Παραθέτουμε παρακάτω σύνδεσμο προς το πολύ ενδιαφέρον ρεπορτάζ του tvxs.gr για τους αγροτικούς εποχιακούς εργάτες στις χώρες της ΕΕ, και το συνοδεύουμε με ένα σχόλιο για το τι αποκαλύπτει η συστηματική αναπαραγωγή εργασιακών σχέσεων αυτού του είδους για το σύγχρονο καπιταλισμό.

Διονύσης Περδίκης

 

Προτείνουμε, ως κύριο χαρακτηριστικό του σύγχρονου καπιταλισμού, τη διάρρηξη της τυπικής ελευθερίας και ισότητας που χαρακτηρίζει τις ισοδύναμες και ελεύθερες εμπορευματικές ανταλλαγές, ως -κατά τα άλλα- ουσιαστικό χαρακτηριστικό του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής (ΚΤΠ στο εξής)*.

Η άνιση ανταλλαγή του ιμπεριαλιστικού σταδίου του καπιταλισμού έχει τις ιστορικές της ρίζες στη διαδικασία της “πρωταρχικής συσσώρευσης”, και κατόπιν, στην εκμετάλλευση των αποικιών, τη δουλεία στις αποικίες, κοκ. Συνδεόταν, επομένως, αρχικά με κοινωνικές σχέσεις εκμετάλλευσης, οι οποίες, παρόλο που αποτέλεσαν προϋποθέσεις για την ιστορική ανάδυση και επέκταση του ΚΤΠ, ήταν, ωστόσο, σχέσεις εξωτερικές αυτού. Μάλιστα, έρχονταν σε αντίθεση με την τυπική ισότητα και ελευθερία των εμπορευματοπαραγωγών που έφερνε η ανάδυση και ανάπτυξη του ΚΤΠ μέσα από το προκαπιταλιστικό (κυρίως φεουδαρχικό στην Ευρώπη) παρελθόν, διά των σχετικών αστικών επαναστάσεων. 

Στη συνέχεια, κατά την αυγή του ιμπεριαλιστικού σταδίου του καπιταλισμού, η άνιση ανταλλαγή άρχισε να εισχωρεί στη σφαίρα της κυκλοφορίας του κεφαλαίου, λίγο – πολύ την εποχή που μελέτησε ο Λένιν, πχ μέσω εξαγωγών κεφαλαίου και δανεισμού προς χώρες, οι οποίες μόλις που άρχιζαν να αναπτύσσονται καπιταλιστικά.

Στο βαθμό που οι εξαγωγές κεφαλαίου οδήγησαν σταδιακά στην ανάπτυξη του ΚΤΠ και στις πιο μακρινές περιοχές του κόσμου, η άνιση ανταλλαγή χαρακτήρισε το διεθνές εμπόριο, μεταξύ χωρών, στις οποίες όλο και περισσότερο κυριαρχούσε ο ΚΤΠ. Επρόκειτο για άνιση ανταλλαγή τόσο με τη λεγόμενη  ευρεία έννοια (λόγω διεθνών διαφορών στην οργανική σύνθεση του κεφαλαίου), όσο και με τη στενή έννοια (λόγω διαφορών στον βαθμό εκμετάλλευσης ή/και την αξία της εργατικής δύναμης).

Σήμερα, την εποχή που ο ΚΤΠ κυριαρχεί σχεδόν παγκόσμια και η παραγωγή οργανώνεται στη βάση διεθνών αλυσίδων παραγωγής και μεταφοράς (υπερ)αξίας, η άνιση ανταλλαγή αγγίζει την καρδιά του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής: την ίδια την παραγωγή υπεραξίας, και όχι τη διανομή της, ως άνιση ανταλλαγή πλέον ΚΑΙ στη σχέση κεφαλαίου – εργασίας. Πρόκειται για τη συστηματική πληρωμή της εργασιακής δύναμης κάτω από την αξία της, η οποία μακροπρόθεσμα συμπιέζει συνεχώς προς τα κάτω το μέσο μισθό, και επομένως και την αξία της εργασιακής δύναμης.

Διαφορετικά πως απαντιέται το εξής παράδοξο;:

Εντός της ίδιας χώρας, ή συστήματος χωρών με ελεύθερη κυκλοφορία της εργασιακής δύναμης (ΕΕ), η οποία οφείλει κανονικά να λειτουργεί υπέρ τάσεων εξίσωσης του βαθμού εκμετάλλευσης, έχουμε τη συστηματική και χρόνια εκμετάλλευση εργασιακής δύναμης με τις αμοιβές και συνθήκες που καταγράφει το παρακάτω ρεπορτάζ.

Είτε, λοιπόν, η αξία της απλής εργασίας στην ΕΕ αντιστοιχεί στην αξία της εργασίας των εποχιακών αυτών εργατών γης, κάτι που σημαίνει ότι όλοι οι άλλοι μισθοί στην ΕΕ, μηχανικών, γιατρών, δικηγόρων, διαφημιστών, μάνατζερ κοκ, πρέπει να εξηγηθούν αρχικά στη βάση της αναγωγής της σύνθετης ή ειδικευμένης εργασίας σε απλή εργασία, και στη συνέχεια μέσω φαινομένων μαζικότατης εργατικής αριστοκρατίας, μαζικής νέας μικροαστικής τάξης κοκ…

Είτε, οι εποχιακοί αυτοί εργάτες γης αμείβονται συστηματικά κάτω από την κοινωνικά επικρατούσα αξία της εργατικής δύναμης για τις εν λόγω χώρες της ΕΕ…

Όποια εξήγηση και να επιλέξει κανείς, ή συνδυασμό τους, πρόκειται για ένα φαινόμενο υπερεκμετάλλευσης της εργασίας, ως το ουσιαστικό στοιχείο του σύγχρονου μονοπωλιακού καπιταλισμού, διακριτό

• τόσο από την απόλυτη υπεραξία (αν και υπάρχει και αυτή με βάση τις ώρες εργασίας των εργατών αυτών),
• όσο και από τη σχετική, στο βαθμό που ως σχετική υπεραξία θεωρούμε την αύξηση του ποσοστού υπεραξίας, λόγω της πτώσης της αξίας της εργασιακής δύναμης μέσω της ανόδου της παραγωγικότητας, κι όχι λόγω μειωμένης κατανάλωσης των εργατών.

Πρόκειται δηλαδή για μια διαφορετική κοινωνική πρακτική εκμετάλλευσης, αυτή της συστηματικής πτώσης της τιμής της εργασιακής δύναμης κάτω από την αξία της σε μια δεδομένη χρονική περίοδο και κοινωνία· διαφορετική τόσο από την παράταση της εργάσιμης μέρας, όσο και από την αύξηση της παραγωγικότητας μέσω της τεχνολογικής προόδου. Η διαφορά υφίσταται ακόμη και αν υπάρχουν επιφανειακές ομοιότητες και με τις δύο αυτές πρακτικές εκμετάλλευσης· στην πρώτη περίπτωση, της απόλυτης υπεραξίας, λόγω της σύμπτωσης στην αύξηση της εκμετάλλευσης, και στη δεύτερη, της σχετικής, λόγω της μαθηματικής ισοδυναμίας στην πτώση της αξίας της εργασιακής δύναμης και στη συνεπαγόμενη αύξηση του ποσοστού υπεραξίας.

Δεδομένου ότι τα φαινόμενα αυτά λαμβάνουν χώρα εντός των ιμπεριαλιστικών κρατών της ΕΕ, δεν μπορούν να χρησιμοποιηθούν οι συνήθεις -μαρξίζουσες- απολογίες της υπερεκμετάλλευσης, όπως συμβαίνει στις περιπτώσεις που αυτή λαμβάνει χώρα στις αναπτυσσόμενες οικονομίες της Ασίας, της Λατινικής Αμερικής και της Αφρικής, στη βάση δήθεν των διεθνών διαφορών στην ανάπτυξη του καπιταλισμού και στη γενική κοινωνική παραγωγικότητα (δηλ. στην ουσία στην οργανική σύνθεση του κεφαλαίου).

Η άνιση ανταλλαγή, είτε όταν συμβαίνει στη σφαίρα της κυκλοφορίας, κατά τη διανομή της υπεραξίας μεταξύ κεφαλαίων, οδηγώντας στα μονοπωλιακά υπερκέρδη, είτε όταν συμβαίνει στη σφαίρα της παραγωγής μεταξύ κεφαλαίου και εργασίας ως υπερεκμετάλλευση, φέρει, σαφώς, ομοιότητες με προ-καπιταλιστικούς τρόπους παραγωγής, και αποτελεί δείγμα της αντιδραστικότητας και παρακμής του σύγχρονου καπιταλισμού. Ωστόσο, δεν μπορεί να χαρακτηριστεί πλέον ως φαινόμενο εξωτερικό του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής, ή ως επιμέρους παρέκκλιση που μπορεί να διορθωθεί πχ με αντι-νεοφιλελεύθερες, ή αριστερές, πολιτικές διαχείρισης.

Είναι το ίδιο το κεφάλαιο, και ιδιαίτερα η πιο ισχυρή του μερίδα, η μονοπωλιακή, η οποία κυριαρχεί και επί του σύγχρονου καπιταλιστικού κράτους, το τελικό ωφελούμενο υποκείμενο της άνισης ανταλλαγής, της μορφής αυτής -μερικής- εκποίησης, η οποία λαμβάνει χώρα στην καρδιά του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής και της καπιταλιστικής εκμετάλλευσης, στην αγορά του ίδιου του εμπορεύματος της εργασιακής δύναμης, δηλ. στην ίδια την παραγωγή της υπεραξίας, σε αντίθεση με προηγούμενες ιστορικές μορφές “πρωταρχικής συσσώρευσης”.

Είναι η εξέλιξη του καπιταλισμού της σχετικής υπεραξίας, σε καπιταλισμό της υψηλότατης οργανικής σύνθεσης κεφαλαίου, του γενικευμένου αυτοματισμού, που από τη μια μειώνει το γενικό ποσοστό κέρδους, και από την άλλη ισχυροποιεί τη θέση του κεφαλαίου απέναντι στην εργασία στο πεδίο της ταξικής πάλης· από τη μια υποβάλλει το κεφάλαιο σε όλο και πιο βαθιές, συχνές, και οξείες οικονομικές κρίσης αναπαραγωγής του, και από την άλλη το ισχυροποιεί πολιτικά ενάντια στην εργασία, καθώς την αποβάλλει σταδιακά από την παραγωγή. Η απάντηση αυτού του καπιταλισμού δεν μπορεί παρά να είναι η αύξηση της εκμετάλλευσης, η υπερεκμετάλλευση, μέσω της υπερίσχυσης στην ταξική πάλη, για την ανόρθωση του ποσοστού κέρδους, και λιγότερο η αύξηση της σχετικής υπεραξίας (η οποία μακροπρόθεσμα μειώνει το ποσοστό κέρδους), ή της απόλυτης υπεραξίας (που γρήγορα αγγίζει τα φυσικά όρια της εργάσιμης μέρας).

Αξίζει να σημειωθεί ότι η τέτοια αντίληψη του ιμπεριαλισμού -ως άνιση εμπορευματική ανταλλαγή υπό την κυριαρχία του κεφαλαίου- βασίζεται στην εργασιακή θεωρία της αξίας και δεν περιορίζεται σε ένα επίπεδο αφαίρεσης στο οποίο να εμφανίζονται τα κράτη και η διεθνής σφαίρα (στο βαθμό, τουλάχιστον, που αφαιρούμε αναλυτικά τις συγκεκριμένες θεσμικές αιτίες της άνισης ανταλλαγής και εστιάζουμε στο αμιγώς οικονομικό τους αποτέλεσμα, πχ με τη μορφή συστηματικών αποκλίσεων από το γενικό ποσοστό κέρδους του κεφαλαίου, και το γενικό βαθμό εκμετάλλευσης της εργασιακής δύναμης σε μια κοινωνία). Όπως δείχνει το ρεπορτάζ που παραθέτουμε παρακάτω, στα σύγχρονα καπιταλιστικά κράτη μπορούν κάλλιστα να υπάρχουν κοινωνικές ζώνες (γκέτο, παραγκουπόλεις, εποχιακοί εργάτες, συγκαλυμμένη δουλεία, πρόσφυγες και μετανάστες, μειονότητες κοκ), όπου η εργατική δύναμη αναπαράγεται και πωλείται στο κεφάλαιο με συστηματικά διαφορετικούς όρους από τους μέσους κοινωνικούς. Η εργασιακή αυτή δύναμη, σχετικά ανειδίκευτη, απασχολείται κυρίαρχα σε άλλους κλάδους παραγωγής από αυτούς που απασχολείται η μέση κοινωνικά εργασιακή δύναμη, με σημαντική την παρουσία του ανεπίσημου τομέα της οικονομίας. Στελεχώνει συλλογικούς εργάτες επιχειρήσεων που παράγουν άλλα εμπορεύματα από αυτά που παράγουν οι κλάδοι παραγωγής υψηλής τεχνολογίας, οι οποίοι προστατεύονται από πνευματικά δικαιώματα και πατέντες, και αντλούν υπερκέρδη λόγω τεχνολογικών προσόδων. Υπερεκμετάλλευση από τη μια για την αύξηση της υπεραξίας, τεχνολογικές και άλλες μονοπωλιακές πρόσοδοι από την άλλη για τα υπερκέρδη στη σφαίρα της διανομής της υπεραξίας, είναι μια συνοπτική περιγραφή της άνισης ανταλλαγής στον σύγχρονο καπιταλισμό, όχι μόνο στις διεθνείς σχέσεις, πλέον, αλλά και εντός των κρατών.

Έτσι, ο ιμπεριαλισμός αλλάζει τη σχέση μεταξύ θεσμικών κοινωνικών σχέσεων (των πολιτικών σχέσεων, του κράτους κοκ) και αμιγώς οικονομικών:

Ενώ οι διαδοχικές αστικές επαναστάσεις διαμόρφωναν τα εθνικά κράτη ως γεωγραφικές και κοινωνικές περιοχές τυπικής ισότητας και ελευθερίας, και επομένως ελεύθερης κυκλοφορίας των εμπορευμάτων (συμπεριλαμβανομένων του κεφαλαίου, της εργασιακής δύναμης και του χρήματος ως τέτοιων), περιορίζοντας τις “ιμπεριαλιστικές” σχέσεις καταπίεσης και εκμετάλλευσης στις διεθνείς σχέσεις (μητροπόλεις-αποικίες, ιμπεριαλιστικά-εξαρτημένα κράτη κοκ), σήμερα

• από τη μια ο ρυθμιστικός ρόλος του κράτους για την αναπαραγωγή της εργασιακής δύναμης, αλλά και για την άντληση υπερκερδών μέσω της θεσμοθέτησης μονοπωλιακής ιδιοκτησίας επί φυσικού (γη, ορυκτά, ενέργεια, νερό κοκ) και κοινωνικά παραγόμενου (πατέντες, πνευματικά δικαιώματα κοκ) πλούτου εντός των ανεπτυγμένων καπιταλιστικών κρατών,
• και, από την άλλη, η διεθνοποίηση της παραγωγής κατά μήκος αλυσίδων παραγωγής και μεταφοράς (υπερ)αξίας,

επιτρέπουν τους δύο αυτούς τύπους κοινωνικών σχέσεων εκμετάλλευσης, θεσμικές και αμιγώς οικονομικές, να αλληλο-διεισδύουν, η μία στην άλλη, ευνοώντας τη σταδιακή στρέβλωση των εμπορευματικών ανταλλαγών εις βάρος της ελευθερίας και της ισοδυναμίας. (Τα παραπάνω κάθε άλλο παρά αντιτίθεται στη λενινιστική άποψη για μια “χούφτα ιμπεριαλιστικές χώρες” που εκμεταλλεύονται και καταπιέζουν σχεδόν το σύνολο των λαών του κόσμου. Παρόλη την παρουσία ιμπεριαλιστικών μορφών εκμετάλλευσης και εντός των ιμπεριαλιστικών κρατών, είναι εμπειρικά εύκολο να αποδειχθεί ότι η άνιση ανταλλαγή είναι πολύ πιο διαδεδομένη όταν μεσολαβούν σιδερόφραχτα κρατικά σύνορα, πανίσχυροι ιμπεριαλιστικοί στρατοί, ο έλεγχος του νομισματικού και χρηματοπιστωτικού συστήματος κυρίως από τις ΗΠΑ κοκ, ενώ η υπερεκμετάλλευση αφορά κυρίως το 80+% του σύγχρονου παγκόσμιου βιομηχανικού προλεταριάτου που κατοικεί στις αναπτυσσόμενες καπιταλιστικά χώρες του κόσμου…).

Μπορούμε άραγε να σκεφτούμε το ιμπεριαλιστικό στάδιο του καπιταλισμού ως το στάδιο του απολυταρχικού καπιταλισμού, της πλατιάς αντίδρασης και παρακμής, της ιστορικής οπισθοδρόμησης σε κοινωνικές σχέσεις εκμετάλλευσης που επαναφέρουν -αυτή τη φορά όμως με υποκείμενο το μονοπωλιακό κεφάλαιο και όχι κάποιους ιστορικά ξεπερασμένους φεουδάρχες- σχέσεις εκμετάλλευσης που βασίζονται στην άμεση πολιτική καταπίεση;

 

 

* Αναλυτικότερη περιγραφή και τεκμηρίωση των απόψεων που παρατίθενται εδώ, όπως και πληθώρα βιβλιογραφικών αναφορών μπορεί να βρει ο αναγνώστης στο σχετικό κείμενο εργασίας για τον ιμπεριαλισμό στο προσωπικό μου ιστολόγιο.

 

Οι «αόρατοι» σκλάβοι στα «λαμπρά» ευρωπαϊκά αγροκτήματα

Εκατομμύρια εποχιακοί εργαζόμενοι σε ολόκληρη την Ευρώπη είναι υπεύθυνοι για τη συλλογή πολλών προϊόντων χαμηλού κόστους που διατίθενται στα ευρωπαϊκά σούπερ μάρκετ. Δουλεύουν για ώρες κάτω από τον καυτό ήλιο ή την καταρρακτώδη βροχή για να καλλιεργήσουν ή να κάνουν τη συγκομιδή φρούτων και λαχανικών, τα οποία όλοι θεωρούμε δεδομένο να τα έχουμε στο τραπέζι μας.

Όταν η πανδημία εξαπλώθηκε σε όλη την Ευρώπη, οι εποχικοί εργάτες άρχισαν να γίνονται ορατοί, καθώς είναι απαραίτητοι και αναγκαίοι, ώστε να μην υπάρξει επισιτιστική κρίση στην ήπειρο. Η πολύμηνη ειδησεογραφική έρευνα του Lighthouse Reports σε συνεργασία με τα Der Spiegel, Mediapart και Euronews καταδεικνύει πως οι εργάτες αυτοί είναι οι σύγχρονοι «αόρατοι» σκλάβοι και πως η κρίση του COVID-19 έχει κάνει τα πράγματα ακόμη χειρότερα, αν υπάρχει χειρότερο.

Το ρεπορτάζ «επισκέφτηκε» τη Γαλλία, την Ολλανδία, τη Γερμανία, την Ιταλία, την Ισπανία και την Ελλάδα, προκειμένου να τεκμηριώσει τις συνθήκες εργασίας για τους εποχιακούς μετανάστες εργαζόμενους. Οι δεκάδες συνεντεύξεις με εργάτες σε αγροκτήματα σε όλη την Ευρώπη, η έρευνα των συμβάσεων εργασίας και των εσωτερικών εταιρικών εγγράφων, οι κρυφές φωτογραφίες και βίντεο αποκάλυψαν ένα πρότυπο συστηματικής εκμετάλλευσης στην καρδιά της Ευρώπης.

Ακόμη και όταν οι εταιρείες εισπράττουν μεγάλες επιδοτήσεις από την Ευρωπαϊκή Ένωση, οι εποχικοί εργαζόμενοι της γεωργίας που διακινδυνεύουν τη ζωή τους ακόμη και μέσα στην κρίση της πανδημίας εξαπατώνται, κακοποιούνται, τιμωρούνται. Όλοι καταγγέλλουν εξαντλητικές και απλήρωτες ώρες, άθλιες συνθήκες εργασίας υπό τεράστια πίεση, κάκιστες συνθήκες στέγασης, περιστατικά με λεκτική, σωματική ακόμη και σεξουαλική κακοποίηση.

…

Διαβάστε ολόκληρο το ρεπορτάζ στο tvxs.gr…