) όπως η ChatGPT και η Bard. Υπήρξε μια εξαιρετική συνεδρία σχετικά με τα τεχνολογικά “μονοπώλια” και το πώς θα ευημερήσουν τις επόμενες δεκαετίες. Στην παρουσίασή του, ο Harry Halpin από το Αμερικανικό Πανεπιστήμιο της Βηρυτού (και κορυφαίος “techi”, όπως μου είπαν), απέρριψε γρήγορα τις ανοησίες που προωθούνται από ανθρώπους όπως ο Γιάνης Βαρουφάκης ότι ο “συνηθισμένος καπιταλισμός” έχει πεθάνει και έχει καταληφθεί από “φεουδαρχικά μονοπώλια” όπως τα “διάσημα επτά” τέρατα των μέσων ενημέρωσης και της τεχνολογίας.

Ο Χάλπιν εκτιμούσε ότι οι εταιρείες τεχνολογίας αντιμετώπιζαν τις ίδιες αντιφάσεις με τις άλλες καπιταλιστικές εταιρείες – με την πάροδο του χρόνου, η κερδοφορία τους θα μειωνόταν και θα τις οδηγούσε σε κρίση. Οι διογκωμένες τιμές των μετοχών τους είχαν ελάχιστη σχέση με την υποκείμενη κερδοφορία τους και θα αποδεικνυόταν ότι ήταν τόσο πολύ φαντασία. Καθώς η Τεχνητή Νοημοσύνη μείωνε το οριακό κόστος παραγωγής προς το μηδέν, θα οδηγούσε σε υψηλό μέσο κόστος σε υποδομές και εγκαταστάσεις, το οποίο θα έπρεπε να πληρωθεί από ολοένα και μεγαλύτερα κέρδη. Αυτό δεν επρόκειτο να βρεθεί στους τομείς στους οποίους δραστηριοποιούνταν η κάθε τεχνολογία και έτσι θα αναγκάζονταν να ανταγωνιστούν μεταξύ τους και να αναζητήσουν “μη παραγωγικές” αλλά προσοδοφόρες επιχειρήσεις, όπως η στρατιωτική και εταιρική επιτήρηση, όπου θα υπήρχε κρατική χρηματοδότηση.

Στην ίδια συνεδρίαση ο Jonas Valente από το Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης εκτίμησε ότι οι ψηφιακές πλατφόρμες που ανήκουν και ελέγχονται από εταιρείες του παγκόσμιου βορρά ανέθεσαν την εργασία της “πνευματικής” (διανοητικής εργασίας) σε εργαζόμενους του παγκόσμιου νότου με χαμηλές αμοιβές και έτσι ήταν σε θέση να επωφεληθούν. Αυτή η “διαμεσολαβημένη από την πλατφόρμα εργασία” περιελάμβανε εκατομμύρια εργαζόμενους από εκατοντάδες χώρες που ήταν υπεύθυνοι για κρίσιμα καθήκοντα στον κύκλο ανάπτυξης.

Υπήρξε μια συνεδρία σχετικά με ένα νέο βιβλίο του Matteo Pasquinelli με τίτλο “Στο μάτι του αφέντη“, το οποίο νομίζω ότι υποστήριξε ότι, ενώ στο παρελθόν η εργασία εποπτευόταν και ελεγχόταν από τους ιδιοκτήτες και τους αντιπροσώπους τους (τους αφέντες), τώρα η εποπτεία θα αυτοματοποιείται όλο και περισσότερο. Έτσι, αντί η τεχνητή νοημοσύνη και η αυτοματοποίηση να χρησιμοποιούνται συλλογικά από όλους μας, οι μηχανές θα κυβερνούν τη ζωή μας προς όφελος του αφέντη.

Μια άλλη συνεδρία σχετικά με ένα νέο βιβλίο, με τίτλο, Η άνοδος και η πτώση της αμερικανικής οικονομίας των Stephen Maher και Scott Aquanno, ήταν πολύ πιο εύκολο να κατανοήσουμε – και να διαφωνήσουμε. Σε αυτή τη συνεδρία συμμετείχαν πολλοί γνωστοί ομιλητές για να συζητήσουν το βιβλίο. Οι συγγραφείς υποστηρίζουν ότι η “χρηματιστικοποίηση” του καπιταλισμού από τη δεκαετία του 1980 δεν αποδυνάμωσε τον τρόπο παραγωγής, αλλά άλλαξε και ενίσχυσε την ικανότητά του να εκμεταλλεύεται με την υποστήριξη “ενός όλο και πιο αυταρχικού κράτους”. Οι συγγραφείς ισχυρίστηκαν ότι επιχειρηματολογούν διαφορετικά από τους “αυστηρούς θεωρητικούς του οικονομισμού”, καθώς δεν υποστηρίζουν ότι “αναδύεται μια ποιοτικά νέα φάση της καπιταλιστικής ανάπτυξης”, αλλά απλώς η ίδια διαπλοκή της χρηματοδότησης, της βιομηχανίας και του κράτους που υπήρχε πάντα στον καπιταλισμό.

Στο βαθμό που είναι έτσι, δεν είμαι σίγουρος τι νέες σκέψεις προσφέρει το βιβλίο. Τα πολιτικά συμπεράσματα του συγγραφέα ήταν επίσης ασαφή- συγκεκριμένα ότι «η μείωση της οικονομικής ανισότητας και η επιστροφή των επενδύσεων σε “καλές θέσεις εργασίας” στις Ηνωμένες Πολιτείες απαιτεί την αμφισβήτηση της ανταγωνιστικής λογικής της παγκόσμιας χρηματοπιστωτικής ολοκλήρωσης με κρατικά επιβαλλόμενα εμπόδια στην κίνηση των επενδύσεων παγκοσμίως». Ή για να γίνουμε πιο σαφείς: «την καθιέρωση μεγαλύτερου δημόσιου ρόλου στον καθορισμό της κατανομής των επενδύσεων». Αυτό μοιάζει κάπως αδύναμο και δεν περιλαμβάνει την κατάληψη των τραπεζών και των χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων και των στρατηγικών τομέων της βιομηχανίας, όπως τα “φεουδαρχικά μονοπώλια τεχνολογίας”.

Έχω παραλείψει πολλές άλλες ενδιαφέρουσες συνεδρίες: σχετικά με την οικολογική άνιση ανταλλαγή μεταξύ του ιμπεριαλιστικού μπλοκ και της περιφέρειας, δηλαδή την εξόρυξη και τη μεταφορά των φυσικών πόρων. Και μετά υπήρχαν συνεδρίες για τον “κρατικό καπιταλισμό” και την υπερεκμετάλλευση (βλ. παραπάνω). Και μετά υπήρξε η ανακοίνωση του φετινού βραβείου Isaac Deutscher για το βιβλίο της χρονιάς. Το βραβείο πήρε η Heide Gerstenberger με το βιβλίο της, Αγορά και βία· για να συνοψίσουμε: Η Gerstenberger δεν αμφισβητεί τη θέση ότι υπήρξε, σε πολλά μέρη, μια μείωση της χρήσης βίας στην επιδίωξη του κέρδους- αλλά αυτό επιτεύχθηκε μόνο από έναν “συνδυασμό ενεργητικής κοινωνικής αμφισβήτησης και πολιτικής παρέμβασης” από την εργασία, όχι από την καλοσύνη του κεφαλαίου.

Επιτρέψτε μου όμως να τελειώσω αυτή τη μακρά ανάρτηση με την εκταφή κάποιων μαρξιστικών θεωρητικών νεκρών σωμάτων. Σε αρκετές συνεδρίες, για άλλη μια φορά συζητήθηκε το ερώτημα τι ακριβώς εννοούσε ο Μαρξ με τη θεωρία της αξίας του. Δεν είναι εύκολο να συνοψίσω τι ήταν το ζητούμενο εδώ. Αλλά η βασική διαφωνία (η οποία συνεχίζεται εδώ και δεκαετίες) είναι μεταξύ εκείνων που θεωρούν ότι ο Μαρξ είπε ότι η αξία δημιουργείται στην παραγωγή από την ανθρώπινη εργασία πριν τα παραγόμενα εμπορεύματα πωληθούν στην αγορά- και εκείνων που λένε ότι ο Μαρξ θεωρούσε ότι η αξία δημιουργείται μόνο όταν μετατρέπεται σε χρήμα κατά την πώληση του εμπορεύματος στην αγορά. Αυτός, κατά τη γνώμη μου, είναι ο βασικός διαχωρισμός, αλλά φυσικά, οι ειδικευμένοι ακαδημαϊκοί μπορούν να κάνουν διάφορες σοφιστείες για να μην είναι τόσο απλό και αυστηρό.

Επιτρέψτε μου να προσπαθήσω να εξηγήσω. Στο HM, ο Αμερικανός μαρξιστής οικονομολόγος Fred Moseley παρουσίασε ένα νέο βιβλίο με τίτλο Η θεωρία της αξίας του Μαρξ στο πρώτο κεφάλαιο του Κεφαλαίου: μια κριτική της ερμηνείας της μορφής αξίας του Micheal Heinrich. Αυτό είναι βαρύγδουπο, αλλά ο Φρεντ και ο Μάικλ Χένριχ συζήτησαν για το τι διακυβεύεται σε μια συνεδρία με μεγάλη προσέλευση.

Ο Φρεντ υποστηρίζει ότι, κατά την ερμηνεία του, ο Μαρξ είδε το εμπόρευμα ως την πιο στοιχειώδη μορφή της καπιταλιστικής παραγωγής. Και το εμπόρευμα έχει διττό χαρακτήρα στην παραγωγή. Υπάρχει η αξία χρήσης των πραγμάτων και των υπηρεσιών που χρειάζονται οι άνθρωποι και παράγονται από την ανθρώπινη εργασία- και έπειτα υπάρχει η αξία, που μετριέται σε χρόνο εργασίας που ενσωματώνεται στο εμπόρευμα που πωλείται στην αγορά. Το εμπόρευμα πρέπει να έχει μια χρήση για τον αγοραστή, αλλά στον καπιταλισμό, πρέπει επίσης να έχει αξία για να πραγματοποιηθεί από τον πωλητή. Είναι ένα παλιό ρητό: Η General Motors δεν δραστηριοποιείται για να κατασκευάζει οχήματα, αλλά για να βγάζει χρήματα. Τα οχήματα έχουν μια αξία χρήσης για τους αγοραστές, οπότε η GM τα κατασκευάζει, αλλά μόνο αν τα χρήματα (κέρδος) πραγματοποιούνται με την πώληση. Έτσι, το εμπόρευμα, η μορφή που παίρνουν τα προϊόντα στον καπιταλισμό, έχει αυτόν τον διττό χαρακτήρα.

Ο Moseley υποστηρίζει ότι αυτός ο διττός χαρακτήρας υπάρχει πριν από την πώληση οποιουδήποτε εμπορεύματος. Αντίθετα, ο διάσημος μελετητής των γραπτών του Μαρξ και βιογράφος του, Michael Heinrich, ο οποίος είναι ο κύριος σύγχρονος υποστηρικτής μιας “νομισματικής θεωρίας του εμπορεύματος”, εκτιμά ότι ο Μαρξ δεν εννοούσε κάτι τέτοιο. Το εμπόρευμα είναι απλώς ένα από τα πολλά εμπορεύματα και μπορεί να έχει αξία μόνο όταν έχει ανταλλαγεί με άλλα εμπορεύματα ή με το καθολικό εμπόρευμα, το χρήμα, στην αγορά. Πριν από αυτό, ένα προϊόν δεν έχει καμία αξία. Ο Χάινριχ ισχυρίζεται ότι μόνο η δική του ερμηνεία μπορεί να ενώσει την παραγωγή και την κυκλοφορία και έτσι να δημιουργήσει αξία. Ο Moseley υποστηρίζει ότι η ανταλλαγή από μόνη της δεν μπορεί να δημιουργήσει αξία- αυτό απαιτεί την άσκηση ανθρώπινης εργασίας στην παραγωγή πριν από την ανταλλαγή.

Αγωνίστηκα με όλο αυτό το μέτρημα για το πόσοι άγγελοι βρίσκονται στο κεφάλι της καρφίτσας του εμπορεύματος. Ο Μαρξ το έθεσε με τον εξής τρόπο: «Όπως το εμπόρευμα είναι η άμεση ενότητα της αξίας χρήσης και της ανταλλακτικής αξίας, έτσι και η διαδικασία παραγωγής, που είναι η διαδικασία παραγωγής ενός εμπορεύματος, είναι η άμεση ενότητα της διαδικασίας εργασίας και της διαδικασίας αξιοποίησης». Άρα είναι η διαδικασία παραγωγής, η άσκηση της ανθρώπινης εργασίας που δημιουργεί αξία. Όπως το έθεσε κάποτε ο Μαρξ: «Κάθε παιδί γνωρίζει ότι κάθε έθνος που θα σταματούσε να εργάζεται, όχι για ένα χρόνο, αλλά ας πούμε, μόνο για λίγες εβδομάδες, θα χάνονταν. Και κάθε παιδί γνωρίζει, επίσης, ότι οι ποσότητες προϊόντων που αντιστοιχούν στις διαφορετικές ποσότητες αναγκών απαιτούν διαφορετικές και ποσοτικά καθορισμένες ποσότητες της συνολικής εργασίας της κοινωνίας».

Η προσέγγιση της μορφής της αξίας του Χάινριχ είναι εμμέσως μια ταυτόχρονη προσέγγιση. Χαρακτηριστικό της γνώρισμα είναι η πεποίθηση ότι η αξία έρχεται σε ύπαρξη μόνο τη στιγμή της πραγματοποίησής της στην αγορά. Κατά συνέπεια, η παραγωγή και η πραγματοποίηση καταρρέουν η μία στην άλλη και ο χρόνος εξαλείφεται. Όμως η διαδικασία της παραγωγής και της κυκλοφορίας (ανταλλαγής) δεν είναι ταυτόχρονη, αλλά διαδοχική στο χρόνο. Κατά την έναρξη της παραγωγής υπάρχουν εισροές πρώτων υλών και πάγιων περιουσιακών στοιχείων από μια προηγούμενη παραγωγική περίοδο. Έτσι, υπάρχει αξία στο εμπόρευμα ήδη πριν από την ανταλλαγή. Στη συνέχεια πραγματοποιείται η διαδικασία της παραγωγής για την παραγωγή ενός νέου εμπορεύματος με τη χρήση ανθρώπινης εργασίας. Αυτό δημιουργεί “δυνητική” αξία, η οποία πραγματοποιείται αργότερα (σε τροποποιημένη ποσότητα) όταν πωλείται.

Αλλά γιατί όλα αυτά έχουν σημασία; Ας πηδήξουμε από την άκρη της καρφίτσας του εμπορεύματος και ας σταματήσουμε να μετράμε τους αγγέλους εκεί και ας σκεφτούμε το νόημα αυτής της συζήτησης. Για μένα, πρόκειται για την ανάδειξη της θεμελιώδους αντίφασης στον καπιταλισμό μεταξύ της παραγωγής για τις κοινωνικές ανάγκες (αξία χρήσης) και της παραγωγής για το κέρδος (ανταλλακτική αξία). Οι μονάδες παραγωγής (ή τα εμπορεύματα στον καπιταλισμό) έχουν αυτόν τον διττό χαρακτήρα που αποτελεί την επιτομή αυτής της αντίφασης.

Για τον Μαρξ, το χρήμα είναι ένας αντιπρόσωπος της αξίας, όχι η ίδια η αξία. Αν σκεφτούμε ότι η αξία δημιουργείται μόνο κατά την πώληση του εμπορεύματος για χρήμα και όχι προηγουμένως, τότε η εργασιακή θεωρία της αξίας απαξιώνεται σε μια νομισματική θεωρία. Τότε, όπως υποστηρίζει η κυρίαρχη νεοκλασική οικονομική επιστήμη, δεν χρειαζόμαστε καθόλου μια εργασιακή θεωρία της αξίας, διότι η χρηματική τιμή αρκεί. Οι τιμές του χρήματος είναι αυτό που εξετάζει η κυρίαρχη οικονομική επιστήμη, αγνοώντας ή απορρίπτοντας την αξία από την ανθρώπινη εργατική δύναμη – και επομένως την εκμετάλλευση της εργασίας από το κεφάλαιο. Αφαιρεί τη βασική αντίφαση της καπιταλιστικής παραγωγής (την οποία, παρεμπιπτόντως, το βιβλίο μας προσπαθεί να αναπτύξει).

Και επίσης οδηγεί σε αδυναμία κατανόησης των αιτιών των κρίσεων στην καπιταλιστική παραγωγή. Δεν είναι τυχαίο ότι ο Χάινριχ απορρίπτει τον νόμο του Μαρξ για την κερδοφορία ως παράλογο, “απροσδιόριστο” και άσχετο με την εξήγηση των κρίσεων και αντ’ αυτού αναζητά ως αιτίες την υπερβολική πίστωση και τη χρηματοπιστωτική αστάθεια. Ο Χάινριχ ισχυρίζεται ακόμη ότι ο Μαρξ απέρριψε το νόμο της κερδοφορίας του – αν και τα στοιχεία για αυτό είναι ανύπαρκτα. Αν τα κέρδη (υπεραξία) από την ανθρώπινη εργασία εξαφανιστούν από κάθε ανάλυση για να αντικατασταθούν από το χρήμα, τότε δεν έχουμε πλέον μαρξιστική θεωρία της κρίσης ή οποιαδήποτε θεωρία της κρίσης.