Ένα σύμφωνο αυτο-πλουτισμού: ιμπεριαλισμός και Παγκόσμιος Νότος
Αναδημοσιεύουμε από την ιστοσελίδα antapocrisis.gr τη μετάφραση της Νάσιας Πλακογιάννη του άρθρου του Άντι Χιγκινμπότομ στη Μηνιαία Επιθεώρηση (Monthly Review) με τίτλο “Ένα Σύμφωνο Αυτό-Πλουτισμού: Ιμπεριαλισμός και Παγκόσμιος Νότος” (A Self-Enriching Pact: Imperialism and the Global South). Επιπλέον, επιμεληθήκαμε της μετάφρασης τροποποιώντας την εν μέρει για την παρούσα αναδημοσίευση.
Το άρθρο πρωτοδημοσιεύθηκε στα πλαίσια της αντιπαράθεσης για τον ιμπεριαλισμό στον 21ο αιώνα με πρωταγωνιστές τον Τζον Σμιθ και τον Ντέηβιντ Χάρβεϋ στην ιστοσελίδα της Επιθεώρησης της Αφρικανικής Πολιτικής Οικονομίας (Review of African Political Economy· βρείτε συνδέσμους για το σύνολο των σχετικών άρθρων στην ιστοσελίδα Redline: contemporary Marxist analysis). Στην αντιπαράθεση αυτή, οι Σμιθ και Χιγκινμπότομ ασκούν έντονη κριτική στον Ντέηβιντ Χάρβεϋ θεωρώντας ότι αποτελεί ουσιαστικά αρνητή του καπιταλιστικού ιμπεριαλισμού.
Το παρόν άρθρο κλείνει εκ μέρους τους την αντιπαράθεση αυτή κατά κάποιον τρόπο συνοψίζοντάς την. Ταυτόχρονα, παρουσιάζει με πολύ περιληπτικό και εκλαϊκευμένο τρόπο τον πυρήνα της άποψης των Σμιθ και Χιγκινμπότομ, οι οποίοι θεωρητικοποιούν τον καπιταλιστικό ιμπεριαλισμό του 21ου αιώνα γύρω από την έννοια της υπερεκμετάλλευσης της εργασίας στον Παγκόσμιο Νότο προς όφελος κυρίως των ιμπεριαλιστικών κρατών του Παγκόσμιου Βορρά (οι τέτοιοι γεωγραφικοί προσδιορισμοί χρησιμοποιούνται από τους ίδιους τους συγγραφείς)1.
Σε πρόσφατη μετάφρασή μας άλλου σχετικού άρθρου του Τζον Σμιθ ασκήσαμε κριτική για κάποιες ασάφειες σε σχέση με την έννοια της υπερεκμετάλλευσης της εργασίας, γύρω από τα εξής δίπολα:
α. εκμετάλλευση εργασιακής δύναμης (ως εμπόρευμα)
ή
εκμετάλλευση εργασίας γενικά (συμπεριλαμβανομένης της εξαναγκασμένης εργασίας, της δουλείας κοκ), και
β. αξία εργασιακής δύναμης (που καθορίζεται μακροπρόθεσμα, και κυρίαρχα από την ιστορία και το επίπεδο ανάπτυξης μιας εθνικής οικονομίας, όπως και από το μακροπρόθεσμο αποτέλεσμα της ταξικής πάλης)
ή
τιμή της εργασιακής δύναμης (που διακυμαίνεται γύρω από την αξία της εργασιακής δύναμης, σχετίζεται άμεσα με το επίπεδο των μισθών, και γενικότερα με τον βαθμό εκμετάλλευσης, ενώ καθορίζεται πιο βραχυπρόθεσμα και κυρίως από τη φάση του αναπτυξιακού κύκλου και την ταξική πάλη).
Στην παρούσα εισαγωγή θα θέλαμε μόνο να σχολιάσουμε κριτικά τον όρο του υποϊμπεριαλισμού, τον οποίο φαίνεται να υιοθετεί ο συγγραφέας:
«Είναι σημαντικό να θυμηθούμε την ιδέα του υποϊμπεριαλισμού που ανέπτυξε ο Ρουί Μάουρο Μαρίνι σχετικά με τη Βραζιλία και τον οποίο επεκτείνει πιο γενικά ο Μποντ. Τα υποϊιμπεριαλιστικά κράτη βρίσκονται σε μια ενική κατάσταση στη διεθνή ιεραρχία των εθνών-κρατών. Ως υποϊμπεριαλιστικά κράτη βρίσκονται σε μια θέση μεσαίου επιπέδου η οποία περιορίζεται από τους κανόνες που θέτουν τα συμφέροντα των ισχυρότερων κρατών, ενώ ταυτόχρονα, ως υποϊμπεριαλιστικά κράτη, έχουν μια δυνατότητα να επιβάλλονται στους περιφερειακούς γείτονές τους. Αυτό πρακτικά σε όρους διεθνής οικονομικής εκμετάλλευσης σημαίνει ότι η αξία μεταφέρεται στα υποϊμπεριαλιστικά κεφάλαια κυρίως από τη “δική τους” περιφέρεια, ενώ την ίδια στιγμή φεύγει από τις χώρες αυτές προς τον ιμπεριαλιστικό Βορρά (ή Δύση αν προτιμάτε). Ο υποϊμπεριαλισμός βασίζεται παρ’ όλα αυτά στην υπερεκμετάλλευση αυτών που βρίσκονται στον πάτο με έναν πιο εκλεπτυσμένο καταμερισμό των υπερκερδών προς τα πάνω στην αλυσίδα.»
Ταυτόχρονα με τα παραπάνω, ο συγγραφέας αναφέρει και υιοθετεί την άποψη του Τζον Σμιθ ότι ακόμη και η -πιο ισχυρή από τις πιθανά υποϊμπεριαλιστικές χώρες- Κίνα χάνει -στο συνολικό ισοζύγιο- υπεραξία προς τις ιμπεριαλιστικές χώρες της Δύσης (βλ. παρακάτω στην αρχή του μεταφρασμένου άρθρου). Θεωρούμε τον συνδυασμό αυτό άκρως αντιφατικό.
Η άποψή μας είναι ότι ιμπεριαλιστικές χώρες είναι αυτές που μπορούν να εκμεταλλεύονται και να καταπιέζουν ένα μεγάλο μέρος του κόσμου, και με αυτήν την έννοια να συμμετέχουν στην (ανα)διανομή των παγκόσμιων αγορών στη βάση της κρατικής ισχύος. Με αυτόν τον τρόπο καταφέρνουν να αναπαράγουν το εθνικό συνολικό τους κεφάλαιο με ευνοϊκούς όρους, και εις βάρος των συνολικών κεφαλαίων των χωρών που βρίσκονται κατά κύριο λόγο υπό εκμετάλλευση και καταπίεση, με μια λέξη, ιμπεριαλιστική εξάρτηση (οι οποίες, επομένως, είναι εξαρτημένες).
Είναι σημαντικό να τονιστεί ότι οι ως άνω οριζόμενες κατηγορίες χωρών, ιμπεριαλιστικές και εξαρτημένες, αποτελούν διαλεκτικές κατηγορίες, οι οποίες ορίζονται -και αναπαράγονται ως τέτοιες- στη βάση της μεταξύ τους σχέσης (σχέση εκμετάλλευσης και καταπίεσης), αναπαράγοντας με αυτόν τον τρόπο και τη μεταξύ τους διάκριση2.
Διαφωνούμε, επομένως, με άλλες νοηματοδοτήσεις του όρου «ιμπεριαλιστική χώρα», οι οποίες εξετάζουν μονομερώς, και συνήθως με σχολαστικό και αποσπασματικό τρόπο, τον «βαθμό ιμπεριαλιστικότητας» μιας χώρας, προκειμένου να την κατατάξουν σε κάποιον «όροφο» της ιμπεριαλιστικής πυραμίδας», στη βάση του βαθμού ανάπτυξης του (κρατικο)μονοπωλιακού καπιταλισμού στο εσωτερικό της (πχ της συγκέντρωσης του κεφαλαίου σε ντόπια ή ξένα μονοπώλια), ή του βαθμού άσκησης -ακόμη και στοιχειωδώς- κάποιων ιμπεριαλιστικών πρακτικών (πχ εξαγωγή κεφαλαίου, συμμετοχή σε ιμπεριαλιστικούς οργανισμούς και επεμβάσεις, κοκ), ή και απλά της συνολικής οικονομικής ή/και κρατικής ισχύος (μέγεθος χώρας σε πληθυσμό ή έκταση, συνολικό ή και κατά κεφαλήν ΑΕΠ, κοκ).
Με βάση τον παραπάνω ορισμό, ο οποίος συμφωνεί με τον αντίστοιχο λενινιστικό ορισμό για μια χούφτα χώρες που ληστεύουν όλο τον κόσμο, στις περισσότερες χώρες εμφανίζονται διαβαθμίσεις μάλλον εξάρτησης, παρά «ιμπεριαλιστικότητας». Εντός των εξαρτημένων χωρών, παρουσιάζονται περιπτώσεις που ποικίλουν από νεο-αποικίες, τυπικά ανεξάρτητες χώρες διαφόρων επιπέδων ανάπτυξης, έως και χώρες που μπορούν όντως να ασκούν κάποιες ιμπεριαλιστικές πρακτικές (εκμετάλλευσης και καταπίεσης) ενάντια σε λαούς στο εσωτερικό τους (για πολυεθνικά κράτη) ή στην περιφέρειά τους. Ανάλογα με την κρατική τους ισχύ, μπορούν αυτές οι χώρες να έχουν ευρύτερη ή πιο περιορισμένη πολιτική ανεξαρτησία, ακόμη και αν είναι τελικά και οι ίδιες περισσότερο οικονομικά εκμεταλλευόμενες (από τις ιμπεριαλιστικές χώρες) από ότι εκμεταλλευτές (άλλων χωρών). Εφόσον, όμως, δεν καταφέρνουν να αναπαράγονται στη βάση της εκμετάλλευσης και καταπίεσης άλλων λαών, δεν μπορούν να θεωρηθούν ιμπεριαλιστικές, και επομένως, ούτε και υποϊμπεριαλιστικές.
Φυσικά, κάποιες διαβαθμίσεις υπάρχουν και ανάμεσα στις ιμπεριαλιστικές χώρες, δηλ. κατ’ εκτίμηση λίγο – πολύ τις σημερινές G7. Πχ οι ΗΠΑ ακόμη και σήμερα είναι παγκόσμιος ηγεμόνας, ενώ η Ιταλία μάλλον «ιμπεριαλιστής κουρελού», για να θυμηθούμε μια άλλη λενινιστική έκφραση. Στο σύνολό τους αυτές οι χώρες, όμως, χαρακτηρίζονται από (εξαιρετικά) θετικό ισοζύγιο μεταφορών (υπερ)αξίας στη διεθνή αγορά, όπως αποδεικνύουν σειρά ποσοτικών εμπειρικών μελετών3, και μάλιστα με ελαφρώς διαφορετικές μεθοδολογικές παραδοχές, ακόμη και αν εξεταστεί μόνο το διεθνές εμπόριο, παραγνωρίζοντας άλλους, επιπλέον, τρόπους διεθνών μεταφορών αξίας. Στο ποσοτικό αυτό κριτήριο, στη βάση του οικονομικού αποτελέσματος των ιμπεριαλιστικών πρακτικών, μπορεί εύκολα να προστεθεί μια μακρά λίστα, ποιοτική και περιγραφική, της ιστορίας των πρακτικών αυτών (εκμετάλλευση -ανά τον κόσμο- φυσικών και τεχνολογικών μονοπωλίων, ιμπεριαλιστικοί πόλεμοι και επεμβάσεις, κυριαρχία του δολαρίου και του Ευρώ, υπερεκμετάλλευση -πιθανά εξαναγκασμένης- εργασίας στο εξωτερικό κοκ), η οποία να αποδεικνύει την πραγματική πηγή των ιμπεριαλιστικών υπερκερδών.
Συνεπώς, ενώ συμφωνούμε σε μεγάλο βαθμό με την ποιοτική περιγραφή του φαινομένου από τον συγγραφέα, θεωρούμε τη χρήση του όρου υποϊμπεριαλισμός μάλλον άστοχη και παραπλανητική.
Σε κάθε περίπτωση, παραδίδουμε το άρθρο στην κρίση του αναγνώστη, και ενθαρρύνουμε τη μελέτη του συνολικά για το ζήτημα του καπιταλιστικού ιμπεριαλισμού στον 21ο αιώνα.
Για την εισαγωγή και την επιμέλεια της μετάφρασης,
Διονύσης Περδίκης
Αναφορές εισαγωγής:
1. Βλ. τα μεταφρασμένα στα ελληνικά άρθρα:
Εκμετάλλευση και υπερεκμετάλλευση, Τζον Σμιθ, μετ. A.Ν.Κ.Ν.K. Ντίας, επιμ. Δ. Περδίκης
2. Βλ. για μια πιο αναλυτική παρουσίαση της θέσης αυτής το κείμενο εργασίας του Δ.Π.για τον σύγχρονο κρατικο-μονοπωλιακό καπιταλισμό ή ιμπεριαλισμό.
2. Βλ.
The Wealth of (Some) Nations. Imperialism and the Mechanics of Value Transfer, by Zak Cope. Pluto Press, London, 2019, 272 pp.
Value and Unequal Exchange in International Trade The Geography of Global Capitalist Exploitation, Andrea Ricci. Routledge, London, 2021, 242 pp.
Feng Z. (2018) International Value, International Production Price and Unequal Exchange. In: Economic Growth and Transition of Industrial Structure in East Asia. SpringerBriefs in Economics. Springer, Singapore. https://doi.org/10.1007/978-981-13-2868-8_4
Ένα Σύμφωνο Αυτό-Πλουτισμού: Ιμπεριαλισμός και Παγκόσμιος Νότος.
του Άντι Χιγκινμπότομ
Εξηγεί η έννοια του ιμπεριαλισμού κύρια χαρακτηριστικά του καπιταλιστικού κόσμου στον 21ο αιώνα; Ο Τζον Σμιθ έχει δίκιο να επιμένει ότι όντως εξηγεί. Το επιχείρημα του Σμιθ στην αντιπαράθεση με τον Χάρβεϊ στην ROAPE εγείρει τρία κρίσιμα σημεία:
- Υπάρχει μια συνεχής και συστημική μεταφορά αξίας από τον παγκόσμιο Νότο (συμπεριλαμβανομένης της Κίνας) στον παγκόσμιο Βορρά.
- Η βάση ή η πηγή αυτής της παγκόσμιας μεταφορά είναι η υπερεκμετάλλευση των εργατών του παγκόσμιου Νότου.
- Ενώ η καπιταλιστική υπερεκμετάλλευση της εργασίας υφίσταται από την εποχή του Μαρξ, το πεδίο της έχει επεκταθεί ταχύτατα, για να συμπεριλάβει τον βιομηχανικό τομέα κατά την πιο πρόσφατη περίοδο, και αυτό οδηγεί την νεοφιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση.
Ο Χάρβεϊ δεν αρνείται εντελώς το δεύτερο σημείο, τουλάχιστον αναγνωρίζει ότι η υπερεκμετάλλευση της εργασίας συμβαίνει, αλλά δεν αποδέχεται ότι χρειαζόμαστε οποιαδήποτε επανεξέταση του Μαρξ για να κατανοήσουμε αυτήν την έννοια. Το επιχείρημα του Χάρβεϊ είναι ότι η υπερεκμετάλλευση δεν θα πρέπει να αναδειχθεί σε ουσιώδη έννοια, ενώ επιπλέον δεν μπορεί να συμφωνήσει με τους συστημικούς καθορισμούς του πρώτου και του τρίτου σημείου. Εν συντομία, ο Χάρβεϊ αρνείται την κατηγορηματική σημασία τόσο του ιμπεριαλισμού όσο και της υπερεκμετάλλευσης της εργασίας.
Η επιλεκτικότητα των αποδείξεων
Το σημαντικό έργο του Σμιθ για τον ιμπεριαλισμό στον 21ο αιώνα ξεκινά από την ανάλυση των παγκόσμιων προτύπων παραγωγής και διανομής της αξίας, συμπεριλαμβάνοντας μια κριτική ανάλυση των ίδιων των διαθέσιμων σε εμάς δεδομένων για την ταυτοποίηση των ως άνω τάσεων, ξεκινώντας από την στρεβλή έννοια της ψευδαίσθησης του ΑΕΠ [1]. Τόσο στο βιβλίο του όσο και στην απάντησή του στον Χάρβεϊ, ο Σμιθ παρουσιάζει αποδείξεις της μαζικής και αυξανόμενης απομύζησης αξίας από τον παγκόσμιο Νότο προς την Αμερική, την Ευρώπη και την Ιαπωνία και προκαλεί τον Χάρβεϊ να αποδείξει τον ισχυρισμό του πως η τάση αυτή έχει αναστραφεί.
Σε αξιοσημείωτη μεθοδολογική αντίθεση με τον Σμιθ, τα δεδομένα μέχρι στιγμής σχεδόν απουσιάζουν από την απάντηση του Χάρβεϊ, ενώ αυτά που δίνονται δεν μπορούν να θεωρηθούν αξιόπιστα. Αλλά ακόμα και αυτά τα αναξιόπιστα δεδομένα θα πρέπει να αξιολογηθούν με προσοχή. Για παράδειγμα γράφει ο Χάρβεϊ:
Μια γρήγορη ματιά στην εκμετάλλευση της γης σε ολόκληρη την Αφρική δείχνει ότι κινεζικές εταιρείες και funds είναι πολύ πιο μπροστά από οποιονδήποτε άλλο στην απόκτησή της. Οι δύο μεγαλύτερες εταιρείες ορυκτών που δραστηριοποιούνται αυτή τη στιγμή στη ζώνη του χαλκού της Ζάμπια είναι Ινδικές και κινεζικές.
Όντως, με μια γρήγορη ματιά στη Ζάμπια βλέπει κανείς ότι οπό τις τέσσερεις μεγαλύτερες εταιρείες εξόρυξης χαλκού, δύο είναι καναδικές (η Barrick και η First Quantum), μία ελβετική (η Glencore) και μία είναι ιδιοκτησίας της Βρετανο-ινδικής σύμπραξης Vedanta. Κινεζικές εταιρείες λειτουργούν όντως διάφορα μικρότερα ορυχεία αλλά κανένα από τα μεγάλα. Η Κίνα παίζει έναν ιδιαίτερο ρόλο σε μεγάλα έργα υποδομής.
Οι πηγές συσσωρευμένων ξένων άμεσων επενδύσεων στη Ζάμπια από το 2016 και μετά είναι κατά 27.3% ο Καναδάς, το Ηνωμένο Βασίλειο με 20.3%, η Κίνα με 14.5%, η Ελβετία με 12.9%. Έτσι, το μερίδιο της Κίνας είναι όντως σημαντικό, αλλά αυτό που διαφεύγει, χωρίς να αναφερθεί από τον Χάρβεϊ, είναι το μεγαλύτερο μερίδιο του Καναδά και του Ηνωμένου Βασιλείου, δύο παραδοσιακών Δυτικών ιμπεριαλιστικών δυνάμεων στον τομέα των εξορύξεων. Τα δεδομένα της UNCTAD επιβεβαιώνουν την ταχύτατη αύξηση των ΑΞΕ της Κίνας στον εξορυκτικό τομέα της Αφρικής. Αλλά είναι αυτό το μοναδικό μήνυμα που παίρνουμε από τον πίνακα που ακολουθεί;
Οι δέκα χώρες με τις μεγαλύτερες άμεσες ξένες επενδύσεις στον εξορυκτικό τομέα στην Αφρική
| Χώρα Προέλευσης | Δις δολάρια το 2010 | Δις δολάρια το 2015 |
| ΗΠΑ | 55 | 65 |
| Ηνωμένο Βασίλειο | 47 | 58 |
| Γαλλία | 52 | 54 |
| Κίνα | 13 | 35 |
| Νότια Αφρική | 19 | 22 |
| Ιταλία | 10 | 22 |
| Ινδία | 12 | 17 |
| Σιγκαπούρη | 20 | 16 |
| Ελβετία | 12 | 14 |
| Μαλαισία | 17 | 12 |
Η αδήλωτη μεγάλη εικόνα που υποδηλώνει ο πίνακας είναι ότι υπάρχει μια συνεχιζόμενη υπεροχή των ΗΠΑ, της Μεγάλης Βρετανίας και της Γαλλίας, των τριών εδραιωμένων δυνάμεων στην Αφρική. Η Κίνα δεν βρίσκεται, ακόμα τουλάχιστον, “πολύ πιο μπροστά” από τον Δυτικό ιμπεριαλισμό, τον αγγίζει όμως γρήγορα και όντως απειλεί σύντομα να τον υπερβεί. Αυτήν την στιγμή υπάρχει μια ολόκληρη βιομηχανία παρατηρητών της Κίνας, αλλά το ζήτημα είναι μέσα σε ποιο πλαίσιο και ενάντια σε ποιο ανταγωνισμό αναπτύσσεται η Κίνα;
Εδώ, ο δυτικός ιμπεριαλισμός είναι η αδήλωτη κληρονομημένη πραγματικότητα. Δεν χρειάζεται να προσθέσουμε ότι η πραγματικότητα αυτού του αδήλωτου κέντρου είναι ότι όλα τα μεγέθη αναφέρονται πάντα σε αμερικανικά δολάρια, το de facto παγκόσμιο συνάλλαγμα. Που είναι οι κριτικοί παρατηρητές του συνεχούς υπερκέρδους των ΗΠΑ, του Ηνωμένου Βασιλείου, της Γαλλίας (της Ελβετίας, του Καναδά, της Αυστραλίας κλπ), οι τράπεζες και οι εξαγωγικές επιχειρήσεις των οποίων είναι ακόμα και σήμερα οι βασικοί ωφελούμενοι από την εκμετάλλευση της εργασίας και των φυσικών πόρων της Αφρικής, της Ασίας και της Λατινικής Αμερικής;
Ταυτόχρονα η παγκόσμια εξορυκτική βιομηχανία είναι ένας δείκτης για την δραματική άνοδο της Κίνας. Η PWC δημοσιεύει κάθε χρόνο μια ετήσια αναφορά με τις 40 κορυφαίες εξορυκτικές βιομηχανίες στον κόσμο. Οι δύο μεγαλύτερες με βάση το μερίδιο τους στην αγορά είναι η BHP Billiton και η Rio Tinto Zinc, και οι δυο διεθνικές επιχειρήσεις προελεύσεως Μεγάλης Βρετανίας-Αυστραλίας. Υπάρχει μόνο μια κινεζική εταιρεία στις 10 μεγαλύτερες αλλά 11 κινεζικές εταιρίες που κατατάσσονται στις κορυφαίες 40. Η αναφορά δείχνει ότι η Κίνα μετατοπίζεται από βασική πηγή ζήτησης, όπως ήταν στον προηγούμενο «υπερ-κύκλο», σε κατάσταση αναμονής για τον επόμενο. Στο χαμηλότερο σημείο του εμπορευματικού κύκλου, οι Κινεζικές εταιρείες αγοράζουν περιουσιακά στοιχεία και ετοιμάζονται να εκμεταλλευτούν την επόμενη άνοδο, με άλλα λόγια να εγκαθιστήσουν γραμμές προσφοράς μεταποίησης και να γίνουν οι ίδιοι τόσο παραγωγοί όσο και πωλητές βιομηχανικών ορυκτών. Αυτή είναι μια επιπλέον πρόκληση για τα συμφέροντα των υπαρχόντων δυνάμεων.
Πριν από αρκετό καιρό ο Κβάμε Νκρούμαχ σημείωσε ότι οι εξορυκτικές εταιρείες είναι ο κύριος δρων της νέο-αποικιοκρατίας. Το σε ποιο βαθμό η αυξανόμενη ανάπτυξη παρουσία των κινεζικών επιχειρήσεων αλλάζει αυτήν την εκμεταλλευτική σχέση στην Αφρική είναι μέρος μιας ακόμη μεγαλύτερης συζήτησης στην οποία θα μπούμε αμέσως.
Ο υποϊμπεριαλισμός ως νέο-αποικιοκρατία
Στην ιστοσελίδα roap.net ο Πάτρικ Μποντ τονίζει την ανάδυση ενός υποϊμπεριαλισμού των χωρών της ομάδας των BRICS ως κύριο φαινόμενο της τελευταίας περιόδου που πρέπει κανείς να λάβει υπ’ όψιν εξολοκλήρου. Μπορούμε να συμφωνήσουμε σε αυτό αλλά, όπως ισχυρίζεται η ανάρτηση του Γουόλτερ Ντάουμ, η εμφάνιση των BRICS δεν σημαίνει το τέλος του ιμπεριαλισμού, αλλά μάλλον είναι ένδειξη ενός μεταλλαγμένου ιμπεριαλισμού που μπαίνει σε μια νέα φάση.
Σε κάθε περίπτωση υπάρχει μια σημαντική διαφοροποίηση εντός της ομάδας των BRICS: ανάμεσα στους πρώην σοσιαλιστικούς γίγαντες την Ρωσία και την Κίνα από τη μια πλευρά, που είναι αντίστοιχα τρέχουσα και δυνητική παγκόσμια δύναμη, σε σύγκριση με τη Βραζιλία, την Νότια Αφρική και, παρά το τεράστιο μέγεθος της, ακόμη και την Ινδία από την άλλη. Το μεγάλο κεφάλαιο στις δεύτερες χώρες δεν είναι απόλυτα ανεξάρτητο από τη Δύση, σύμφωνα με ένα γενικό πρότυπο είναι σε συμμαχία με το δυτικό κεφάλαιο, ως ο ελλάσων συνεργάτης. Αυτές οι κοινές σχέσεις παίρνουν διάφορες μορφές, αλλά το σημείο – κλειδί είναι αυτό της συμμαχίας προς όφελος και των δύο μερών. Μια πλευρά αυτής είναι η αναδιαμόρφωση του Λονδίνου ως χρηματιστικού κέντρου. Μερικές από τις ισχυρότερες εξορυκτικές βιομηχανίες έχουν μεταφέρει την έδρα των εταιρειών τους από την κύρια χώρα δραστηριοποίησής τους στο Λονδίνο, όπου επιτυγχάνουν καλύτερους όρους στις αγορές κεφαλαίου και απολαμβάνουν την προστασία του Ηνωμένου Βασιλείου κατά την παγκόσμια δραστηριοποίησή τους. Η Νότια Αφρική επέτρεψε στις μεγαλύτερες επιχειρήσεις της, αυτές του επωφελήθηκαν από το Απαρτχάιντ, να μεταναστεύσουν στο Λονδίνο στο τέλος της δεκαετίας του ‘90. Η Vedanta επίσης ακολούθησε την τάση αυτή. Σήμερα η Vedanta δεν είναι απλώς άλλη μια Ινδική επιχείρηση, είναι διεθνική ανάμεσα στο Ηνωμένο Βασίλειο και την Ινδία. Με της ρίζες της στην περιουσία του Anil Agarwal, στον οποίο ανήκει ακόμα πάνω από το 60%, η Vedanta είναι εισηγμένη στο χρηματιστήριο αξιών του Λονδίνου. Αυτό είναι ένα χαρακτηριστικό υπόδειγμα του υπερ-εκμεταλλευτικού μεγάλου κεφαλαίου που έχει εμφανιστεί στον Παγκόσμιο Νότο, αναζητώντας να ισχυροποιήσει τη θέση του και το εύρος δραστηριοποίησής του μέσω του συνεταιρισμού με το χρηματιστικό κεφάλαιο και τα κράτη στο ιμπεριαλιστικό κέντρο.
Είναι σημαντικό να θυμηθούμε την ιδέα του υποϊμπεριαλισμού που ανέπτυξε ο Ρουί Μάουρο Μαρίνι σχετικά με τη Βραζιλία και τον οποίο επεκτείνει πιο γενικά ο Μποντ. Τα υποϊιμπεριαλιστικά κράτη βρίσκονται σε μια ενική κατάσταση στη διεθνή ιεραρχία των εθνών-κρατών. Ως υποϊμπεριαλιστικά κράτη βρίσκονται σε μια θέση μεσαίου επιπέδου η οποία περιορίζεται από τους κανόνες που θέτουν τα συμφέροντα των ισχυρότερων κρατών, ενώ ταυτόχρονα, ως υποϊμπεριαλιστικά κράτη, έχουν μια δυνατότητα να επιβάλλονται στους περιφερειακούς γείτονές τους. Αυτό πρακτικά σε όρους διεθνής οικονομικής εκμετάλλευσης σημαίνει ότι η αξία μεταφέρεται στα υποϊμπεριαλιστικά κεφάλαια κυρίως από τη “δική τους” περιφέρεια, ενώ την ίδια στιγμή φεύγει από τις χώρες αυτές προς τον ιμπεριαλιστικό Βορρά (ή Δύση αν προτιμάτε). Ο υποϊμπεριαλισμός βασίζεται παρ’ όλα αυτά στην υπερεκμετάλλευση αυτών που βρίσκονται στον πάτο με έναν πιο εκλεπτυσμένο καταμερισμό των υπερκερδών προς τα πάνω στην αλυσίδα.
Ο ιμπεριαλισμός στον 21ο αιώνα δεν κυριαρχεί, κατά κύριο λόγο, άμεσα με αποικιοκρατικά μέσα, αλλά έμμεσα μέσω μιας συμμαχίας με τις κυρίαρχες εθνικές ελίτ που έχουν καταλάβει το έθνος-κράτος τους και έχουν ποντάρει εθελοντικά σε ένα σύμφωνο σίγουρου κέρδους με το παγκόσμιο σύστημα. Η νέο-αποικιοκρατία είναι μια τόσο γνωστή ενδημική κατάσταση στη Αφρική και στον Παγκόσμιο Νότο που προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι ο Μποντ την χάνει από την οπτική του στην ανάλυσή του. Σχετικά με τη διαφθορά στην Αφρική γράφει:
Το τέχνασμα εδώ είναι η ικανότητα των τοπικών ελίτ – όχι απλά επιχειρήσεων της Δύσης ή των BRICS – να συσσωρεύουν offshore σε μέρη σαν τον Μαυρίκιο (το κέντρο της κερδοσκοπίας στην αφρικανική ήπειρο). Αυτή η πλευρά της εκροής δεν αποτελεί λειτουργία του “ιμπεριαλισμού” αλλά τοπική απληστία και υψηλότερα κέρδη μιας μη-πατριωτικής αστικής τάξης, που μπορεί να κατέχει κεφάλαια σε μορφή offshore (ακόμα και λιμνάζοντα), αντί να επενδύει στις αφρικανικές οικονομίες, τα νομίσματα των οποίων συχνά χάνουν ταχύτατα την αξία τους.
Το ζήτημα είναι σχετικό, το ότι δηλαδή η νέο-αποικιακή μορφή του ιμπεριαλισμού αποτελεί στην πραγματικότητα μια συμμαχία συμφερόντων που συμπεριλαμβάνει δύο μέρη, αλλά το υπόβαθρο της πηγής της διαφθοράς των τοπικών ελίτ είναι όντως αποτέλεσμα του καθολικού ελέγχου του ιμπεριαλισμού επί του μέλλοντος των αφρικανικών εθνών. Στρατιωτικά, από την εποχή του Πατρίς Λουμούμπα, οι ιμπεριαλιστικές δυνάμεις έχουν επέμβει δυναμικά για να εξασφαλίσουν ότι θα είναι οι άπληστοι και οι λιγότερο πατριώτες που θα κυβερνούν. Οικονομικά, είναι οι ιμπεριαλιστικές σχέσεις που καθορίζουν ότι η αξία των αφρικανικών νομισμάτων θα υποτιμώνται, είναι οι ιμπεριαλιστικές εταιρείες που απομυζούν τον αφρικανικό πλούτο. Οι τοπικοί ολιγάρχες αποταμιεύουν τα κέρδη τους στα ιμπεριαλιστικά κέντρα. Εάν ο ιμπεριαλισμός, λοιπόν, μπορούσε να εκδιωχθεί με το να τον βάλουμε απλά σε «αποσιωπητικά», θα είχαμε μια πραγματικά εύκολη δουλειά να κάνουμε!
Ο υποϊμπεριαλισμός δεν σημαίνει το τέλος του ιμπεριαλισμού, αντίθετα αποτελεί μετάλλαξη του νέο-αποικιακού καπιταλισμού και συνεχίζει να επιδεικνύει πολλά από τα χαρακτηριστικά του, με μια περαιτέρω εσωτερίκευση και ταξική διαφοροποίηση επί ιμπεριαλιστικών και τις αντι-ιμπεριαλιστικών γραμμών.
Η υπερεκμετάλλευση της εργασίας ως μείωση κόστους
Ας γυρίσουμε τώρα στην θεωρία της υπερεκμετάλλευσης της εργασίας. Η υπερεκμετάλλευση της εργασίας ως ιδιαίτερη διάσταση της υπεραξίας, τονίζει περαιτέρω τη διάκριση που εγκαθίδρυσε ο Μαρξ ανάμεσα στο κόστος της εργασιακής δύναμης για τον καπιταλιστή και στη μοναδική της αξία χρήσης ως πηγής παραγωγής υπεραξίας. Το κεφάλαιο μπορεί να αυξήσει την υπεραξία με το να μειώσει το κόστος της εργασιακής δύναμης, το αντίτιμο που πληρώνει για εργασιακή δύναμη μιας ορισμένης ποιότητας· αυτό μειώνει τον απαραίτητο χρόνο εργασίας που απαιτείται για να παραχθεί «πληρωμένη εργασία» της ίδιας αξίας και αυξάνει την «απλήρωτη εργασία» που αποκομίζει το κεφάλαιο. Με το να μειώνει το κόστος της εργασιακής δύναμης, το κεφάλαιο αποκομίζει μια επιπλέον υπεραξία σε βάρος του εργάτη, και έτσι ο εργάτης βιώνει ακόμα μεγαλύτερη εκμετάλλευση. Η διάσταση αυτή της αυξημένης εκμετάλλευσης μέσω της μείωσης των μισθών (ή με το να μην πληρώνονται καθόλου μισθοί) βρίσκεται σε σύνδεση με τις υπόλοιπες διαστάσεις που ορίζουν την υπεραξία, ιδιαίτερα με το εύρος του χρόνου εργασίας, την ένταση της εργασίας και την παραγωγικότητα της εργασίας. Όπως επιχειρηματολογώ αλλού, και χτίζοντας πάνω στη σημαντική συμβολή του Marini και άλλων συγγραφέων σε αυτό το πεδίο, η υπερεκμετάλλευση της εργασίας απαιτεί μια περαιτέρω εμβάθυνση τις μαρξικής έννοιας της υπεραξίας, πέρα από την απόλυτη υπεραξία και τη σχετική υπεραξία[2].
Για να εξηγήσουμε την περίπτωση της Foxconn/Apple, όπου η υπεραξία παράγεται σε ένα μέρος του πλανήτη ενώ πραγματοποιείται σε ένα άλλο, πρέπει να συμπληρώσουμε ένα ακόμα κενό στη θεωρία, και αυτό είναι το να εξηγήσουμε τη διαφορά ανάμεσα στο κόστος παραγωγής ενός αγαθού και στην πλήρη αξία του. Ο Μαρξ μελετά αυτόν τον διαχωρισμό, αλλά όχι πριν τον Τόμο 3 του Κεφαλαίου, όπου εξηγεί τη σχέση ανάμεσα στην παραγωγή υπεραξίας και την πραγματοποίησή της ως κέρδος. Στην επιφανειακή πραγματικότητα του καπιταλισμού, η αξία ενός αγαθού δεν εμφανίζεται ως τέτοια, αλλά ως τροποποιημένη μορφή του κόστους της παραγωγής συν το κέρδος, αυτό γνωρίζει ο ίδιος ο καπιταλισμός για τον εαυτό του. Αλλά ο καπιταλισμός δεν μπορεί, ούτε και του χρειάζεται, να εξηγήσει ότι η πηγή του κέρδους είναι η υπεραξία που εξάγεται από τους εργάτες. Η εξήγηση του Μαρξ βασίζεται στην αλλαγή της μορφής, από υπεραξία ως ουσία σε κέρδος ως εμφάνιση. Ο καπιταλιστής βλέπει μόνο κέρδος, ωστόσο πίσω από αυτό πρέπει να υπάρχει κάποια υπεραξία. Όπως έχει ήδη σημειωθεί, ο Μαρξ δεν ενσωμάτωσε την υπερεκμετάλλευση της εργασίας στη θεωρία του για την υπεραξία στον Τόμο 1, αλλά η ανάγκη αυτή είναι ακόμα πιο πρόδηλη στον Τόμο 3, εάν λάβει κανείς υπ’ όψιν αυτή την αλλαγή της μορφής από υπεραξία σε κέρδος, τόσο ποσοτικά όσο και ποιοτικά. Η επιπλέον υπεραξία γίνεται υπερκέρδη, τα οποία είτε παραμένουν στα χέρια μιας ομάδας κεφαλαίων που έχουν ευνοϊκή πρόσβαση σε φτηνή εργασία, είτε διασπείρονται για να συμβάλουν στην αύξηση του γενικού ποσοστού του κέρδους.
Ο Τζον Σμιθ και διάφοροι άλλοι συγγραφείς έχουν αναλύσει τις σχέσεις που περιλαμβάνονται στις εταιρικές μορφές τύπου Foxconn/Apple, όπως κάνει και ο Ντέιβιντ Χάρβεϊ, ο οποίος φαίνεται να συμφωνεί με την ανάλυσή μας όταν καταδεικνύει στο βιβλίο του «Δεκαεφτά Αντιθέσεις» τη διαφορά μεταξύ του χώρου παραγωγής της υπεραξίας και του χώρου πραγματοποίησης του κέρδους:
Με το να ασκούν ισχυρή πίεση στους καπιταλιστές παραγωγούς, οι έμποροι καπιταλιστές και οι χρηματιστές, για παράδειγμα, μπορούν να μειώσουν τις αποδόσεις των άμεσων παραγωγών στα μικρότερα δυνατά περιθώρια, ενώ καρπώνονται τεράστια κέρδη για τους εαυτούς τους. Έτσι λειτουργούν η Walmart και η Apple στην Κίνα, για παράδειγμα. Στην περίπτωση αυτή όχι μόνο η πραγματοποίηση του κέρδους συμβαίνει σε έναν τελείως διαφορετικό τομέα, συμβαίνει επίσης στην άλλη άκρη του ωκεανού, σε μια άλλη χώρα (δημιουργώντας μια ιδιαίτερης σημασίας γεωγραφική μεταφορά πλούτου). (2015, σελ. 84).
Ακριβώς έτσι. Αλλά τότε πως η εξήγηση αυτή ταιριάζει με τη θέση του Χάρβεϊ περί αντίστροφης μεταφοράς;
Ο Γουόλτερ Ντάουμ σχολιάζει καυστικά: «Χμ, μια μεταφορά πλούτου από την ανατολή στη δύση; Στο ίδιο βιβλίο, όπως έχει ήδη σημειώσει ο Τζον, [ο Χάρβεϊ] υποστηρίζει ότι η μεταφορά έχει αντιστραφεί: ‘‘Η ροή πλούτου από την Ανατολή προς τη Δύση που κυριάρχησε για περίπου δύο αιώνες έχει αντιστραφεί και η Κίνα σταδιακά έχει γίνει το δυναμικό κέντρο ενός παγκόσμιου καπιταλισμού καθώς η Δύση, μετά την χρηματοοικονομική κατάρρευση του 2008, έχασε μεγάλο μέρος της ορμής της’’. Είναι αυτή η 18η αντίθεση του Χάρβεϊ;»[3].
Συνδυάζουμε λοιπόν τα δύο συστατικά της υπερεκμετάλλευσης της εργασίας και της πραγμάτωσης του πλούτου και καταλήγουμε σε μια θεωρητική έκρηξη. Η τιμή στην οποία η Foxconn πουλάει στην Apple επιτρέπει και στους δύο καπιταλιστές να παράγουν κέρδος, αλλά η αγοραστική τιμή της Apple έχει οριστεί στο κόστος παραγωγής συν ένα σημαντικά χαμηλότερο κέρδος για την Foxconn. Αυτό σημαίνει πως η επιπλέον υπεραξία που παράγεται από τους εργάτες στην Κίνα πραγματοποιείται ως υπερκέρδος της Apple αντί για της Foxconn, εξ’ αιτίας της μεγάλης διαφοράς μεταξύ τιμής αγοράς και τιμής πώλησης. Η υπερεκμετάλλευση της εργασίας κρύβεται σε κοινή θέα, στους όρους ανταλλαγής των εμπορευμάτων. Ο ρόλος της Apple σε αυτή τη σχέση σε σύγκριση με τη Foxconn είναι παρόμοιος (αλλά όχι ίδιος) με αυτόν του γαιοκτήμονα με τους ενοικιαστές αγρότες στη μαρξιστική θεωρία της γεωπροσόδου. Η ιδιοκτησία της τεχνολογίας και του εμπορικού σήματος της Apple είναι μια έκφραση μονοπωλίου εντός των πλαισίων του νόμου της αξίας[4].
Συνδύασε τις συνθήκες της υπερεκμετάλλευσης της εργασίας και της υψηλής παραγωγικότητας της εργασίας και έχεις φτάσει στις πύλες του καπιταλιστικού παραδείσου, καθώς και οι δύο συνθήκες από κοινού καθιστούν «φτηνό» ένα φτηνό προϊόν. Αυτός ο συνδυασμός είναι θανατηφόρος για το υπερεκμεταλλευόμενο εργατικό δυναμικό, όπως αυτό της Foxconn, και βασίζεται συχνά και σε έμφυλη καταπίεση σε διάφορους τομείς.
Η γενική αυτή μέθοδος έχει ένα επιπλέον κόλπο στις εξορυκτικές επιχειρήσεις. Στον εξορυκτικό καπιταλισμό η παραγωγικότητα της εργασίας ενισχύεται από την οικειοποίηση εκ μέρους του κεφαλαίου κάθε συγκεκριμένης συνθήκης που συναντάται στη φύση που αποφέρει μια υψηλή απόδοση σε αξίες χρήσης σε σχέση με την προσπάθεια που καταβλήθηκε, για παράδειγμα τα αποθέματα χαλκού. Εντός των ιμπεριαλιστικών κοινωνικών σχέσεων, η μείωση του κόστους πηγαίνει ένα βήμα παρά πέρα, και δεν καλύπτει τα κοινωνικά και τα «εξωτερικά» κόστη της καταστροφής του περιβάλλοντος. Αυτό τώρα το θανατηφόρο κοκτέιλ είναι κάτι περισσότερο από «συσσώρευση μέσω της εκποίησης» (Σ.τ.Μ., accumulation by dispossession), τη πολυχρησιμοποιούμενη φράση του Χάρβεϊ. Η πρόσβαση στη γη και η μετατροπή της σε μέσο παραγωγής πραγματοποιείται αρχικά μέσω της εκποίησης, μέσα από την εκδίωξη των τοπικών πληθυσμών από την περιοχή τους, και αργότερα μέσω της συνδυασμένης υπερεκμετάλλευσης ώστε να επιτευχθεί ένα υψηλό ποσοστό υπεραξίας και να πραγματοποιηθεί ως κέρδος. Το να νοηματοδοτήσει κανείς τον ιμπεριαλισμό ως εκποίηση ενέχει μια δόση αλήθειας είναι όμως εντελώς μονόπλευρη. Η εκδίωξη λειτουργεί ως προαπαιτούμενο για την εξορυκτική βιομηχανία, αλλά δεν εξηγεί από μόνη της την εσωτερική συνθήκη δημιουργίας υπερκερδών μέσω της πραγματοποίησης επιπλέον υπεραξίας που παράγεται από τους εργάτες.
Η συσσώρευση κεφαλαίου μέσω της υπερεκμετάλλευσης αποτελεί την πρώιμη εξάντληση όλων των μορφών ζωής· η ζωογόνος ενέργεια των εργατών και η ζωογόνος ενέργεια που ο καπιταλισμός αντλεί από την φύση δεν μπορούν να αντικατασταθούν ποτέ.
Τα όρια του Χάρβεϊ
Ο Χάρβεϊ φτάνει πια στο τέλος του μαρξιστικού του κύκλου. Επισημαίνει ότι με την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης και μαζί με αυτή με την κατάρρευση των παραδοσιακών κομμουνιστικών κομμάτων, η μαρξιστική σκέψη επιβίωσε κυρίως στον ακαδημαϊκό κόσμο. Εδώ κάποιος μπορεί μόνο να προσθέσει, με τις στρεβλώσεις που αυτό συνεπάγεται. Κατά τη γνώμη μου, η συμβολή του Χάρβεϊ που θα μείνει είναι ως μαρξιστής γεωγράφος και όχι στην κριτική πολιτική οικονομία. Παρά την επικοινωνιακή και εκπαιδευτική συμβολή του, και τη διασημότητα του ως «κορυφαίου ειδικού παγκοσμίως στον Καρλ Μαρξ», ο Χάρβεϊ είναι ένας αναξιόπιστος οδηγός για το Κεφάλαιο.
Ο Χάρβεϊ αστειεύεται για την ύπαρξη μιας ασθένειας που ονομάζεται «τομοεναπάθεια», της οποίας οι ασθενείς πιστεύουν ότι η μελέτη του πρώτου τόμου αρκεί για να κατανοήσει κανείς τη θεωρία του Μαρξ, και δικαίως υποστηρίζει ότι δεν αρκεί. Δίνει έμφαση στην ανάγκη να μελετηθούν και οι τρεις τόμοι του Κεφαλαίου για μια ολιστική οπτική του Μαρξ. Δεν ακολουθεί όμως την ίδια του τη συμβουλή, και πιο συγκεκριμένα δεν έχει τίποτα ιδιαίτερο να πει για το πρώτο μισό του Τόμου 3, Κεφάλαια Ένα έως Τρία. Ως γεωγράφος ο Χάρβεϊ θέτει σε πρώτο πλάνο το Κεφάλαιο Έξι του Τόμου 3 και τη μαρξική θεωρία της προσόδου, αλλά γενικά αντλεί τις κύριες γραμμές ερμηνείας του από την ολότητα του συστήματος του Τόμου 3 και όχι από τον Τόμο 3.
Πράγματι, ο Χάρβεϊ υποφέρει από τη σπανιότατη αλλά επεκτεινόμενη ασθένεια «τομοδυοπάθεια». Σε σύνδεση με αυτό βρίσκεται και η συνοπτική του αναφορά ότι ο Τόμος 1 αφορά την παραγωγή εμπορευματικών αξιών, ο Τόμος 2 είναι για την πραγματοποίηση και ο Τόμος 3 για τη διανομή. Αυτή η κατηγοριοποίηση είναι μόνο εν μέρει σωστή, επειδή χάνει ένα ζωτικό σημείο, το ότι ο Μαρξ ολοκληρώνει την εξήγησή του για την πραγματοποίηση, την πραγματοποίηση της υπεραξίας ως κέρδος, στα Κεφάλαια Ένα έως Τρία του Τόμου 3, που κορυφώνονται με τον σχηματισμό του γενικού ποσοστού κέρδους και την πτωτική τάση του ποσοστού κέρδους. Μόνο αφότου ο Μαρξ έχει θεσπίσει τους νόμους του κέρδους προχωρά στην ανάλυση της διανομής του κέρδους ως τόκο, κέρδος του εμπόρου και πρόσοδο, δηλαδή από το Κεφάλαιο 4 και μετά. Η απόδοση του Κεφαλαίου από τον Χάρβεϊ υποβαθμίζει τη σημασία των γενικών, συστημικών νόμων του κέρδους του Μαρξ, που αποδεικνύουν την αναπόφευκτη τάση της καπιταλιστικής παραγωγής να παράγει κρίσεις.
Ο Χάρβεϊ θεωρητικοποιεί τον καπιταλισμό ως διαδικασία ως διακριτή από το κεφάλαιο ως κοινωνική σχέση, ενώ η μεθοδολογία του Μαρξ συνδυάζει και τις δύο πτυχές που εκφράζονται σε νόμους κίνησης. Στο Κεφάλαιο αντιφατικές εσωτερικές σχέσεις αρθρώνονται ως συστημικοί νόμοι κίνησης που δείχνουν ξεκάθαρα το αναπόφευκτο της συστημικής κρίσης. Ακόμη και προτού φτάσουμε στον Λένιν, ο Χάρβεϊ στρέφεται ενάντια στον ντετερμινισμό του Μαρξ. Υπάρχουν πολλές εκφράσεις αυτού στο έργο του Χάρβεϊ: η προτίμηση του για τον ορισμό του Μαρξ ότι το κεφάλαιο είναι «αξία σε κίνηση» παρά «αυτό-μεγενθυνόμενη αξία»· η παραπλανητική του παρουσίαση της εξήγησης του Μαρξ για τη σχετική υπεραξία, μια έννοια – κλειδί του πρώτου τόμου[5]·, η αποστροφή του προς το νόμο της πτωτικής τάσης του ποσοστού κέρδους· η προτίμησή του για τον Τόμο 2 έναντι του Τόμου 3· η συνεχής έμφαση του στο πλεονασματικό κεφάλαιο κ.ο.κ.
Αλλά η αποκαλυπτική απόδειξη της λανθασμένης προσέγγισης του Χάρβεϊ έρχεται με την παρουσίαση του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής ως κύκλου, μια αναλογία με τον υδρολογικό κύκλο – το νερό εξατμίζεται από τη θάλασσα, σχηματίζει σύννεφα που ρίχνουν βροχή, αυτά γίνονται ποτάμια και έτσι επιστρέφει – έτσι ο κύκλος του κεφαλαίου περνά μέσα από την παραγωγή, την πραγματοποίηση και τη διανομή, και ούτω καθεξής. Το ζουμί έρχεται αργότερα, όταν ο Χάρβεϊ αναρωτιέται «από πού προέρχεται η ενέργεια που ωθεί το σύστημα προς τα μπρος;». Στον υδρολογικό κύκλο η απάντηση είναι ο Ήλιος, οι ακτίνες της ηλιακής ενέργειας. Στη συνέχεια, αναρωτιέται, ποια είναι η πηγή ενέργειας στο κύκλωμα του κεφαλαίου; Παύση εδώ, ποια απάντηση θα δίνατε;
Δεν θα περίμενε κανείς ότι η απάντηση είναι η εργασία, ή ίσως η εργασία σε συνδυασμό με τη φύση, ως πηγές ενέργειας; Δεν είναι εκεί, μέσα από το κουτί που ονομάζεται «παραγωγή εμπορευμάτων», που η ζωντανή ενέργεια του εργατικού δυναμικού παράγει τη νέα αξία που ζωντανεύει ολόκληρο το σύστημα; Είτε πρόκειται για υποδούλωση στην αποικιακή φυτεία, φόρτωση στις αποβάθρες, αποβίβαση στο εργοστάσιο συναρμολόγησης, καθαρισμό τουαλέτας ή τοποθέτηση τούβλων – η εργασίας ζωντανεύει το σύστημα. Η ακόμα πιο βαθιά κρυμμένη πηγή ενέργειας στο σύστημα είναι η μη αμειβόμενη και κοινωνικά μη αναγνωρισμένη εργασία στη φροντίδα, σχεδόν εξ ολοκλήρου εκτελούμενη από γυναίκες, που συμβάλλει στην αναπαραγωγή της εργασιακής δύναμης. Ωστόσο, η απάντηση του Χάρβεϊ δεν αναφέρει τίποτα από αυτά, και δεν την λες κάτι λιγότερο από εκπληκτική. Γι’ αυτόν, η νέα ενέργεια εισέρχεται στο σύστημα από τρία μέρη, από το κεφάλαιο στην παραγωγή, το κεφάλαιο στην πραγματοποίηση και το κεφάλαιο στη διανομή. Καθόλου από την εργασία[6].
Τούτο είναι τότε το reductio ad absurdum της θέσης του Χάρβεϊ: η ιεράρχηση της καπιταλιστικής διαδικασίας έναντι των καπιταλιστικών κοινωνικών σχέσεων· το ότι δεν βλέπει το κεφάλαιο ως κάτι άλλο πέρα από μια αντιστροφή, ότι η κοινωνική του δύναμη μέσω του συσσωρευμένου χρήματος είναι εξ’ ολοκλήρου παράγωγο της απαλλοτρίωσης της εργασίας. Η άρνηση του ιμπεριαλισμού δεν είναι μόνο η άρνηση της υπερεκμετάλλευσης της εργασίας, τελικά είναι άρνηση της ίδιας της εργασίας.
Για έναν αναζωογονημένο Μαρξισμό, για τον αντιιμπεριαλισμό
Τέλος ερχόμαστε στο ζήτημα του ενεργού υποκειμένου. Η πιο πρόσφατη συμβολή του Χάρβεϊ ήταν ένα «σχόλιο», περισσότερο μια «διόρθωση», στη θεωρία της αποστράγγισης (Σ.τ.Μ., drain theory) των Utsa Patnaik και Prabhat Patnaik[7]. Οι εν λόγω συγγραφείς ασκούν κριτική στη θεωρία του ιμπεριαλισμού τόσο της Λούξεμπουργκ όσο και του Λένιν, και δίνουν έμφαση στο ότι ο ιμπεριαλισμός είναι «μια σταθερή σχέση εντός του καπιταλισμού» (σ. 87). Σύμφωνα με αυτούς, ο καπιταλισμός ήταν πάντα ιμπεριαλιστικός. Η ινδική θεωρία της αποστράγγισης έχει μακρά ιστορία, από τις μέρες ακόμα της βρετανικής αποικιοκρατίας[8]. Η κριτική κοινωνική επιστήμη στη Λατινική Αμερική και την Αφρική έχει παράξει παρόμοιες θεωρίες που αντιστοιχούν στις συνθήκες του αποικιοκρατικού καπιταλισμού και τα επακόλουθά του. Δεν είναι μόνο οι μαρξιστές που αναγνωρίζουν την αποικιοκρατία ως εκμετάλλευση, και ότι η κληρονομιά της παραμένει στις σχέσεις της Ινδίας με την παγκόσμια οικονομία. Αλλά μια και τρέφουμε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τη μαρξιστική ανάπτυξη της θεωρίας της αποστράγγισης, υπάρχει ένας κίνδυνος να αποσιωπηθούν οι φωνές αυτές.
Μπορεί ένας υπέρμαχος του Μαρξισμού να μιλήσει ενάντια στον ιμπεριαλισμό; Ακόμα και η αναφορά στον ιμπεριαλισμό ως διαμορφωτικού του σύγχρονου καπιταλισμού προκαλεί την ενόχληση των μεγαλύτερων ειδήμονων του μαρξισμού παγκοσμίως. Αφού εξήγησε την επιρροή της βρετανικής αποικιοκρατικής και ιμπεριαλιστικής σκέψης στην Ινδία η Radha S’Souza κατέληξε ότι «δεν μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε καπιταλιστική γνώση για να χτίσουμε τον σοσιαλισμό, ή ιμπεριαλιστική γνώση για να εξασκήσουμε τον αυτό-προσδιορισμό μας». Ο Ντέιβιντ Χάρβεϊ απάντησε ότι «θα μπορούσατε να επιλύσετε όλα αυτά τα ερωτήματα χωρίς να αλλάξετε την δυναμική του καπιταλισμού» και αναρωτιέται «τι σημαίνει να είναι κανείς αντικαπιταλιστής»[9].
Αυτό μας οδηγεί στο ερώτημα από που πηγάζει η δύναμη του ιμπεριαλισμού και η αντίσταση απέναντι του στον 21ο αιώνα. Ο Τρίτος Παγκόσμιος Πόλεμος έχει ήδη ξεκινήσει, με τη μορφή δομικής βίας και διαμεσολαβητικών πολέμων (Σ.τ.Μ., proxy wars) ενάντια στους καταπιεσμένους του «τρίτου κόσμου», των οποίων η σημασία περνά απαρατήρητη στους πρυτάνεις του ευρώ-κεντρικού μαρξισμού.
Μία εξαίρεση από τον κανόνα του «απαρατήρητου» ήταν η σφαγή του Marikana, με την αστυνομία να ρίχνει νεκρούς 34 ανθρακωρύχους, η φοβερή τηλεοπτική παρουσία της οποίας τη μετέτρεψε σε άμεσο παγκόσμιο γεγονός, που καταγράφηκε στην παγκόσμια συνείδηση. Ο Τόμας Πικεττί ανοίγει το βιβλίο του με τη σφαγή αυτή. Αλλά, σε αντίθεση με την εξήγηση του Πικεττί, η Marikana αφορούσε δομικά εκμεταλλευτικές κοινωνικές σχέσεις που δεν μπορούν να γίνουν κατανοητές υπό τον περιοριστικό φακό της ανισότητας. Το μεταναστευτικό σύστημα της εργασίας, η κατάσταση της φυλετικής και έμφυλης υπερεκμετάλλευσης αφορούν την εξόρυξη πλατίνας όσο και την εξόρυξη χρυσού και διαμαντιών στο παρελθόν. Όπως γνωρίζω, ο σύντροφος Πάτρικ Μποντ συμφωνεί ότι η σφαγή βασίστηκε στην τοξική συμπαιγνία[10] μεταξύ της ηγεσίας του ANC, της αστυνομίας και της εταιρίας Lonmin που εδρεύει στο Ηνωμένο Βασίλειο. Μετά τη σφαγή, ένας από τους κυριότερους δράστες, ο Cyril Ramaphosa, προστατεύτηκε από την Farlam κατά την επίσημη έρευνα και έκτοτε ανέβηκε στην προεδρία, από την οποία και απευθύνει έκκληση για περισσότερες ξένες επενδύσεις. Εάν η σφαγή της Marikana και τα επακόλουθά της δεν αποτελούν ένδειξη συνεχιζόμενου νεοαποικιακού ιμπεριαλισμού, τότε τι είναι;
Οι εργαζόμενοι στη βιομηχανία πλατίνας επέστρεψαν στην απεργία, και ο αγώνας τους συνεχίζεται. Όπως και ο αγώνας των μαύρων φοιτητών κατά της αποικιοκρατίας και των νεοφιλελεύθερων διδάκτρων[11]. Όπως και ο αγώνας της Eπιτροπής Κρίσης της Amadiba που αγωνίζεται ενάντια στην καταστροφή του τοπικού τρόπου ζωής από την αυστραλιανή εταιρία MRC, η οποία αποψιλώνει τις ακτές[12]. Όπως και οι αγώνες της υπόθεσης Abahlali base Mjondolo[13] και της επιτροπής στέγασης του Κέιπ Τάουν για την στοιχειώδη, αξιοπρεπή στέγαση[14]. Οι άνθρωποι σε όλους αυτούς τους αγώνες αντιμετωπίζουν ποινικοποίηση και δολοφονίες αλλά συνεχίζουν τον αγώνα τους για αξιοπρέπεια. Η δική τους είναι η ενέργεια της ανθρωπότητας.
Ως περαιτέρω επίδειξη της διαρθρωτικής και συνεχιζόμενης νέο-αποικιοκρατικής βίας που κανονικοποιείται ως μια συνήθης κατάσταση, στην Κολομβία από την υπογραφή της «ειρηνευτικής συμφωνίας» τον Νοέμβριο του 2016, ο βρώμικος πόλεμος του κράτους οδήγησε σε 150.000 βίαια εκτοπισμένους και πάνω από 200 δολοφονημένους ακτιβιστές των κοινωνικών και περιβαλλοντικών κινημάτων[15]. Παρ’ όλα αυτά συνεχίζεται η μαζική κινητοποίηση, όπως αποδεικνύει η γενική απεργία διάρκειας τριών εβδομάδων των Κολομβιανών με αφρικανική προέλευση στη Μπουεναβεντούρα τον Μάιο-Ιούνιο του 2017, κυριολεκτικά ένας αγώνας ζωής και θανάτου για μισό εκατομμύριο ανθρώπους, για να αποκτήσουν ένα δημόσιο νοσοκομείο στην παράκτια πόλη τους[16].
Όσο για τους διαμεσολαβητικούς πολέμους, ήταν οι ΗΠΑ και το Ηνωμένο Βασίλειο που ως ιμπεριαλιστικές στρατιωτικές δυνάμεις οργάνωσαν την γενοκτονική σφαγή των 70 και πλέον χιλιάδων Ταμίλ του Ελάμ το 2009 και όχι η Κίνα, παρά την οικονομική της δύναμη και της υποστήριξης της για λόγους ιδίου συμφέροντος στο δολοφονικό καθεστώς της Σρι Λάνκα[17]. Οι Ταμίλ του Ελάμ έχουν τη μεγάλη δυστυχία να αναζητούν την ανεξαρτησία τους σε μια στρατηγική περιοχή για τον παιχνίδι των ενδοϊμπεριαλιστικών ανταγωνισμών, ακριβώς στο πέρασμα των μεγαλύτερων θαλάσσιων οδών του κόσμου στον Ινδικό Ωκεανό. Οι ΗΠΑ και το Ηνωμένο Βασίλειο χρειάζονται ένα ενιαίο κράτος στη Σρι Λάνκα, και κυρίως το λιμάνι του Τρινκομαλέ ως αναπόσπαστο κομμάτι της γεωστρατηγικής τους στον 21ο αιώνα, της επονομαζόμενης ως «βήμα στην Ασία». Τόσο με τον Ομπάμα όσο και με τον Τραμπ ή τον Κλίντον, οι ΗΠΑ δείχνουν με κάθε τρόπο ότι θα χρησιμοποιήσουν ναυτική δύναμη για να εμποδίσουν την ανάδειξη της Κίνας σε ανεξάρτητο παγκόσμιο παίκτη. Τέτοια είναι η γεωγραφία του ιμπεριαλισμού.
Ας πάρουμε ένα τελευταίο παράδειγμα από το ίδιο μέρος του κόσμου, τη λαϊκή εξέγερση στο Thoothukudi, στο Tamil Naadu ενάντια στη Vedanta, τη θυγατρική χαλκού της Sterlite, που σχεδίαζε να διπλασιάσει την παραγωγή στο εργοστάσιο τήξης χαλκού της, το οποίο παράγει ήδη το 40% του χαλκού της Ινδίας[18]. Οι κοντινές κοινότητες έχουν υποστεί τη μόλυνση του χυτηρίου για αρκετά χρόνια και αποφάσισαν πως δεν πάει άλλο. Κινητοποιήθηκαν για να ζητήσουν από τον Επαρχιακό Εισπράκτορα (που έπαιζε τον ρόλο του εισπράκτορα των εσόδων για τους Βρετανούς κατά την αποικιοκρατία) να εμποδίσει την επέκταση. Η αστυνομία σκότωσε δεκατρείς διαδηλωτές με τρόπο που θα μπορούσε να θεωρηθεί ως στοχευμένες δολοφονίες, ενώ ακολούθησαν μαζικές κρατήσεις και βασανιστήρια[19]. Μια ενθαρρυντική πτυχή σε μια τρομακτική κατάσταση είναι η άμεση ανταπόκριση των ομοεθνών των Ταμίλ της διασποράς, η εκστρατεία Foil Vedanta (Σ.τ.Μ., Ματαιώστε τη Vedanta) και άλλες εκστρατείες που προκάλεσαν μαζικές διαδηλώσεις στο Λονδίνο. Η προσπάθεια αλληλεγγύης του Λονδίνου ενδυναμώνει σημαντικά την καρδιά του αγώνα, το μαζικό κίνημα στην Ινδία.
Αγώνες όπως της Marikana, της Buenaventura και του Thoothukudi αποτελούν το πραγματικό κινηματικό πλαίσιο της πρόκλησης του Τζον Σμιθ στον Ντέιβιντ Χάρβεϊ. Η αντιπαράθεση επιβεβαιώνει την επείγουσα ανάγκη για έναν ανανεωμένο μαρξισμό που θα συμβάλλει στον επαναπροσδιορισμό του αντιιμπεριαλισμού, με την ιδιαίτερη ευθύνη μας να το πράξουμε στον παγκόσμιο Βορρά.
Μπορεί ο ευρωκεντρικός μαρξισμός να συνεχίσει να αρνείται το γεγονός ότι ο καπιταλιστικός ιμπεριαλισμός είναι συστηματική λεηλασία της εργατικής τάξης στον παγκόσμιο Νότο; Τι σημαίνει στην πραγματικότητα το να είναι κανείς αντικαπιταλιστής, αν δεν είναι ταυτόχρονα αντιιμπεριαλιστής; Εάν δεν βοηθά τον αγώνα ενάντια στον ιμπεριαλισμό, ποια η αξία του μαρξισμού; Ο καπιταλιστικός ιμπεριαλισμός πρέπει να καταπολεμηθεί στη θεωρία και την πρακτική. Όπου υπάρχει ο ιμπεριαλισμός, αργά ή γρήγορα η αυτοκρατορία αντεπιτίθεται. Αυτές είναι αξίες που πρέπει επίσης να μεταφερθούν από Νότο σε Βορρά, και πριν να είναι αργά.
[1] Βλ. John Smith, Imperialism in the 21st century Monthly Review Press, 2015, κεφάλαια 6 και 9, και John Smith ‘The GDP Illusion: Value Added versus Value Capture’ Monthly Review, Ιούλιος 2012.
[2] Andy Higginbottom ‘Structure and Essence in Capital and the Stages of Capitalism’ , στο Journal of Australian Political Economy, No. 70, 2012, σελ. 251-270.
[3] Προσωπική επικοινωνία, 15 Ιουνίου 2018.
[4] Οι Torkill Lauesen και Zac Cope δίνουν μια καλή εξήγηση επ’ αυτού στο ‘Imperialism and the Transformation of Values into Prices’, Monthly Review, Ιούλιος-Αύγουστος 2015, Νο. 67(3) , σελ. 54-67.
[5] Ο Χάρβεϊ συνοψίζει τη θέση του Μαρξ ως εξής: «οι Μηχανές αποτελούν πηγή σχετικής υπεραξίας αλλά όχι αξίας» (David Harvey, A Companion To Marx’s ‘Capital’, 2010, σελ. 169). Αυτό δεν βγάζει κανένα νόημα, προκύπτει μέσω της αποκοπής των προτάσεων από το νόημά τους. Το υποκείμενο σημείο εδώ είναι ότι το κεφάλαιο χρησιμοποιεί τις μηχανές ως «πηγή» σχετικής υπεραξίας μόνο επειδή έτσι η εργασία γίνεται περισσότερο παραγωγική και ο ατομικός χρόνος εργασίας που χρειάζεται για την παραγωγή ενός συγκεκριμένου αγαθού είναι μικρότερος από τον κοινωνικά αναγκαίο χρόνο εργασίας. Η εργασία των εργατών δημιουργεί αξία και σχετική υπεραξία, μέσω της χρήσης μηχανών για τον σκοπό αυτό.
[6] Visualizing Capital’ με τον καθηγητή David Harvey, από το 22ο λεπτό και μετά.
[7] Utsa Patnaik και Prabhat Patnaik, A Theory of Imperialism, 2017, Columbia University Press.
[8] Για μια πρόσφατη αναφορά βλέπε Shashi Tharoor, Inglorious Empire: What the British Did to India, 2017, κεφάλαιο 1.
[9] Radha D’Souza, Industrialism, Law, Science and Imperialism, 2015, λεπτό 22:14 και David Harvey. Ομιλία στο Network AQ Conference II, 2015, λεπτό 18:45.
[10] Ένας όρος που επινοήθηκε από τον Dali Mpofu. Βλ. Dali Mpofu, Mpati Qofa και Reghana Tulk, Heads of Agreement On Behalf Of Injured And Arrested Persons, 2014.
Για μια ανασκόπηση της σχετικής βιβλιογραφίας βλ. Andy Higginbottom, The Marikana Massacre in South Africa: the Results of Toxic Collusion, 2018
[15] Βλ. Stephen Gill, ‘Are Colombia’s social leaders facing another extermination?’ Colombia Reports 22 February 2018.
[16] Βλ. Seb Ordóñez and Patrick Kane, Colombian strike: ‘To live with dignity, our people don’t give up’ 31 May 2017.
[17] Βλ. Bremen Human Rights Association and Permanent Peoples Tribunal on Sri Lanka.
[18] Βλ. Vedanta Resources, A Great Diversified Story–Mining Indaba presentation, 7 Φεβρουαρίου 2017, σελ. 19.
[19] NDTV “No Warning”: Witnesses Describe How Police Shot Anti-Sterlite Protesters, 29 Μαΐου 2018.