ΔΠΠΠΟ 2023: μέρος πρώτο – το τέλος της ηγεμονίας των ΗΠΑ;

μετ. Δημήτρης Κούλος

επιμ. Διονύσης Περδίκης

Μεταφράζουμε το πρώτο μέρος της ανταπόκρισης στο ιστολόγιο του Michael Roberts από το ετήσιο συνέδριο της Διεθνούς Πρωτοβουλίας για την Προώθηση της Πολιτικής Οικονομίας. Το πρώτο αυτό μέρος μας μεταφέρει το περιεχόμενο των εισηγήσεων και της συζήτησης στο πάνελ που ασχολήθηκε με τον σύγχρονο ιμπεριαλισμό, την παγκόσμια ηγεμονία (των ΗΠΑ, και αν αυτή κινδυνεύει) και τον ιμπεριαλιστικό πόλεμο. Τα επιχειρήματα που παρουσιάστηκαν στη συζήτηση και οι εργασίες στις οποίες παραπέμπει ο αρθρογράφος με ηλεκτρονικούς συνδέσμους συνηγορούν στα εξής:

Η παγκόσμια ηγεμονία των ΗΠΑ υποχωρεί μεν, αλλά,
κυρίως λόγω της χρόνια υφεσιακής ή και κρισιακής κατάστασης στο εσωτερικό των ΗΠΑ και των άλλων, ανεπτυγμένων, ιμπεριαλιστικών μητροπόλεων, λόγω της τάσης πτώσης του γενικού ποσοστού κέρδους,
και λιγότερο λόγω της ανάπτυξης δυνητικών ανταγωνιστών και διεκδικητών αυτής της ηγεμονίας (πχ της Κίνας και των BRICS+),
με αποτέλεσμα, η υποχώρηση αυτή να σχετίζεται περισσότερο με ιστορικές δυνατότητες επαναστατικής ανατροπής του ιμπεριαλιστικού καπιταλιστικού συστήματος και μετάβασης στον σοσιαλισμό.

Ένα ακόμη συμπέρασμα που μπορεί να βγει είναι ότι δεν πρέπει να συγχέεται η μείωση της παραγωγικής ικανότητας μιας εθνικής οικονομίας (πχ των ΗΠΑ λόγω της πτώσης του εγχώριου βιομηχανικού ποσοστού κέρδους που οδηγεί σε μείωση των παραγωγικών επενδύσεων και, συνεπώς, του ρυθμού αύξησης της παραγωγικότητας), με την ικανότητα των ιμπεριαλιστικών κρατών να χρηματοδοτούν την ιμπεριαλιστική πολιτική μέσω της οποίας εκμεταλλεύονται και καταπιέζουν άλλα κράτη και εθνικές οικονομίες, τα μέσα, δηλ., άσκησης της παγκόσμιας ηγεμονίας. Οι δύο αυτοί παράγοντες φυσικά σχετίζονται και λογικά και χρονικά (αν και με μεγάλη χρονική καθυστέρηση…), αλλά δεν ταυτίζονται.

Διονύσης Περδίκης & Δημήτρης Κούλος

Το ετήσιο συνέδριο της Διεθνούς Πρωτοβουλίας για την Προώθηση της Πολιτικής Οικονομίας (ΔΠΠΠΟ; Σ.τ.Μ., International Initiative for the Promotion of Political Economy, IIPPE) πραγματοποιήθηκε την περασμένη εβδομάδα στη Μαδρίτη. Το συνέδριο της ΔΠΠΠΟ συγκεντρώνει και φέρνει σε επαφή αριστερούς οικονομολόγους, κυρίως μετακεϋνσιανούς και μαρξιστές, από όλο τον κόσμο για να παρουσιάσουν εργασίες και να διεξάγουν συζητήσεις (Σ.τ.Μ., πάνελ) για μια σειρά θεμάτων. Οι περισσότεροι από τους σχεδόν 400 φετινούς συμμετέχοντες είναι ακαδημαϊκοί, φοιτητές, ερευνητές ή λέκτορες. Δεδομένου ότι το συνέδριο έγινε στη Μαδρίτη, υπήρξε μεγάλη προσέλευση Ισπανών και Πορτογάλων ομιλητών και παρουσιάσεις για θέματα της Λατινικής Αμερικής.

Δεν μπόρεσα να παρευρεθώ την τελευταία στιγμή. Παρ’ όλα αυτά, συμμετείχα μέσω Zoom σε μια συνεδρία και συγκέντρωσα μια σειρά από εργασίες που μου φάνηκαν ενδιαφέρουσες και σημαντικές. Έτσι, νομίζω ότι μπορώ να μεταφέρω πολλά από τις συζητήσεις για πολλά θέματα που ενδιαφέρουν τους αναγνώστες.

Επιτρέψτε μου να ξεκινήσω πρώτα με το θέμα και τη συζήτηση στη συνεδρίαση στην οποία συμμετείχα. Η συνεδρία είχε τίτλο Ιμπεριαλισμός, ηγεμονία και ο επόμενος πόλεμος – ένας μεγάλος και φιλόδοξος τίτλος. Ήμουν ο πρώτος ομιλητής, με μια σύντομη παρουσίαση διαφανειών με τίτλο, Η κερδοφορία και τα κύματα της παγκοσμιοποίησης.

Υποστήριξα ότι η παγκοσμιοποίηση, η οποία ορίζεται ως η επέκταση των εμπορικών και κεφαλαιακών ροών σε παγκόσμιο επίπεδο, έλαβεχώρα σε κύματα, δηλαδή σε περιόδους ταχείας επέκτασης του εμπορίου και του κεφαλαίου σε παγκόσμιο επίπεδο και στη συνέχεια σε περιόδους όπου οι εμπορικές και κεφαλαιακές ροές μειώνονται και οι χώρες επιστρέφουν σε εμπορικούς και κεφαλαιακούς φραγμούς. Υπολόγισα ότι θα μπορούσαμε να διακρίνουμε τρία κύματα παγκοσμιοποίησης, από το 1850-80 περίπου, από το 1944-70 περίπου και το μεγαλύτερο από τα μέσα της δεκαετίας του 1980 έως το τέλος του 20ού αιώνα.

Τι κινεί αυτά τα κύματα; Υποστήριξα ότι θα μπορούσαν να συνδεθούν με μια αλλαγή στην κερδοφορία του κεφαλαίου. Σε κάθε μια από τις περιόδους πριν από αυτά τα κύματα, η κερδοφορία του κεφαλαίου στις μεγάλες οικονομίες μειώθηκε σημαντικά. Προκειμένου να αντισταθμίσουν αυτή την πτώση των εθνικών ποσοστών κέρδους, οι κορυφαίες καπιταλιστικές οικονομίες επιδίωξαν να επεκτείνουν το εξωτερικό εμπόριο και τις εξαγωγές κεφαλαίου προκειμένου να αποκομίσουν επιπλέον κέρδη από τις λιγότερο τεχνολογικά ανεπτυγμένες και φθηνότερης εργασίας οικονομίες αυτού που σήμερα αποκαλούμε, εν συντομία, “Παγκόσμιο Νότο”.

Ο Μαρξ είχε συμπεριλάβει το εξωτερικό εμπόριο ως έναν από τους παράγοντες που λειτουργούν αντίρροπα του νόμου του για την πτωτική τάση του ποσοστού κέρδους στην καπιταλιστική παραγωγή. Και όπως έδειξε με ακρίβεια ο Henryk Grossman, η πτώση της κερδοφορίας κατά τη διάρκεια της ύφεσης στα τέλη του 19ου αιώνα ήταν ένας λόγος για τον οποίο οι μεγάλες καπιταλιστικές οικονομίες άρχισαν μια σημαντική επέκταση των εξαγωγών κεφαλαίου. Αυτό ενίσχυσε το ποσοστό κέρδους, αλλά μόνο για λίγο, επειδή ο νόμος του Μαρξ τελικά θα υπερισχύσει των αντίρροπων παραγόντων (όπως με παρακίνησε να εξηγήσω ο Αλ Κάμπελ στη σύνοδο). Έτσι, κατά τις δεκαετίες που προηγήθηκαν του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, ο ενδοϊμπεριαλιστικός ανταγωνισμός φούντωσε.

Αυτή είναι επίσης η κατάσταση στα τέλη του 20ού αιώνα. Το κύμα της παγκοσμιοποίησης από τα μέσα της δεκαετίας του 1980 ήταν η απάντηση στη μεγάλη πτώση της κερδοφορίας του κεφαλαίου στις μεγάλες οικονομίες από τα τέλη της δεκαετίας του 1960 έως τις αρχές της δεκαετίας του 1980. Η παγκοσμιοποίηση (μεταξύ άλλων παραγόντων) ενίσχυσε την κερδοφορία κατά τις δεκαετίες του 1980 και του 1990. Όμως (ιδίως μετά τη Μεγάλη Ύφεση του 2008-9), το κύμα της παγκοσμιοποίησης τελικά εξασθένησε καθώς η κερδοφορία υποχώρησε. Τώρα έχουμε εισέλθει σε μια περίοδο εμπορικών φραγμών, προστατευτισμού και επικίνδυνης αντιπαλότητας μεταξύ των μεγάλων οικονομικών δυνάμεων, ιδίως των ΗΠΑ και της Κίνας.

Και η παρακμή της ηγεμονικής οικονομίας των ΗΠΑ σε σχέση με τις ανερχόμενες οικονομίες της Κίνας, της Ινδίας και της Ανατολικής Ασίας έχει κλιμακωθεί. Αυτή η σχετική παρακμή εξετάστηκε στην επόμενη εισήγηση της Maria Ivanova (Πανεπιστήμιο Goldsmiths). Επισήμανε ότι οι ΗΠΑ έχουν σημαντικό και μακροχρόνιο εμπορικό έλλειμμα με τον υπόλοιπο κόσμο. Είναι σε θέση να το πληρώνουν μόνο λόγω της μονοπωλιακής έκδοσης του αμερικανικού δολαρίου, το οποίο αποτελεί το σημαντικότερο νόμισμα τόσο ως προς τις συναλλαγές όσο και ως αποθεματικό νόμισμα στον κόσμο. Ωστόσο, η ηγεμονία του δολαρίου αποδυναμώνεται σταδιακά και τώρα γίνονται προσπάθειες από άλλες οικονομικές δυνάμεις, όπως η ομάδα BRICS (που αυξάνεται σε μέγεθος), να μειώσουν την εξάρτησή τους από το δολάριο και να το αντικαταστήσουν με εναλλακτικές λύσεις.

Ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών ΗΠΑ προς ΑΕΠ %

Ο Sergio Camera από την UAM Mexico μας παρουσίασε μια σειρά από στοιχεία και αναλύσεις που δείχνουν ότι η αμερικανική οικονομία βρίσκεται σε μια διαρθρωτική κρίση, ίσως ακόμη κλιμακούμενη, αλλά παρόλα αυτά δείχνει σαφή σημάδια ότι η ικανότητα του αμερικανικού κεφαλαίου να επεκτείνει τους παραγωγικούς πόρους και να διατηρελι την κερδοφορία μειώνεται. Αυτό εξηγεί την εντατικοποιημένη προσπάθειά των ΗΠΑ να στραγγαλίσουν και να περιορίσουν την αυξανόμενη οικονομική δύναμη της Κίνας και έτσι να διατηρήσουν την ηγεμονία τους στην παγκόσμια οικονομική τάξη.

Τα στοιχεία του Sergio έδειξαν “παρατεταμένη στασιμότητα” του ποσοστού κέρδους των ΗΠΑ τον 21ο αιώνα. Το γενικό ποσοστό κέρδους ήταν 19,3% κατά τη “χρυσή εποχή” της αμερικανικής κυριαρχίας στις δεκαετίες του 1950 και 1960, αλλά στη συνέχεια έπεσε στο 15,4% κατά μέσο όρο στη δεκαετία του 1970- η νεοφιλελεύθερη ανάκαμψη (που συνέπεσε με ένα νέο κύμα παγκοσμιοποίησης – MR), ώθησε το ποσοστό αυτό ξανά στο 16,2% στη δεκαετία του 1990. Αλλά στις δύο δεκαετίες αυτού του αιώνα το μέσο ποσοστό έπεσε στο μόλις 14,3% – ένα ιστορικό χαμηλό. Αυτό οδήγησε σε χαμηλότερη αύξηση των επενδύσεων και της παραγωγικότητας (ειδικά στη δεκαετία που αποκάλεσα μακρά ύφεση της δεκαετίας του 2010), έτσι ώστε, για να χρησιμοποιήσω τα λόγια του Sergio, η “οικονομική βάση των ΗΠΑ έχει αποδυναμωθεί σοβαρά”. Αυτό αποδυναμώνει την ηγεμονική θέση του αμερικανικού καπιταλισμού στον κόσμο.

Στη συνέχεια, ο Sean Starrs από το Kings College του Λονδίνου παρείχε ένα αναζωογονητικό αντίβαρο στη διαφημιστική εκστρατεία (Σ.τ.Μ., hype) ότι ο αμερικανικός ιμπεριαλισμός και το δολάριο πρόκειται σύντομα να χάσουν την κυριαρχία τους στην παγκόσμια οικονομία. Στην παρουσίασή του επεσήμανε ότι οι περισσότερες από τις βασικές εξαγωγές της Κίνας πραγματοποιούνται από ξένες εταιρείες (70%) και όχι από κινεζικές εταιρείες – και ότι τα περισσότερα κέρδη από τις κινεζικές εξαγωγές πραγματοποιούνται στο ιμπεριαλιστικό μπλοκ και όχι στην Κίνα (αυτό είναι κάτι που ο G Carchedi και εγώ διαπιστώσαμε επίσης στην εργασία μας για τα οικονομικά του σύγχρονου ιμπεριαλισμού).

Επιπλέον, η Κίνα δεν αποτελεί ακόμη σοβαρό ανταγωνιστή των ΗΠΑ στις τεχνολογικές βιομηχανίες σε παγκόσμιο επίπεδο, παρά τη διαφημιστική εκστρατεία (Σ.τ.Μ., hype). Οι ΗΠΑ παραμένουν η κυρίαρχη τεχνολογική δύναμη και κατέχουν επίσης το μεγαλύτερο μέρος του προσωπικού πλούτου στον κόσμο (45% αμετάβλητο τις τελευταίες δύο δεκαετίες).

Η συζήτηση στη συνεδρία περιστράφηκε γύρω από τον τρόπο εξισορρόπησης αυτών των τάσεων. Χάνουν οι ΗΠΑ την ηγεμονική τους δύναμη ή όχι; Είναι οι BRICS+ σε θέση να αντικαταστήσουν την ηγεμονία των ΗΠΑ κατά την επόμενη δεκαετία περίπου; Θα οδηγήσουν αυτές οι αντιπαλότητες σε μεγάλες στρατιωτικές συγκρούσεις;

Κατά την άποψή μου, ενώ υπήρξε μια σχετική πτώση της οικονομικής και πολιτικής ηγεμονίας των ΗΠΑ από τις χρυσές ημέρες της δεκαετίας του 1950 και του 1960, από τη δεκαετία του 1970 και μετά η πτώση αυτή ήταν σταδιακή και οι πιθανές προκλήσεις για την ηγεμονία των ΗΠΑ π.χ η Ιαπωνία στη δεκαετία του 1970, η Ευρώπη στη δεκαετία του 1990, και τώρα η Κίνα (+BRICS), δεν κατάφεραν και δεν θα καταφέρουν να την αντικαταστήσουν.

Παρομοίασα την κατάσταση χρησιμοποιώντας την αναλογία της παρακμής και της κατάρρευσης της αρχαίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας τον 3ο αιώνα μ.Χ.. Ορισμένοι μελετητές υποστηρίζουν ότι η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία κατέρρευσε εξαιτίας εξωτερικών δυνάμεων, δηλαδή εισβολών και ανερχόμενων ανταγωνιστικών κρατών (π.χ. BRICS;). Άλλοι όμως υποστηρίζουν, ορθά κατά την άποψή μου, ότι η πραγματική αιτία ήταν η οικονομική αποσύνθεση της κυρίαρχης δουλοκτητικής οικονομίας εντός της Ρώμης. Οι ρωμαϊκές κατακτήσεις είχαν τελειώσει στα τέλη του 2ου αιώνα μ.Χ. και δεν υπήρχαν αρκετοί δούλοι για να συντηρήσουν την οικονομία, έτσι ώστε η παραγωγικότητα έπεσε και τελικά αποδυναμώθηκε η οικονομική υποστήριξη του στρατού. Η αυξανόμενη και ακραία ανισότητα στη Ρώμη ήταν σύμπτωμα αυτής της παρακμής και της τελικής κατάρρευσης.

Στον 21ο αιώνα, η παγκοσμιοποίηση έχει εκλείψει και αναδύεται η περιφερειοποίηση. Η ανισότητα του πλούτου και του εισοδήματος στις ΗΠΑ και στην G7 είναι ακραία. Αλλά πάνω απ’ όλα, η κερδοφορία του κεφαλαίου στο ιμπεριαλιστικό μπλοκ βρίσκεται κοντά σε ιστορικά χαμηλά επίπεδα. Η κατάρρευση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας τερμάτισε επίσης την κυριαρχία του δουλοκτητικού τρόπου παραγωγής, για να αντικατασταθεί τελικά από ένα φεουδαρχικό σύστημα. Η αυξανόμενη εσωτερική αποσύνθεση της οικονομίας των ΗΠΑ θα μπορούσε όχι μόνο να τερματίσει την παγκόσμια ηγεμονία της, αλλά και να εγκαινιάσει έναν νέο τρόπο παραγωγής.

Στο δεύτερο μέρος του απολογισμού μου για το IIPPE 2023, θα καλύψω πολλές από τις εργασίες που συγκέντρωσα από τους εισηγητές του συνεδρίου.