του Διονύση Περδίκη

 

Ξεκινάμε τη δημοσίευση του τέταρτου μέρους της μελέτης με τίτλο “Ιμπεριαλισμός και πόλεμος στον 21ο αιώνα με αφορμή τον πόλεμο στην Ουκρανία”. 

Το Μέρος Δ΄ αποτελεί το εμπειρικό κομμάτι όπου εφαρμόζεται η θεωρία που περιγράφηκε συνοπτικά μέχρι αυτό το σημείο για τη διερεύνηση της σύγχρονης συγκυρίας του διεθνούς ιμπεριαλιστικού συστήματος.

Συνοδεύεται από εκτενέστατες σημειώσεις με παραθέματα και μεταφράσεις. Συνιστούμε σε μια πρώτη ανάγνωση να αγνοηθούν οι σημειώσεις αυτές προς χάριν της ροής του κειμένου. Σε δεύτερη φάση, οι σημειώσεις και οι αναφορές σε αυτές μπορούν να χρησιμεύσουν για περαιτέρω μελέτη των θεμάτων που θίγονται.

Επίσης, για καλύτερη ανάγνωση των εικόνων και των πινάκων, μπορεί ο αναγνώστης να διαβάσει το παρόν σε αρχείο pdf.

Καθώς θα προχωράμε στη δημοσίευση της μελέτης θα εμπλουτίζουμε τον παρακάτω πίνακα περιεχομένων με τους αντίστοιχους ηλεκτρονικούς συνδέσμους:

ΜΕΡΟΣ Α’: ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ΜΕΡΟΣ Β’: ΙΜΠΕΡΙΑΛΙΣΤΙΚΟΣ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΣ 

Μέρος Β1:

Αποσαφηνίζοντας τις έννοιες

Ιμπεριαλιστικός καπιταλισμός: Γενική θεωρία του ΚΤΠ, και μονοπώλιο – ιμπεριαλισμός: Μαρξ εναντίον Λένιν; 

• Από τον Μαρξ και τη γενική θεωρία του κεφαλαίου… 
• …στον Λένιν, το μονοπώλιο, και τον ιμπεριαλισμό στη σύγχρονη φάση της ιμπεριαλιστικής διεθνοποίησης της παραγωγής… 
• Η διαλεκτική της ιστορίας του καπιταλισμού έχει τις απαντήσεις 

Μέρος Β2 :

Ιμπεριαλιστικός καπιταλισμός μέσα από τη διαλεκτική του νόμου της (αντικειμενικής) αξίας και του νόμου της (υποκειμενικής) ισχύος

• Η αναπαραγωγή της κυριαρχίας του κεφαλαίου μέσα από την ανταλλαγή ισοδύναμων αξιών
• Η αναπαραγωγή του μονοπωλιακού κεφαλαίου μέσα από την άνιση ανταλλαγή
        – Πλασματικό κεφάλαιο
        – Το ‘παραγωγικό’  πλασματικό κεφάλαιο
        – Υπερεκμεταλλευόμενη εργασιακή δύναμη
        – Διεθνοποιημένες αλυσίδες παραγωγής και μεταφοράς (υπερ)αξίας
• Συμπέρασμα: ιμπεριαλισμός ως υπερώριμος καπιταλισμός

Μέρος Γ΄:

 ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΤΙΚΌΣ ΙΜΠΕΡΙΑΛΙΣΜΌΣ: Η ΙΜΠΕΡΙΑΛΙΣΤΙΚΉ, ΜΟΝΟΠΩΛΙΑΚΉ ΕΚΜΕΤΆΛΛΕΥΣΗ ΣΤΟ ΔΙΕΘΝΈΣ ΙΜΠΕΡΙΑΛΙΣΤΙΚΌ ΣΎΣΤΗΜΑ

• Άνιση ανταλλαγή στο διεθνές εμπόριο
• Εξαγωγές κεφαλαίου
• Η ουσία των ιμπεριαλιστικών διακρατικών σχέσεων
• Μέτρα ιμπεριαλιστικής ισχύος
• Σύνοψη Μερών Β΄ και Γ΄

ΜΕΡΟΣ Δ΄: «ΕΔΏ Ο ΙΜΠΕΡΙΑΛΙΣΜΌΣ, ΕΚΕΊ Ο ΙΜΠΕΡΙΑΛΙΣΜΌΣ, ΤΕΛΙΚΆ ΠΟΥ ΕΊΝΑΙ Ο ΙΜΠΕΡΙΑΛΙΣΜΌΣ;» Η ΣΎΓΧΡΟΝΗ ΔΙΕΘΝΉΣ ΣΥΓΚΥΡΊΑ «ΑΚΟΛΟΥΘΏΝΤΑΣ ΤΟ ΧΡΉΜΑ».

ΜΕΡΟΣ Δ1 (παρόν):

• Εισαγωγικές και κριτικές παρατηρήσεις.
• Το μέτρο «ροής»: ισοζύγια μεταφορών υπεραξίας.
• Το μέτρο συσσώρευσης: συσσώρευση κεφαλαίου, μονοπωλιακής ισχύος και περιουσιακών στοιχείων (με έμφαση στο εξωτερικό).
• Το γιατί και το πως της ιμπεριαλιστικής εκμετάλλευσης.

Σημειώσεις 

 

«Εδώ ο ιμπεριαλισμός, εκεί ο ιμπεριαλισμός, τελικά που είναι ο ιμπεριαλισμός;» Η σύγχρονη διεθνής συγκυρία «ακολουθώντας το χρήμα».

 

Εισαγωγικές και κριτικές παρατηρήσεις.

Στο παρόν άρθρο θα στηρίξουμε εμπειρικά τη διάκριση μεταξύ ιμπεριαλιστικών, και εξαρτημένων (δηλ. εκμεταλλευόμενων και προς τούτο εθνικά καταπιεζόμενων), εθνικών, καπιταλιστικών, κοινωνικο-οικονομικών σχηματισμών και κρατών, όπως την ορίσαμε θεωρητικά στο Μέρος Γ΄, στη βάση της οικονομικής ουσίας του σύγχρονου ιμπεριαλισμού. Θα αναδείξουμε ποιες είναι εκείνες οι χώρες που βγαίνουν συστηματικά κερδισμένες στον διεθνή ανταγωνισμό, και αναπαράγουν το εθνικό τους κεφάλαιο προνομιακά, και εις βάρος των διεθνών ανταγωνιστών τους. Θα γίνει φανερό ποιες είναι οι χώρες που ανήκουν στη «μια χούφτα» χωρών – «ληστών», δηλ. χωρών που καρπώνονται περισσότερη υπεραξία από αυτήν που παράγει η εγχώρια εργατική τους τάξη, σε αντίθεση με όλες τις υπόλοιπες χώρες που «ληστεύονται», δηλ. παράγουν για να αναπαραχθεί όχι μόνο το εθνικό τους συνολικό κεφάλαιο (και η εργασιακή δύναμη), αλλά και το ιμπεριαλιστικό κεφάλαιο, και, μαζί με αυτό, και η εργατική αριστοκρατία και ο μικροαστισμός των ιμπεριαλιστικών χωρών.

Παρουσιάζουμε στατιστικά στοιχεία από σχετικά πρόσφατες μελέτες της διεθνούς μαρξιστικής βιβλιογραφίας, οι οποίες είναι ενδεικτικές της αναβίωσης[1] της λενινιστικής έννοιας του καπιταλιστικού ιμπεριαλισμού. Η έννοια αυτή επιστρέφει δριμύτερη για να εξηγήσει μια διεθνή πραγματικότητα που οδήγησε στο να χρεωκοπήσουν άλλες θεωρητικές προτάσεις, είτε της κυρίαρχης ιδεολογίας («τέλος της ιστορίας»[2], «πόλεμος των πολιτισμών»[3], κοκ), είτε της ριζοσπαστικής («παγκοσμιοποίηση») ή και μαρξιστικής («ολοκληρωτικός καπιταλισμός»[4]).

Δεν ισχυριζόμαστε ότι μπορούμε να εκτιμήσουμε εις βάθος το τεχνικό μέρος των επεξεργασιών που οδηγούν στα στοιχεία που παρουσιάζουμε. Έχει, ωστόσο, αξία ότι τα συμπεράσματα συγκλίνουν, παρόλες τις εν μέρει διαφορετικές μεθοδολογικές παραδοχές και επιλογές.

Θα θέλαμε, μάλιστα, να κρατήσουμε αποστάσεις από κάποιες από αυτές. Για παράδειγμα, έχουμε διαφορετική εκτίμηση από τους Carchedi και Roberts[5] για τη σημασία του μονοπωλιακού υπερκέρδους, της υπερεκμετάλλευσης της εργασίας, και της διάκρισης παραγωγικών και μη παραγωγικών δραστηριοτήτων για τη σύγχρονη ιμπεριαλιστική εκμετάλλευση (παράγοντες της άνισης ανταλλαγής με τη στενή της έννοια), έναντι της σημασίας των διεθνών διαφορών στην παραγωγικότητα και στην οργανική σύνθεση του κεφαλαίου (παράγοντες της άνισης ανταλλαγής με την ευρεία της έννοια), οι οποίες συνδέονται με το επίπεδο ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων σε κάθε χώρα (βλ. τη σχετική συζήτηση στο Μέρος Γ΄). Την αντίθετη επιφύλαξη έχουμε για το έργο του Zak Cope[6], ο οποίος υποστηρίζει μια αρκετά ακραία θέση για την ιμπεριαλιστική εκμετάλλευση και την εργατική αριστοκρατία στις ιμπεριαλιστικές χώρες. Ωστόσο, παραθέτουμε τα στοιχεία και τα σχολιάζουμε συνοπτικά.

Σε κάθε περίπτωση, θα αποφύγουμε να εξετάσουμε ποσοτικά επιμέρους πλευρές της μονοπωλιακής και ιμπεριαλιστικής ισχύος, όπως η συγκέντρωση (χρηματοπιστωτικού) κεφαλαίου ή το απόλυτο μέγεθος των μονοπωλίων εντός της κάθε εθνικής οικονομίας, ή η στρατιωτική ή και τεχνολογική υπεροχή, πχ μετρώντας πυρηνικά όπλα ή διπλώματα ευρεσιτεχνίας. Εξηγήσαμε στο Μέρος Γ΄ γιατί οι διαφορετικές αυτές ποιότητες μπορούν να «ποσοτικοποιηθούν» και να συγκριθούν με ένα λογικά συνεκτικό τρόπο μόνο μέσω του αποτελέσματός τους για την (προνομιακή ή μη) αναπαραγωγή του κάθε εθνικού συνολικού κεφαλαίου. Άλλωστε, θα ήταν αφελές να ισχυριστεί κανείς ότι κάποια από αυτές τις ποιότητες έχει μια γραμμική ποσοτική σχέση με τη ιμπεριαλιστική ισχύ, ότι πχ διπλάσια πυρηνικά όπλα ή διπλώματα ευρεσιτεχνίας συνεπάγονται και διπλάσια συμβολή στην ιμπεριαλιστική ισχύ. Δυστυχώς, αυτού του είδους ο μεθοδολογικός θετικισμός οδηγεί σε τίμιες μεν, παραπλανητικές δε, προσπάθειες για τη δημιουργία σύνθετων «δεικτών ιμπεριαλιστικότητας», όπως αυτή του Τόνι Νόρφιλντ[7], όπως και σε λιγότερο τίμιους, και περισσότερο επηρεασμένους από την κυρίαρχη ιδεολογία, χαρακτηρισμούς ως «ιμπεριαλιστικών» χωρών που απέχουν πολύ από κάτι τέτοιο.

Μακάρι η μελέτη αυτή να γινόταν από τους ακαδημαϊκούς μαρξιστές της πολιτικής οικονομίας, ή, ακόμη καλύτερα, από τα επιτελεία των κομμουνιστικών οργανώσεων της χώρας μας, ειδικά αυτά που μπορούν να απασχολούν επαγγελματικά στελέχη από τον κρατικό κορβανά για να υποστηρίζουν το πολιτικό τους έργο, και μοιράζουν «βαθμούς ιμπεριαλιστικότητας» σε χώρες που είναι εμφανώς φτωχότερες… Η ανάγκη για ένα σύγχρονο κέντρο μαρξιστικών ερευνών στη χώρα μας είναι επείγουσα, και συνδέεται άμεσα με το έργο της ανασυγκρότησης του εγχώριου κομμουνιστικού κινήματος, όπως ισχυριστήκαμε σε προηγούμενο άρθρο μας[8].

Η πραγματική επιτυχία του άρθρου αυτού, όμως, θα είναι το να κινητοποιήσει εκείνους τους κομμουνιστές ή μαρξιστές – λενινιστές που ενδιαφέρονται πραγματικά για την αλήθεια, ως προϋπόθεση για να αλλάξουν τον κόσμο, και δεν συμβιβάζονται με τίποτα λιγότερο! Ελπίζουμε και ευχόμαστε να στραφούν στις πηγές για να τις μελετήσουν οι ίδιοι, να βγάλουν τα συμπεράσματά τους, και να συνεχίσουν τη μελέτη σε ακόμη μεγαλύτερο βάθος και εύρος. Με την ίδια έννοια, μόνο να ωφεληθούμε μπορούμε ακόμη και από την πιο οξεία κριτική, στην οποία και προσβλέπουμε.

 

Το μέτρο «ροής»: ισοζύγια μεταφορών υπεραξίας.

Ξεκινάμε από το μέτρο «ροής» που προτείναμε στο Μέρος Γ΄. Εάν ο ανταγωνισμός στο διεθνές ιμπεριαλιστικό σύστημα έχει ως αντικείμενο τον προσπορισμό όσο το δυνατόν μεγαλύτερων, και σταθερότερων (μονοπωλιακών υπερ)κερδών, εν τέλει, ποιες είναι οι χώρες εκείνες που το καταφέρνουν συστηματικά, και ποιες υποφέρουν από την αποτυχία του εθνικού τους συνολικού κεφαλαίου;

Στην Εικόνα 1 παρουσιάζεται το καθαρό πρωτογενές εισόδημα των «Ιμπεριαλιστικών Χωρών» (ΙΧ, ή στα αγγλικά IC) κατά τους Carchedi και Roberts⁵, δηλ. των G7 (ΗΠΑ, Καναδάς, Μ. Βρετανία, Γερμανία, Γαλλία, Ιταλία, Ιαπωνία· αριστερά) και των -κατά τους συγγραφείς πάντα- «Κυριαρχούμενων Χωρών» (ΚΧ, ή στα αγγλικά DC), δηλ. των υπόλοιπων του G20 (εξαιρουμένης της ΕΕ, Αργεντινή, Αυστραλία, Βραζιλία, Κίνα, Ινδία, Ινδονησία, Δημοκρατία της Κορέας, Μεξικό, Ρωσία, Σαουδική Αραβία, Νότια Αφρική, Τουρκία, δεξιά). Δεν εξετάζουμε εδώ την κατάταξη αυτή στη λεπτομέρειά της, καθώς θα απαιτούσε την εξέταση της κάθε χώρας ξεχωριστά. Σχετικά με τη σημασία του στατιστικού αυτού μέτρου μεταφράζουμε από τους συγγραφείς:

«Το ΔΝΤ ορίζει τις “ροές πρωτογενούς εισοδήματος” στο ισοζύγιο πληρωμών μιας χώρας ως τις καθαρές διασυνοριακές ροές ενοικίων, τραπεζικών τόκων και αποδόσεων χρηματοοικονομικών περιουσιακών στοιχείων (καθώς και τα εμβάσματα των εργαζομένων).».

 

Εικόνα 1. Καθαρό πρωτογενές εισόδημα των «Ιμπεριαλιστικών χωρών (ΙΧ)», δηλ. των G7, για την περίοδο 1975 – 2019,σε δις δολάρια και ως ποσοστό του ΑΕΠ τους, και των «Κυριαρχούμενων Χωρών (ΚΧ)» για την περίοδο 1987 – 2019, σε δις δολάρια⁵.

 

Παρόμοιο είναι και το περιεχόμενο της Εικόνα 2, μόνο που μπορεί κανείς να δει και την επίδοση της κάθε χώρας ξεχωριστά, ενώ στα δεξιά βρίσκονται πλέον οι λεγόμενες χώρες των BRICS (Βραζιλία, Ρωσία, Ινδία, Κίνα, Νότια Αφρική), τις οποίες μεγάλο μέρος της κομμουνιστικής Αριστεράς αντιμετωπίζει ως (επίδοξους) ιμπεριαλιστές. Μεταφράζουμε από τους συγγραφείς της πρώτης μελέτης για το πως μπορούνε να ερμηνευθούν τα διαγράμματα αυτά (ο τονισμός δικός μας):

«Ορίζουμε τις ιμπεριαλιστικές χώρες ως την G7 και τις κυριαρχούμενες χώρες ως τις υπόλοιπες χώρες της G20. Οι ιμπεριαλιστικές χώρες της G7 παρουσιάζουν ένα διαρκώς αυξανόμενο ετήσιο καθαρό πρωτογενές πλεόνασμα εισοδήματος που έφτασε πάνω από μισό τρισεκατομμύριο δολάρια το 2019, ή 14% του ΑΕΠ της G7 […] Πρόκειται για μια σημαντική συνεισφορά στην υπεραξία των οικονομιών της G7.

Αντίθετα, οι ΚΧ (Σ.τ.Μ., «Κυριαρχούμενες Χώρες») διαρρέουν μεγάλα ποσά καθαρού πρωτογενούς εισοδήματος – έως και σχεδόν 250 δισεκατομμύρια δολάρια ετησίως […] Ακόμη και οι ισχυρότερες από τις λεγόμενες αναδυόμενες οικονομίες αναγκάζονται να παραμείνουν σε κυριαρχούμενο ρόλο – πληρώνοντας πολύ περισσότερα από όσα εισπράττουν σε πρωτογενές εισόδημα. Και η τάση επιδεινώνεται.»

 

Εικόνα 2. Καθαρό πρωτογενές εισόδημα G7 (1975 – 2017) και BRICS (1994 – 2016) σε εκατομμύρια δολάρια¹⁶.

 

Στη συνέχεια, οι συγγραφείς της μελέτης επικεντρώνουν στις μεταφορές υπεραξίας αποκλειστικά διά του εμπορίου (Εικόνα 3) μεταξύ των δύο παραπάνω «μπλοκ», είτε ως ποσοστό του ΑΕΠ τους (αριστερά), είτε ως ποσοστό των κερδών από τις εξαγωγές τους (κέντρο), είτε ως ποσοστά επί της αξίας του διμερούς εμπορίου τους (δεξιά). Και εδώ το αντίθετο πρόσημο μας βοηθά να καταλάβουμε ότι το κέρδος του ενός είναι η ζημία του άλλου, και την ποιοτική διαφορά που υπάρχει μεταξύ του «ληστή» και του «ληστευόμενου».

 

Εικόνα 3. Μεταφορές υπεραξίας μέσω του εμπορίου (ποσοστά επί του ΑΕΠ (αριστερά), επί της κερδών των εξαγωγών (κέντρο), και επί της αξίας του διμερούς εμπορίου (δεξιά)⁵.

 

Αντίστοιχα αποτελέσματα για την άνιση ανταλλαγή στο διεθνές εμπόριο προκύπτουν και από μελέτες δύο ακόμη ανεξάρτητων συγγραφέων, οι οποίες ακολουθούν διαφορετικές μεθοδολογίες. Στις μελέτες αυτές κάποια από τα αποτελέσματα παρουσιάζονται ανά χώρα, και συμπεριλαμβάνουν και την Ελλάδα.

Ξεκινώντας από τις μελέτες του Ricci[9], η Εικόνα 4, και σε μεγαλύτερη λεπτομέρεια ο πίνακας της Εικόνα 5, αποτυπώνουν τις μεταφορές αξίας μέσω του διεθνούς εμπορίου για όλη την περίοδο 1995-2019, ανά χαρακτηριστικές ομάδες χωρών. Στο πρώτο από τα δύο γραφήματα ο κόσμος χωρίζεται στις χώρες του «Κέντρου» (ιμπεριαλιστικές ή με σχετική ισχυρή υποψηφιότητα), στην «Αναδυόμενη Περιφέρεια» (συμπεριλαμβάνει τις χώρες των BRICS), και στη «Φτωχή Περιφέρεια». Κι εδώ επιβεβαιώνεται η «ληστεία» των ιμπεριαλιστικών χωρών επί ολόκληρου του υπόλοιπου κόσμου. Κατά τα άλλα, η τάση είναι για την «Αναδυόμενη Περιφέρεια» να μειώνει την εκροή αξίας – ως ποσοστό του ΑΕΠ – μέσω του εμπορίου, προκαλώντας μια μικρή πτώση στην αντίστοιχη εισροή του «Κέντρου», και μια αντίστοιχη μικρή χειροτέρευση της θέσης της «Φτωχής Περιφέρειας».

Στον πίνακα του δεύτερου γραφήματος, διακρίνονται με γεωγραφικούς προσδιορισμούς τα διαφορετικά ιμπεριαλιστικά κέντρα («Κέντρο»: Βόρεια Αμερική, Δυτική Ευρώπη, ΟΝΕ, Ανατολική Ασία, Ωκεανία), και ομαδοποιούνται αναλόγως οι υπό εκμετάλλευση χώρες («Αναδυόμενη Περιφέρεια: Κίνα, Ρωσία, Ανατολική Ευρώπη, Νότια Αμερική, Κεντρική Αμερική, Μέση Ανατολή, και «Φτωχή Περιφέρεια»: Νότια Ασία, Νοτιοανατολική Ασία, Κεντρική Ασία, Βόρεια Αφρική, Υποσαχάρια Αφρική), ενώ οι μεταφορές αξίας μέσω άνισης ανταλλαγής καταγράφονται σε τρέχουσες τιμές του δολαρίου (αριστερά) και ως ποσοστό του κατά κεφαλήν ΑΕΠ (δεξιά). Μεταφράζουμε από την περίληψη της μελέτης:

«Η αύξηση του διεθνούς εμπορίου μεταξύ χωρών με πολύ διαφορετικά επίπεδα ανάπτυξης υπήρξε ένας από τους σημαντικότερους παράγοντες της οικονομικής παγκοσμιοποίησης. Το φαινόμενο αυτό συνδέεται με τον νέο διεθνή καταμερισμό εργασίας, όπου μια αναδυόμενη Περιφέρεια, που φιλοξενεί την εξωχώρια και υπεργολαβική παγκόσμια μεταποίηση, τοποθετείται μεταξύ ενός ανεπτυγμένου Κέντρου και μιας ακόμη καθυστερημένης φτωχής Περιφέρειας. […] Η αντιπαραβολική εμπειρική ανάλυση δείχνει ότι οι μεταβιβάσεις αξίας στο εμπόριο αποτελούν σημαντική πηγή εσόδων για το Κέντρο που εκτρέπονται από τις Περιφέρειες, αυξάνοντας έτσι τις παγκόσμιες εισοδηματικές διαφορές.»

ενώ, μετά την παράθεση των στοιχείων, ο συγγραφέας καταλήγει:

«Η άνιση ανταλλαγή μπορεί στην πραγματικότητα να θεωρηθεί ως φόρος υποτέλειας που καταβάλλουν οι πολίτες των φτωχότερων χωρών σε εκείνους των πλουσιότερων χωρών, ο οποίος κρύβεται στις εισαγωγές και εξαγωγές αγαθών και υπηρεσιών.»

 

Εικόνα 4. Μεταφορές αξίας ως ποσοστό του ΑΕΠ, 1995-2019⁹.

 

Εικόνα 5. Άνιση ανταλλαγή κατά κεφαλήν, σε τρέχοντα δολάρια (αριστερά) και ως ποσοστό του κατά κεφαλήν ΑΕΠ (δεξιά)⁹.

 

Αντίστοιχα στοιχεία ανά χώρα σε εκατομμύρια δολάρια μπορούμε να δούμε στον πίνακα της Εικόνα 6, από παλιότερη μελέτη του ίδιου συγγραφέα[10], η οποία φτάνει, όμως, μόνο μέχρι το 2007. Ωστόσο, μπορούμε να δούμε ότι η Ελλάδα, προ κρίσης, είχε συστηματικά απώλειες αξίας στις εμπορικές της συναλλαγές με τον υπόλοιπο κόσμο[11].

 

Εικόνα 6. Καθαρές μεταφορές σε εκατομμύρια τρέχοντα δολάρια για ατομικές χώρες¹⁰.

 

Συνεχίζοντας με τις μεταφορές αξίας στο διεθνές εμπόριο, στον πίνακα της Εικόνα 7, από τη μελέτη του Feng[12], παρατηρούμε μια παρόμοια εικόνα για 40 χώρες στην περίοδο 1995-2009, αυτή τη φορά ως ποσοστό της συνολικής αξίας της παραγωγής. Ο συγγραφέας περιλαμβάνει την Ελλάδα στις χώρες που υποφέρουν από άνιση ανταλλαγή.

Μεταφράζουμε από την περίληψη της μελέτης:

«[…] η άνιση ανταλλαγή δεν είναι άμεσο αποτέλεσμα της διαφορετικής κατανομής του εγχώριου εισοδήματος μεταξύ των χωρών, αλλά συνέπεια του διεθνούς καταμερισμού της εργασίας. Ο συγγραφέας εξετάζει επίσης την ύπαρξη άνισης ανταλλαγής υπολογίζοντας το χάσμα μεταξύ της διεθνούς τιμής παραγωγής και της διεθνούς αξίας, δηλαδή τον όγκο της μεταφερόμενης αξίας 40 χωρών, και διαπιστώνει ότι η άνιση ανταλλαγή υπάρχει και είναι αρκετά σημαντική ώστε να επηρεάζει την ανάπτυξη μιας χώρας.»

 

Εικόνα 7. Μεταφορά αξίας ως ποσοστό της συνολικής παραγωγής σε 40 χώρες. από το 1995 έως το 2009¹².

 

Σε αυτό το σημείο οφείλουμε ορισμένες παρατηρήσεις πριν ολοκληρώσουμε την παράγραφο αυτή. Οι μελέτες στις οποίες αναφερόμαστε, όσον αφορά τα στοιχεία για το διεθνές εμπόριο, βασίζονται σε παραδοχές, όπως για τον σχηματισμό ενός διεθνούς γενικού ποσοστού κέρδους, για τις οποίες έχουμε πολύ ισχυρές επιφυλάξεις. Τείνουν μάλλον να υποτιμούν τις διαστάσεις του μονοπωλιακού υπερκέρδους και της διάκρισης της παραγωγικής με τη μη παραγωγική εργασία, και να υπερτιμούν τη διάσταση της τεχνολογικής υπεροχής, όπως αυτή συγκροτείται ως έννοια στη μαρξιστική πολιτική οικονομία, δηλ. ως αυξημένη παραγωγικότητα και υψηλή οργανική σύνθεση κεφαλαίου. Στη βάση αυτής της παρατήρησης, είναι πολύ πιθανό οι μεταφορές αξίας να υποτιμώνται, ενώ εν μέρει «δικαιολογούνται» στα πλαίσια μιας θεωρίας «ελεύθερου ανταγωνισμού» στη διεθνή αγορά. Δηλ. η δική μας εκτίμηση είναι ότι η κατάσταση είναι μάλλον χειρότερη και πιο άδικη για τις καταπιεζόμενες και εκμεταλλευόμενες χώρες του κόσμου, από αυτήν που περιγράφουν τα στοιχεία αυτά.

Αυτό ισχύει ακόμη περισσότερο, εάν συνυπολογίσουμε ότι οι συνολικές μεταφορές αξίας που προσεγγίσαμε στην Εικόνα 1, μόνο εν μέρει οφείλονται στο διεθνές εμπόριο, και σε ένα άλλο μεγάλο τους μέρος, ίσως εξίσου σημαντικό, οφείλονται σε άλλες λειτουργίες της σφαίρας της κυκλοφορίας του κεφαλαίου, όπως στη δράση του πλασματικού κεφαλαίου (πχ τον δανεισμό), στον λεγόμενο «ιμπεριαλισμό του δολαρίου»[13], κοκ.

Εν τέλει, κλείνουμε την παράγραφο αυτή με την Εικόνα 8 από τη Wikipedia[14], όπου αποτυπώνεται το συνολικό αποτέλεσμα όλων των εκμεταλλευτικών πρακτικών, ιμπεριαλιστικών και μη, στην κατανομή του κατά κεφαλήν Ακαθάριστου Εθνικού Εισοδήματος για το 2018 σε δολάρια ΗΠΑ. Με (πολύ) σκούρο χρώμα, ο αναγνώστης μπορεί να δει ποιες είναι πραγματικά οι ιμπεριαλιστικές χώρες!

Ίσως να ξενίζει ως απλουστευτικός οικονομισμός μια τέτοια ταξινόμηση. Μπορεί να είναι ιμπεριαλιστική πχ η Δανία ή το Λουξεμβούργο, και να μην είναι πχ η Ρωσία ή η Κίνα; Ωστόσο, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η ιμπεριαλιστική ισχύς σκοπεύει ακριβώς στον ανταγωνισμό για τη συσσώρευση κεφαλαίου, και ότι, ακριβώς γι’ αυτόν τον λόγο υπάρχει η κατηγορία των «ιμπεριαλιστών κουρελούδων» κατά Λένιν[15], δηλ. χωρών που επωφελούνται από μια ανισότιμη συμμαχία με άλλες, πολύ μεγαλύτερης πολιτικής και στρατιωτικής ισχύος, και συμμετέχουν στη «ληστεία» του κόσμου, ακόμη και αν δεν καθορίζουν κυρίαρχα την παγκόσμια στρατηγική του ιμπεριαλισμού. Η ίδια η διαμόρφωση της ΕΕ στην Ευρώπη σκόπευε ακριβώς σε αυτό (πέραν της αντιπαλότητας με τα σοσιαλιστικά κράτη), τη συμμαχία δηλ. αρκετών μικρών χωρών, κάποιες από τις οποίες με αποικιακό παρελθόν (πχ Ολλανδία, Βέλγιο), με ορισμένες μεγαλύτερες (πχ Γαλλία, Γερμανία), με σκοπό την ενίσχυσή τους στον παγκόσμιο ανταγωνισμό.

 

Εικόνα 8. Ακαθάριστο Εθνικό Εισόδημα κατά κεφαλήν για το 2018 σε δολάρια ΗΠΑ¹⁴.

 

 

Το μέτρο συσσώρευσης: συσσώρευση κεφαλαίου, μονοπωλιακής ισχύος και περιουσιακών στοιχείων (με έμφαση στο εξωτερικό).

Τα μέτρα «ροής» μας δείχνουν τις τάσεις που επικρατούν σε κάθε χρονική περίοδο, και οδηγούνε σε ένα συσσωρευτικό ιστορικό αποτέλεσμα, όσον αφορά τη συσσώρευση κεφαλαίου, και γενικότερα πλούτου, στον κόσμο. Μόνο αν αντιστραφούν οι ροές για ένα ελάχιστο, αναγκαίο χρονικό διάστημα, μπορεί αυτό να αποτυπωθεί σε αλλαγή της θέσης μιας χώρας στο διεθνές ιμπεριαλιστικό σύστημα. Ανάμεσα στα μέτρα της συσσώρευσης κεφαλαίου, ξεχωρίζει η συγκέντρωση περιουσιακών στοιχείων στο εξωτερικό, καθώς το κέρδος που αυτά αποδίδουν καθορίζει σε μεγάλο βαθμό τις τρέχουσες και μελλοντικές μεταφορές αξίας προς την εθνική οικονομία, στην οποία βασίζεται το κεφάλαιο ιδιοκτήτης των στοιχείων αυτών.

Επιστρέφοντας στη μελέτη των Carchedi και Roberts⁵, η Εικόνα 9 αποτυπώνει το απόθεμα εκροών άμεσων ξένων επενδύσεων, ξεχωριστά για τους G7, και τους υπόλοιπους των G20, με ή χωρίς την Κίνα, στη χρονική περίοδο 1980-2019, στα αριστερά⁵, και των G7, συν την Ολλανδία, με τις χώρες των BRICS, στη χρονική περίοδο 1990-2017, στα δεξιά[16] (η δεύτερη αυτή σύγκριση συμβαδίζει περισσότερο με τη διάκριση ιμπεριαλιστικών και μη ιμπεριαλιστικών χωρών που προτείνουμε). Γίνεται φανερό ότι η τάση είναι μάλλον για να διευρύνεται η διαφορά τους, αν και αυτό αφορά μάλλον σε μικρότερο βαθμό την Κίνα.

 

Εικόνα 9. Συσσωρευμένο απόθεμα άμεσων ξένων επενδύσεων (σε τρις δολάρια ΗΠΑ), G7 και υπόλοιποι G20 με ή χωρίς την Κίνα (αριστερά)⁵, και G7 συν την Ολλανδία και BRICS (δεξιά)¹⁶.

 

Στην Εικόνα 10 βλέπουμε και το ιστορικό αποτέλεσμα γενικά στη συσσώρευση «πλούτου», σε δολάρια ΗΠΑ, σε μελέτη της Παγκόσμιας Τράπεζας το 2018, από ανάρτηση στο ιστολόγιο του Michael Roberts[17].

 

Εικόνα 10. Κατά κεφαλήν πλούτος. Μελέτη Παγκόσμιας Τράπεζας (σε δολάρια ΗΠΑ)¹⁷.

 

Το γιατί και το πως της ιμπεριαλιστικής εκμετάλλευσης.

Ας εστιάσουμε τώρα λίγο περισσότερο στο τι είναι αυτό που εξηγεί τη στροφή του (μονοπωλιακού) κεφαλαίου στην ιμπεριαλιστική εκμετάλλευση, και ποια είναι η βάση της εκμετάλλευσης αυτής.

Ο Λένιν αναφέρεται στην υπερσυσσώρευση κεφαλαίου στις ιμπεριαλιστικές χώρες[18], και ο Grossmann, ακολουθώντας τον Λένιν, συγκεκριμενοποιεί την έννοια αυτή στη βάση της ιστορικής τάσης του ποσοστού κέρδους να πέφτει, παράλληλα με την ανάπτυξη του ΚΤΠ[19]. Στην Εικόνα 11 από τη μελέτη των Carchedi και Roberts αποτυπώνονται (αριστερά) τα μέσα ποσοστά κέρδους των ΙΧ και ΚΧ (βλ. παραπάνω για τη σύνθεση των χωρών) από το 1950 έως το 2019. Είναι φανερό ότι στις ΚΧ το ποσοστό κέρδους είναι συστηματικά υψηλότερο, κάτι που εξηγεί την εξαγωγή κεφαλαίου από τις ΙΧ σε αυτές για παραγωγικές επενδύσεις. Ταυτόχρονα, υπάρχει μια μακροχρόνια τάση πτώσης και στις δύο ομάδες χωρών.

 

Εικόνα 11. Μέσο ποσοστό κέρδους (αριστερά), οργανική σύνθεση (κέντρο), και τεχνική σύνθεση κεφαλαίου (δεξιά) στις Ιμπεριαλιστικές και Κυριαρχούμενες Χώρες⁵.

 

Τόσο οι διαφορές μεταξύ των δύο ομάδων χωρών, όσο και οι πτωτικές τάσεις, μπορούν να εξηγηθούν, σύμφωνα με τους συγγραφείς, στη βάση της μαρξικής θεωρίας, ως αποτέλεσμα της μακροχρόνιας αύξησης της οργανικής σύνθεσης κεφαλαίου (Εικόνα 11, κέντρο, για την περίοδο 1970-2018), δηλ. της αύξησης στην αξιακή σύνθεση του κεφαλαίου (αξία σταθερού κεφαλαίου / αξία μεταβλητού κεφαλαίου)[20], εξαιτίας της αύξησης της τεχνικής σύνθεσης του κεφαλαίου (Εικόνα 11, δεξιά, για την περίοδο 1950-2019, σε δις δολάρια αξίας περιουσιακών στοιχείων ανά εργαζόμενο).

Εδώ να σημειώσουμε ότι το ανώτερο ποσοστό κέρδους στις εκμεταλλευόμενες χώρες στις παραγωγικές επενδύσεις δε σημαίνει απαραίτητα ότι το εθνικό κεφάλαιο των χωρών αυτών συσσωρεύεται τελικά με προνομιακό τρόπο. Αντίθετα, όπως είδαμε, είναι το μονοπωλιακό κεφάλαιο των ιμπεριαλιστικών χωρών που επωφελείται τελικά από το ανώτερο αυτό ποσοστό κέρδους, καρπωνόμενο την επιπλέον υπεραξία στη διαδικασία της κυκλοφορίας και διανομής του κεφαλαίου.

Στο Μέρος Β΄, ωστόσο, δώσαμε μεγάλη έμφαση και στη διαφορά των μισθών, κάτι που επίσης αναδεικνύει η μελέτη των συγγραφέων, όπως φαίνεται στην Εικόνα 12, όπου αποτυπώνεται ο λόγος των μισθών μεταξύ των ΙΧ και των ΚΧ, με ή χωρίς την Κίνα, ο οποίος έχει εμφανώς αυξητική τάση στη χρονική περίοδο 1950-2019.

 

Εικόνα 12. Αναλογία μισθών ΙΧ και ΚΧ, με και χωρίς την Κίνα⁵.

 

Πόση, όμως, από αυτή τη διαφορά των μισθών οφείλεται στον διεθνή καταμερισμό εργασίας, και μπορεί να εξηγηθεί ως διαφορά στην ποιότητα της εργασιακής δύναμης, και κατά συνέπεια πιθανότατα και στη συνθετότητα ή/και παραγωγικότητα της εργασίας που μπορεί αυτή να επιτελέσει;, Πόση, αντίθετα, σχετίζεται περισσότερο με διαφορές στον βαθμό εκμετάλλευσης της εργασίας, και επομένως αποκαλύπτει φαινόμενα υπερεκμετάλλευσης; Υπενθυμίζουμε ότι η διαφορά στη συνθετότητα της εργασίας, και επομένως και στην αξία της, είναι ένα φαινόμενο που παρουσιάζεται κατά κόρον και υπό συνθήκες «ελεύθερου ανταγωνισμού», εντός και της ίδιας χώρας. Αντίθετα, χαρακτηρίσαμε την υπερεκμετάλλευση της εργασίας στο Μέρος Β΄, ως την ουσία του σύγχρονου ιμπεριαλισμού στη διαδικασία της παραγωγής.

Καταρχήν, οι ίδιοι οι συγγραφείς της μελέτης αυτής, και με σημειωμένες τις επιφυλάξεις μας για τις θεωρητικές τους παραδοχές, αποκαλύπτουν ότι η πηγή των μεταφορών αξίας μέσω του εμπορίου οφείλονται περίπου ισορροπημένα στη διαφορά της οργανικής σύνθεσης κεφαλαίου (επίπεδο ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμενων και – συνεπαγόμενα κατ’ αυτούς – της «μέσης παραγωγικότητας της εργασίας») και του ποσοστού υπεραξίας (υπερεκμετάλλευση εργασίας), όπως φαίνεται στην Εικόνα 13.

 

Εικόνα 13. Σχετική συμβολή της οργανικής σύνθεσης κεφαλαίου (μαύρο) και του ποσοστού υπεραξίας (ασπρόμαυρη διαγράμμιση) στη μεταφορά αξίας μεταξύ των ΙΧ και των ΚΧ στο διεθνές εμπόριο⁵.

 

Ωστόσο, η πραγματικότητα μπορεί και να είναι χειρότερη, σύμφωνα με τις εκτιμήσεις της μελέτης του Zak Cope⁶, ο οποίος μάλλον τοποθετείται στο άλλο άκρο των επιστημόνων που ίσως υπερτιμούν τη δράση του μονοπωλίου και την έκταση της υπερεκμετάλλευσης της εργασίας (χωρίς να μπορούμε να επεκταθούμε εδώ πέρα περισσότερο), καταλήγοντας σε πολύ δυσάρεστα συμπεράσματα για την έκταση της εργατικής αριστοκρατίας στις ιμπεριαλιστικές χώρες, και την προοπτική του εργατικού και κομμουνιστικού κινήματος σε αυτές. Αρχικά, στον πίνακα της Εικόνα 14 ο συγγραφέας συγκρίνει πόσοι εργαζόμενοι κατατάσσονται σε τέσσερα επίπεδα «δεξιότητας ή ειδίκευσης», σε απόλυτους αριθμούς και σε ποσοστά με βάση στοιχεία της Διεθνούς Οργάνωσης Εργασίας (αριστερά και στο κέντρο), και με βάση υπολογισμούς του ιδίου του συγγραφέα (δεξιά), σε 4 ομάδες χωρών, ανάλογα με το μέσο εισόδημα. Στη συνέχεια, στον πίνακα της Εικόνα 15 καταγράφει τις διαφορές μισθών για χαρακτηριστικές χώρες από την κάθε ομάδα εισοδήματος και για θέσεις εργασίας αντίστοιχης ειδίκευσης. Ο αναγνώστης μπορεί να κρίνει κατά πόσο μπορούν να εξηγηθούν οι μισθολογικές διαφορές ως διαφορές μεταξύ σύνθετης και απλής εργασίας, ή κατά πόσο αντικατοπτρίζουν φαινόμενα υπερεκμετάλλευσης.

 

Εικόνα 14. Απασχόληση ανά επίπεδο ειδίκευσης για ομάδες χωρών με βάση το εισόδημα για το 2015⁶.

 

Ο ίδιος ο συγγραφέας περιγράφει την εικόνα αυτή ως εξής (μεταφράζουμε και παραθέτουμε εκτενώς λόγω της σημασίας του ζητήματος αυτού, ο τονισμός δικός μας):

«[…], το ζήτημα που τίθεται είναι κατά πόσον στην παγκόσμια οικονομία η εργατική δύναμη α) αμείβεται ομοιόμορφα ανάλογα με τις δεξιότητες και β) είναι εξίσου ικανή να αποκτήσει εξειδικευμένη απασχόληση σε κάθε δεδομένη εθνική οικονομία. Κατά την άποψή μας, η έλλειψη ευκαιριών απασχόλησης στις υπανάπτυκτες και εκμεταλλευόμενες χώρες, ιδίως στους τομείς της υγείας, της εκπαίδευσης, του στρατού και της επιστήμης (οι οποίοι στις μεγάλες ιμπεριαλιστικές χώρες επιδοτούνται σε μεγάλο βαθμό από το κράτος), έχει οδηγήσει σε “διαρροή εγκεφάλων” εξειδικευμένης διανοητικής εργασίας που μεταναστεύει στα ιμπεριαλιστικά έθνη. Αυτό έχει βελτιώσει το συνολικό επίπεδο δεξιοτήτων του εργατικού δυναμικού των μετροπόλεων και έχει μειώσει το γενικό επίπεδο δεξιοτήτων στην “περιφέρεια”, ιδίως στην Ασία, προσφέροντας στις ιμπεριαλιστικές χώρες υψηλότερα επίπεδα παραγωγικότητας και, ceteris paribus, υψηλότερα επίπεδα κατανάλωσης.

Παρ’ όλα αυτά, υπάρχουν ελάχιστα στοιχεία που να υποδηλώνουν ότι η αυξημένη απασχόληση “ειδικευμένων” υπαλλήλων μειώνει τα επίπεδα επενδύσεων παγίου κεφαλαίου μέσω της αύξησης της αποδοτικότητας της εργασίας. Ο αείμνηστος Βρετανός καθηγητής Οικονομικών και ποσοτικός ιστορικός της μακροοικονομίας Angus Maddison έχει δείξει ότι η αναλογική αύξηση της απασχόλησης των λευκών κολάρων ξεπέρασε τον ρυθμό αύξησης του ακαθάριστου μη οικιστικού αποθέματος πάγιου κεφαλαίου προς το ΑΕΠ στις κορυφαίες καπιταλιστικές χώρες μεταξύ 1950 και 1989. […] Δηλαδή, η μεγάλη επέκταση του μη παραγωγικού τομέα των ιμπεριαλιστικών χωρών δεν οδήγησε σε υψηλότερα ποσοστά κέρδους κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου και οι εργαζόμενοί του δεν μπορούμε να πούμε ότι “κέρδισαν” επομένως τους υψηλότερους μισθούς τους από μια αστική οπτική.

Επιπλέον, είναι ψευδής ο ισχυρισμός ότι οι μεγάλες ιμπεριαλιστικές χώρες συνεισφέρουν στην παγκόσμια οικονομία περισσότερο εξειδικευμένο εργατικό δυναμικό από ό,τι άλλες χώρες. Ο Πίνακας 5.1 δείχνει ότι οι χώρες χαμηλού, κατώτερου και ανώτερου μεσαίου εισοδήματος παρείχαν το 64,6% της απασχόλησης υψηλής ειδίκευσης, το 86,1% της απασχόλησης μεσαίας ειδίκευσης και το 87,1% της απασχόλησης χαμηλής ειδίκευσης στην παγκόσμια οικονομία το 2015. Είναι σαφές, εξάλλου, ότι η εργασία δεν αμείβεται ανάλογα με το επίπεδο δεξιοτήτων, αλλά ανάλογα με τη μέση αξία της εργατικής δύναμης πολλαπλασιαζόμενη με το επίπεδο ζήτησης για εξειδικευμένη εργασία εντός μιας οικονομίας. Δεν υπάρχει μόνο μια γενική υπερπροσφορά εργασίας στις εξαρτημένες οικονομίες που αποπληθωρίζει τα επίπεδα των μισθών, αλλά και τα χαμηλότερα επίπεδα συσσώρευσης κεφαλαίου και αστικών υποδομών μειώνουν τη ζήτηση για εξειδικευμένη εργασία σε αυτές. Ως εκ τούτου, μπορεί να παρατηρηθούν σε παγκόσμια κλίμακα πολύ διαφορετικές αμοιβές για την ίδια εργασία.

Λαμβάνοντας την Αιθιοπία, την Καμπότζη, την Αλβανία και το Ηνωμένο Βασίλειο ως αντιπροσωπευτικές των αντίστοιχων εισοδηματικών ομάδων του κατά κεφαλήν ΑΕΠ τους, ο Πίνακας 5.2 δείχνει τα εξής:

• Οι επαγγελματίες στις χώρες υψηλού εισοδήματος κερδίζουν πάνω από 44 φορές περισσότερα χρήματα μηνιαίως από εκείνους στις χώρες χαμηλού εισοδήματος- 36 φορές περισσότερα από αυτούς σε χώρες με χαμηλότερο μεσαίο εισόδημα – και 9 φορές περισσότερο από τους επαγγελματίες σε χώρες με υψηλότερο μεσαίο εισόδημα.
• Οι τεχνικοί και οι βοηθοί επαγγελματίες σε χώρες υψηλού εισοδήματος κερδίζουν πάνω από 55 φορές περισσότερα μηνιαίως από ό,τι εκείνοι σε χώρες χαμηλού εισοδήματος, 26 φορές περισσότερα από ό,τι εκείνοι σε χώρες χαμηλότερου μεσαίου εισοδήματος και πάνω από 10 φορές περισσότερα από ό,τι εκείνοι σε χώρες ανώτερου μεσαίου εισοδήματος.
• Οι ειδικευμένοι εργαζόμενοι στη γεωργία, τη δασοκομία και την αλιεία σε χώρες υψηλού εισοδήματος κερδίζουν πάνω από 68 φορές περισσότερο μηνιαίως από εκείνους σε χώρες χαμηλού εισοδήματος, 15 φορές περισσότερο από εκείνους σε χώρες χαμηλότερου μεσαίου εισοδήματος και πάνω από 10 φορές περισσότερο από εκείνους σε χώρες ανώτερου μεσαίου εισοδήματος.»

 

Εικόνα 15. Μέσος μηνιαίος μισθός ανά απασχόληση για χαρακτηριστικές χώρες διαφορετικού ύψους εισοδήματος⁶.

 

Συμπερασματικά, η ιμπεριαλιστική εκμετάλλευση στο εξωτερικό καλείται να επεκτείνει την εγχώρια καπιταλιστική εκμετάλλευση, βοηθώντας το ιμπεριαλιστικό κεφάλαιο να ξεπεράσει ιστορικά όρια στα οποία «σκοντάφτει» η περαιτέρω ανάπτυξή του. Βασίζεται τόσο σε διαφορές στο επίπεδο ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων, συμπεριλαμβανομένης της παραγωγικής δύναμης της εργασίας, όσο, και, ίσως και κυρίως, στη διαφορά στον βαθμό εκμετάλλευσης της εργασιακής δύναμης, και επομένως και καταπίεσής των εργαζομένων με διάφορους τρόπους. Η ιμπεριαλιστική εκμετάλλευση δημιουργεί η ίδια τους όρους της αναπαραγωγής της, καταδικάζοντας τις εξαρτημένες χώρες σε υποανάπτυξη με βάση τις αντικειμενικές δυνατότητες της κάθε ιστορικής συγκυρίας, ή, με άλλα λόγια, σε ανισομερή, εξαρτημένη από τις ιμπεριαλιστικές χώρες, ανάπτυξη.

 

 

Σημειώσεις

 

[1] Πχ βλ. τις σχετικές συνεδρίες στα διεθνή συνέδρια για τον Ιστορικό Υλισμό (βλ. την ανασκόπηση στο ιστολόγιο του M. Roberts για το 2019 HM2 – The economics of modern imperialism), όπως και στο International Initiative for the Promotion of Political Economy (IIPPE)

για το 2021 (ανασκόπηση στο ιστολόγιο του M. Roberts, IIPPE 2021: imperialism, China and finance).

Στα ελληνικά υπάρχει το βιβλίο του Β. Λιόση Λιόσης Β. (2012). Ιμπεριαλισμός και εξάρτηση. Η προσέγγιση του Λένιν, η περίπτωση της Ελλάδας και κριτική του σχήματος της αλληλεξάρτησης. ΚΨΜ, ενώ βλ. και Σακελλαρόπουλος Σ. (2004). Ο μύθος της παγκοσμιοποίησης και η πραγματικότητα του ιμπεριαλισμού. Gutenberg. Αθήνα, παρόλες τις διαφωνίες που έχουμε για τον τρόπο που αντιμετωπίζει την ιστορία του ΚΤΠ.

[2] Fukuyama F. (1992). Το Τέλος της Ιστορίας και ο Τελευταίος Άνθρωπος. Λιβάνης. Αθήνα.

[3] Huntington S. (2017). Η Σύγκρουση των Πολιτισμών και ο Ανασχηματισμός της Παγκόσμιας Τάξης. Πατάκης. Αθήνα.

[4] Ολοκληρωτικός καπιταλισμός: Νέο στάδιο ανάπτυξης και κρίσης του καπιταλισμού. Θέσεις της Συντονιστικής Επιτροπής του ΝΑΡ για το Πανελλαδικό Σώμα «για την σύγχρονη Καπιταλιστική Κοινωνία», Αθήνα, Ιούνιος 1997.

Λιοδάκης Γ. (2000) Το νέο στάδιο του ολοκληρωτικού καπιταλισμού και η ευρωπαϊκή οικονομική ενοποίηση. Ουτοπία τ. 39.

Ιωαννίδης Α. & Μαυρουδέας Σ. (2011). Στάδια της καπιταλιστικής ανάπτυξης στην Ελλάδα. Είναι εν εξελίξει ένα νέο στάδιό της σήμερα; 7^ο συνέδριο «Δομές και σχέσεις εξουσίας στη σημερινή Ελλάδα». Ίδρυμα Σάκη Καράγιωργα.

[5] Carchedi, G., & Roberts, M. (2021). The Economics of Modern Imperialism, Historical Materialism, 29(4), 23-69. https://doi.org/10.1163/1569206X-12341959

[6] Cope, Z. (2019). The wealth of (some) nations: imperialism and the mechanics of value transfer. Review of Economics and Economic Methodology Volume IV, Issue 1, Summer 2020, 157. Πήραμε τα στοιχεία που παραθέτουμε και το κείμενο που μεταφράσαμε από τις σελίδες 67-70.

[7] Norfield T. (2021). Word power. Economics of Imperialism.

[8] Περδίκης Δ. (2020). Ένας δρόμος ανασυγκρότησης του Κομμουνιστικού Κινήματος. Μέρος Α΄ και Μέρος Β΄

Βλ. και τη σχετική Ανακ/ση Συλ/γου Μαρξ/κής Σκέψης “Γ. Κορδάτος”: Για την ανασυγκρότηση του Κομμ. Κιν/τος στη χώρας μας και τον Συν/σμό Δράσης & Διαλόγου Κομμ. Δυνάμεων (2021).

[9] Ricci, A. (2021). Unequal exchange and increasing global inequality. preprint.

[10] Ricci, A. (2019). Unequal exchange in the age of globalization. Review of Radical Political Economics, 51(2), 225-245.

[11] Για περισσότερες λεπτομέρειες τόσο σχετικά με τα αποτελέσματα των μελετών, όσο και με τη μεθοδολογία, αλλά και τις θεωρητικές παραδοχές του Ricci, συστήνουμε το βιβλίο του:

Ricci, A. (2021). Value and unequal exchange in international trade: The geography of global capitalist exploitation. Routledge.

[12] Feng, Z. (2018). International value, international production price and unequal exchange. Economic growth and transition of industrial structure in East Asia, 73-96.

[13] Νόρφιλντ Τ. Διαστάσεις του Ιμπεριαλισμού του Δολαρίου, μετ. Άρης Ντα Κούνια Ντα Κώστα Ντίας

επιμ: Φώτης Τσικριτέας, αναδημοσίευση από το ιστολόγιο του συγγραφέα economicsofimperialism.blogspot.com.

[14] List of countries by GNI (nominal) per capita (Wikipedia).

[15] Λένιν ΒΙ. (1915). Ιμπεριαλισμός και Σοσιαλισμός στην Ιταλία/Imperialism and Socialism in Italy. Lenin Collected Works, Progress Publishers, [197[4]], Moscow, Volume 21, p. 357-366. marxists.org (μετ. Δ. Περδίκης)

«Ο ιταλικός ιμπεριαλισμός έχει ονομαστεί ‘ιμπεριαλισμός των φτωχών’ (l’imperialismo della povera gente), λόγω της φτώχειας της χώρας και της απόλυτης εξαθλίωσης των μαζών των Ιταλών μεταναστών.

Κάθε χώρα που έχει περισσότερες αποικίες, κεφάλαια και στρατούς από “εμάς”, στερεί από “εμάς” ορισμένα προνόμια, ορισμένα κέρδη ή υπερκέρδη. Όπως μεταξύ των μεμονωμένων καπιταλιστών υπερκέρδη αποκομίζει εκείνος του οποίου οι μηχανές είναι ανώτερες από τον μέσο όρο ή ο οποίος κατέχει ορισμένα μονοπώλια, έτσι και μεταξύ των εθνών υπερκέρδη αποκομίζει εκείνος που βρίσκεται σε καλύτερη οικονομική κατάσταση από τους άλλους. Η δουλειά της αστικής τάξης είναι να παλεύει για προνόμια και πλεονεκτήματα για το εθνικό της κεφάλαιο και να ξεγελάει το έθνος ή τον απλό λαό (με τη βοήθεια του Λαμπριόλα και του Πλεχάνοφ) περνώντας για πόλεμο εθνικής απελευθέρωσης τον ιμπεριαλιστικό αγώνα για το ‘δικαίωμα’ να λεηλατεί τους άλλους.

[…] Πριν από τον πόλεμο της Τρίπολης, η Ιταλία δεν λεηλατούσε άλλα έθνη, τουλάχιστον όχι σε μεγάλη έκταση. Δεν είναι αυτό μια απαράδεκτη προσβολή της εθνικής υπερηφάνειας; Οι Ιταλοί καταπιέζονται και ταπεινώνονται σε σύγκριση με άλλα έθνη. Η ιταλική μετανάστευση ήταν 100.000 ετησίως στις δεκαετίες του εβδομήντα του περασμένου αιώνα – τώρα κυμαίνεται μεταξύ 500.000 και 1.000.000. Όλοι αυτοί οι άνθρωποι είναι άποροι, που εκδιώχθηκαν από την πατρίδα τους από την πείνα με την κυριολεκτική έννοια της λέξης. Όλοι τους παρέχουν εργατικό δυναμικό για τους χειρότερα αμειβόμενους κλάδους της βιομηχανίας – αυτή η μάζα κατοικεί στα πιο πολυσύχναστα, φτωχικά και άθλια τμήματα των αμερικανικών και ευρωπαϊκών πόλεων. Από 1.000.000 το 1881, ο αριθμός των Ιταλών στο εξωτερικό αυξήθηκε σε 5.500.000 το 1910, η συντριπτική πλειοψηφία αυτής της μάζας ζει στις πλούσιες και ‘μεγάλες» χώρες, για τις οποίες οι Ιταλοί είναι η πιο ακατέργαστη, ανειδίκευτη, φτωχή και ανυπεράσπιστη εργατική μάζα. Ακολουθούν οι κυριότερες χώρες που χρησιμοποιούν φθηνή ιταλική εργασία: Γαλλία – 400.000 Ιταλοί το 1910 (240.000 το 1881) – Ελβετία-135.000 (41.000 το 1881)- Αυστρία -80.000 (40.000)- Γερμανία -180.000 (7.000) – Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής -1.779.000 (170.000) – Βραζιλία-1.500.000 (82.000) – Αργεντινή-1.000.000 (254.000). Η ‘ένδοξη’ Γαλλία, η οποία πριν από 125 χρόνια πολέμησε για την ελευθερία, και γι’ αυτό αποκαλεί τον σημερινό της πόλεμο για τα δικά της και των Βρετανών δουλοκτητών ‘αποικιακά δικαιώματα’ πόλεμο απελευθέρωσης, στεγάζει εκατοντάδες χιλιάδες Ιταλούς εργάτες σε περιοχές που είναι ουσιαστικά γκέτο. Οι μικροαστοί κανάγιες αυτού του ‘μεγάλου’ έθνους κάνουν ό,τι μπορούν για να κρατήσουν αυτούς τους ανθρώπους σε απόσταση και, να τους προσβάλλουν και να τους ταπεινώνουν με κάθε δυνατό τρόπο. Οι Ιταλοί αποκαλούνται περιφρονητικά ‘Μακαρονάδες’ (ο Μεγαλορώσος αναγνώστης θα πρέπει να θυμηθεί πόσα περιφρονητικά παρατσούκλια είναι τρέχοντα στη χώρα μας για τους μη Ρώσους, των οποίων η γέννηση δεν τους δίνει το δικαίωμα στα ευγενή προνόμια του κυρίαρχου έθνους που χρησιμεύουν στους Πουρισκέβιτς ως μέσο καταπίεσης τόσο των Μεγαλορώσων όσο και των άλλων λαών της Ρωσίας). Το 1896 η Γαλλία, αυτό το μεγάλο έθνος, συνήψε συνθήκη με την Ιταλία, με την οποία η τελευταία δεσμεύτηκε να μην αυξήσει τον αριθμό των ιταλικών σχολείων στην Τυνησία! Από τότε ο ιταλικός πληθυσμός της Τυνησίας εξαπλασιάστηκε. Υπάρχουν 105.000 Ιταλοί στην Τυνησία, έναντι 35.000 Γάλλων, αλλά υπάρχουν μόνο 1.167 κάτοχοι γης μεταξύ των πρώτων, με συνολική έκταση 83.000 εκταρίων, ενώ οι δεύτεροι περιλαμβάνουν 2.395 γαιοκτήμονες που έχουν αρπάξει 700.000 εκτάρια στην αποικία αυτή. Πώς μπορεί κανείς να μη συμφωνήσει με τον Λαμπριόλα και άλλους Ιταλούς ‘Πλεχάνωφ’ ότι η Ιταλία ‘δικαιούται’ να κατέχει την αποικία της στην Τρίπολη, να καταπιέζει τους Σλάβους στη Δαλματία, να τεμαχίζει τη Μικρά Ασία κ.λπ.

[… ] Το ερώτημα έχει τεθεί ευθέως και πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι ο ευρωπαϊκός πόλεμος έχει κάνει τεράστιο καλό στην ανθρωπότητα, καθώς έφερε στην πραγματικότητα εκατοντάδες εκατομμύρια ανθρώπους διαφόρων εθνικοτήτων αντιμέτωπους με μια εναλλακτική λύση: είτε να υπερασπιστεί, με τουφέκι ή με στυλό, άμεσα ή έμμεσα, με οποιαδήποτε μορφή, το κυρίαρχο έθνος και τα εθνικά προνόμια γενικά, καθώς και τα προνόμια ή τις αξιώσεις της ‘δικής του’ αστικής τάξης, δηλαδή να είναι οπαδός ή λακές της ή αλλιώς να χρησιμοποιήσει κάθε αγώνα, ιδιαίτερα τη σύγκρουση των όπλων για τα προνόμια του κυρίαρχου έθνους, ώστε να ξεσκεπάσει και να ανατρέψει κάθε κυβέρνηση, κατά πρώτο λόγο τη δική του, μέσω της επαναστατικής δράσης ενός διεθνώς ενωμένου προλεταριάτου. Δεν υπάρχει μέση οδός- με άλλα λόγια, η απόπειρα να πάρει κανείς μια μέση θέση σημαίνει, στην πραγματικότητα, ότι παίρνει κρυφά το μέρος της ιμπεριαλιστικής αστικής τάξης.»

Λένιν ΒΙ. (2006). Τα αποτελέσματα της συζήτησης για την αυτοδιάθεση. Σύγχρονη Εποχή. Αθήνα.

8. Το ιδιαίτερο και το γενικό στη θέση των Ολλανδών και των Πολωνών σοσιαλδημοκρατών διεθνιστών

σελ. 150

«Και οι χώρες είναι 1) μικρές και αδύναμες μέσα στο σύγχρονο ‘σύστημα’ των μεγάλων Δυνάμεων· 2) και οι δυο από γεωγραφική άποψη βρίσκονται ανάμεσα σε ιμπεριαλιστές ληστές που διαθέτουν γιγάντια δύναμη και ανταγωνίζονται με τη μεγαλύτερη οξύτητα (Αγγλία και Γερμανία, Γερμανία και Ρωσία)· 3) και στις δυο είναι εξαιρετικά ζωηρές οι αναμνήσεις και οι παραδόσεις από τον καιρό που ήταν κι οι ίδιες ‘μεγάλες Δυνάμεις’: η Ολλανδία ήταν μεγάλη αποικιακή Δύναμη· πιο ισχυρή από την Αγγλία· η Πολωνία ήταν πιο πολιτισμένη και πιο ισχυρή μεγάλη Δύναμη από τη Ρωσία και την Πρωσία· 4) και οι δυο διατήρησαν ως τα σήμερα τα προνόμια που συνίστανται στην καταπίεση ξένων λαών: ο Ολλανδός αστός κατέχει τις πλουσιότατες Ολλανδικές Ινδίες· ο Πολωνός τσιφλικάς καταπιέζει τον Ουκρανό και το Λευκορώσο ‘κολίγο’, ο πολωνός αστός τον Εβραίο κτλ.»

Λένιν ΒΙ. (2013). Για τον πόλεμο και τη σοσιαλιστική επανάσταση. Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα.

Δώδεκα σύντομες θέσεις για την υποστήριξη από μέρους του Γκ. Γκρόιλιχ της υπεράσπισης της πατρίδας.

σελ. 299

«[…] η «αστική κυβέρνηση’ της Ελβετίας, χάρη στους πολυάριθμους θεσμούς του ελβετικού τραπεζικού κεφαλαίου, είναι όχι μόνο ‘αστική κυβέρνηση’ αλλά και ιμπεριαλιστική αστική κυβέρνηση.

[…] όπως η Ελβετία γενικά δεν μπορεί να αποσπαστεί από το δίχτυ των δεσμών της παγκόσμιας αγοράς έτσι και η σύγχρονη, πολύ αναπτυγμένη και στον ανώτατο βαθμό πλούσια, αστική Ελβετία δεν μπορεί ν’ αποσπαστεί από το δίχτυ των παγκόσμιων ιμπεριαλιστικών σχέσεων […]»

σελ. 301

«Όποιος στον πόλεμο αυτό παραδέχεται την υπεράσπιση της πατρίδας αυτός γίνεται συνεργός της ‘δική τους’ εθνικής αστικής τάξης, που και στην Ελβετία είναι πέρα για πέρα ιμπεριαλιστική επειδή συνδέεται από οικονομική άποψη με τις μεγάλες Δυνάμεις και έχει τραβηχτεί στην παγκόσμια ιμπεριαλιστική πολιτική.»

σελ. 303

«[…] ο καπιταλισμός, που σε όλες τις πολιτισμένες χώρες, και στην Ελβετία επίσης όπως και στις άλλες, μετατράπηκε σε ιμπεριαλιστικό καπιταλισμό.»

σελ. 306

«Σε περίπτωση ‘νίκης’ σε έναν τέτοιο πόλεμο να πεινάει, να καταγράφει 100.000 νεκρούς, να βάζει στις τσέπες της ελβετικής αστικής τάξης κι άλλα δισεκατομμύρια πολεμικά κέρδη, να της εξασφαλίζει νέα επικερδή επένδυση κεφαλαίου στο εξωτερικό και να περιέλθει σε νέα οικονομική εξάρτηση από τους ιμπεριαλιστές ‘συμμάχους’ του – τις μεγάλες Δυνάμεις.»

[16] Roberts M. (2019). HM2 – The economics of modern imperialism.

[17] Roberts M. (2022). The wealth of nations.

[18] Λένιν ΒΙ. (2009). Ο ιμπεριαλισμός ανώτατο στάδιο του καπιταλισμού (εκλαϊκευτική μελέτη). Σύγχρονη Εποχή. Αθήνα, σελ. 73:

«[…] μονοπωλιακή θέση λίγων πλουσιότερων χωρών, όπου η συσσώρευση του κεφαλαίου πήρε γιγάντιες διαστάσεις. Δημιουργήθηκε ένα τεράστιο ‘περίσσευμα κεφαλαίου’ στις προηγμένες χώρες.

[…] Όσο ο καπιταλισμός θα εξακολουθεί να είναι καπιταλισμός, το περίσσευμα του κεφαλαίου δε θα χρησιμεύει για το ανέβασμα του βιοτικού επιπέδου των μαζών σε μια δοσμένη χώρα, γιατί αυτό θα μείωνε τα κέρδη των καπιταλιστών, μα για το ανέβασμα των κερδών με την εξαγωγή κεφαλαίου στο εξωτερικό, στις καθυστερημένες χώρες. Σ’ αυτές τις καθυστερημένες χώρες, το κέρδος είναι συνήθως σχετικά μεγάλο, γιατί έχουν λίγα κεφάλαια, τη τιμή της γης δεν είναι μεγάλη, ο μισθός εργασίας χαμηλός, και οι πρώτες ύλες φτηνές.»

[19] Grossmann H. (1992). The Law of Accumulation and Breakdown of the Capitalist System. Being also a Theory of Crises. Pluto Press, μετ. Δ. Περδίκης, σελ. 172:

«Στα παραδείγματα που αναφέρθηκαν παραπάνω, το κέρδος των πιο προηγμένων καπιταλιστικών χωρών συνίσταται στη μεταφορά κερδών από τις λιγότερο ανεπτυγμένες χώρες. Δεν έχει σημασία αν οι τελευταίες είναι καπιταλιστικές ή μη καπιταλιστικές. Δεν πρόκειται για την πραγματοποίηση υπεραξίας αλλά για πρόσθετη υπεραξία που αποκτάται μέσω του ανταγωνισμού στην παγκόσμια αγορά μέσω άνισης ανταλλαγής ή ανταλλαγής μη ισοδύναμων.

Η τεράστια σημασία αυτής της διαδικασίας μεταφοράς και η λειτουργία της ιμπεριαλιστικής επέκτασης εξηγούνται μόνο με βάση τη θεωρία της κατάρρευσης που αναπτύχθηκε προηγουμένως. Έχω ήδη δείξει ότι ο καπιταλισμός δεν πάσχει από υπερπαραγωγή υπεραξίας αλλά, αντίθετα, από ανεπαρκή αξιοποίηση. Αυτό παράγει μια τάση κατάρρευσης που εκφράζεται με περιοδικές κρίσεις και η οποία στην περαιτέρω πορεία της συσσώρευσης οδηγεί αναγκαστικά σε μια τελική κατάρρευση. Κάτω από αυτές τις συνθήκες, μια εισροή υπεραξίας μέσω του εξωτερικού εμπορίου θα αύξανε το ποσοστό κέρδους και θα μείωνε τη σοβαρότητα της τάσης κατάρρευσης. Σύμφωνα με την αντίληψη που έχω αναπτύξει και η οποία, πιστεύω, είναι επίσης η αντίληψη του Μαρξ, η αρχική υπεραξία διευρύνεται μέσω μεταβιβάσεων από το εξωτερικό. Σε προχωρημένα στάδια συσσώρευσης, όταν γίνεται όλο και πιο δύσκολο να αξιοποιηθεί το υπερβολικά συσσωρευμένο κεφάλαιο, αυτές οι μεταφορές γίνονται ζήτημα ζωής και θανάτου για τον καπιταλισμό. Αυτό εξηγεί τη σφοδρότητα της ιμπεριαλιστικής επέκτασης στο προχωρημένο στάδιο της συσσώρευσης του κεφαλαίου. Επειδή είναι αδιάφορο αν οι χώρες που υφίστανται εκμετάλλευση είναι καπιταλιστικές ή μη καπιταλιστικές – και επειδή οι τελευταίες μπορούν με τη σειρά τους να εκμεταλλευτούν άλλες λιγότερο ανεπτυγμένες χώρες μέσω του εξωτερικού εμπορίου – η συσσώρευση κεφαλαίου σε ένα προχωρημένο στάδιο συνεπάγεται εντατικοποιημένο ανταγωνισμό όλων των καπιταλιστικών χωρών στην παγκόσμια αγορά. Η προσπάθεια εξουδετέρωσης της τάσης διάσπασης μέσω της αυξημένης αξιοποίησης πραγματοποιείται σε βάρος άλλων καπιταλιστικών κρατών. Η συσσώρευση του κεφαλαίου παράγει μια όλο και πιο καταστροφική πάλη μεταξύ των καπιταλιστικών κρατών, μια συνεχή επανάσταση της τεχνολογίας, εξορθολογισμό, τεϋλοροποίηση ή φορντοποίηση της οικονομίας – όλα αυτά αποσκοπούν στη δημιουργία του είδους της τεχνολογίας και της οργάνωσης που μπορεί να διατηρήσει την ανταγωνιστική υπεροχή στην παγκόσμια αγορά. Από την άλλη πλευρά, η συσσώρευση εντείνει τη διολίσθηση προς τον προστατευτισμό στις οικονομικά καθυστερημένες χώρες.»

Παρατηρούμε ότι απουσιάζει τελείως η λογική της άνισης ανταλλαγής με τη στενή έννοια, της υπερεκμετάλλευσης της εργασίας και του μονοπωλίου από την αντίληψη του Grossmann, αλλά ωστόσο, δίνεται έμφαση στην ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμενων και σχέσεων στον ανταγωνιστικό αγώνα μεταξύ των καπιταλιστικών κρατών, διότι η επιπλέον υπεραξία στο διεθνές εμπόριο αποκτά χαρακτήρα «ζωής και θανάτου», εντός του πλαισίου που θέτει η ιστορική τάση πτώσης του ποσοστού κέρδους.

[20] Μαρξ Κ. (2002). Το Κεφάλαιο. Κριτική της πολιτικής οικονομίας. Τόμος Ι. μετ. Π. Μαυρομάτης. Σύγχρονη Εποχή, Κεφ. 23. Ο γενικός νόμος της κεφαλαιοκρατικής συσσώρευσης. Παρ. Αύξηση της ζήτησης εργατικής δύναμης παράλληλα προς την αύξηση της συσσώρευσης με αμετάβλητη τη σύνθεση του κεφαλαίου. σελ. 635:

«Πρέπει να δούμε τη σύνθεση του κεφαλαίου από δύο πλευρές. Από την πλευρά της αξίας καθορίζεται απ’ την αναλογία που το κεφάλαιο χωρίζεται σε σταθερό κεφάλαιο, η αξία των μέσων παραγωγής, και σε μεταβλητό κεφάλαιο, η αξία της εργατικής δύναμης, συνολικό άθροισμα των μισθών της εργασίας. Από την υλική του πλευρά, έτσι όπως λειτουργεί στο προτσές της παραγωγής κάθε κεφάλαιο χωρίζεται σε μέσα παραγωγής και ζωντανή εργατική δύναμη· η σύνθεση αυτή του κεφαλαίου καθορίζεται από τη σχέση ανάμεσα στη μάζα των χρησιμοποιούμενων μέσων παραγωγής από τη μια μεριά, και στην απαιτούμενη για τη χρησιμοποίησή τους ποσότητα εργασίας, από την άλλη. Την πρώτη την ονομάζω αξιακή σύνθεση του κεφαλαίου, τη δεύτερη – τεχνική σύνθεση του κεφαλαίου. Ανάμεσα στις δύο υπάρχει στενή αλληλοσχέση. Για να εκφράσω αυτήν την αλληλοσχέση, ονομάζω την αξιακή σύνθεση του κεφαλαίου, στο βαθμό που καθορίζεται από την τεχνική του σύνθεση και αντανακλάει τις αλλαγές της: οργανική σύνθεση του κεφαλαίου. Κάθε φορά που γίνεται λόγος απλώς για τη σύνθεση του κεφαλαίου, εννοούμε πάντα την οργανική του σύνθεση.».