Η θεωρία της αξίας του Μαρξ και η ερμηνεία της αξιακής μορφής

μετ. Δημήτρης Κούλος

επιμ. Διονύσης Περδίκης

Μεταφράζουμε και αναδημοσιεύουμε ανάρτηση από το ιστολόγιο του Michael Roberts, με τον τίτλο Η θεωρία της αξίας του Μαρξ και η ερμηνεία της αξιακής μορφής (Marx’s value theory and the value form interpretation), στην οποία παίρνει συνέντευξη από τον Fred Moseley, και στη συνέχεια καταγράφει και τη δική του άποψη, σχετικά με την κριτική της θεωρίας της «αξιακής μορφής» του Michael Heinrich.

Ο τελευταίος υποστηρίζει μια ερμηνεία της μαρξικής εργασιακής θεωρίας της αξίας, σύμφωνα με την οποία η αξία δεν παράγεται στην παραγωγή, παρά μόνο, στιγμιαία, κατά την πράξη της ανταλλαγής με χρήμα. Πριν την ανταλλαγή, δεν υφίσταται ούτε η αξία του εμπορεύματος, ως ιδιότητά του, ούτε καν ο χαρακτήρας του προϊόντος της εργασίας ως εμπόρευμα.

Οι Michael Roberts και Fred Moseley, επομένως, ορθώς υπερασπίζονται τη μαρξική εργασιακή θεωρία της αξίας, σύμφωνα με την οποία η εργασία, με τον διττό της χαρακτήρα, ως συγκεκριμένη και αφηρημένη εργασία, παράγει τόσο τη συγκεκριμένη αξία χρήσης, όσο και την αξία του εμπορεύματος. Στη συνέχεια, ο διττός χαρακτήρας του εμπορεύματος επιβεβαιώνεται με την πώλησή του στην αγορά, οπότε και καταναλώνεται η αξία χρήσης του και πραγματοποιείται η αξία του.

Ωστόσο, αξίζει να σημειώσουμε τα εξής. Τόσο η δημοφιλία του Χάινριχ και της θεωρίας του, όσο και η κριτική που έχει δεχθεί, λαμβάνουν χώρα σε μια εποχή που:

1. Αφενός μεν οι κεφαλαιοκρατικές σχέσεις παραγωγές έχουν εξαπλωθεί και κυριαρχήσει σχεδόν σε όλο τον κόσμο (έχοντας παρουσία και εντός χωρών που – ισχυρίζονται ότι – οικοδομούν τον σοσιαλισμό), διαμορφώνοντας έναν διεθνή καταμερισμό εργασίας (βλ. εδώ, εδώ, κι εδώ), και, επομένως η εργασιακή δύναμη αποχτά τον χαρακτήρα του εμπορεύματος σε μεγαλύτερο βαθμό από ποτέ πριν στην ανθρώπινη ιστορία, αφετέρου δε το εμπόρευμα εργασιακή δύναμη είναι όλο και πιο ποιοτικά διαφοροποιημένο (π.χ. ως προς την ειδίκευσή του και τη συνθετότητα της εργασίας που είναι σε θέση να διεξάγει) και ποσοτικά άνισο (δηλ. ως προς την αξία της εργασιακής δύναμης ή/και τον βαθμό εκμετάλλευσής της), στους διάφορους κλάδους και γεωγραφικές περιοχές της διεθνούς οικονομίας.
2. Οι διάφορες εμπορευματικές ανταλλαγές είναι όλο και πιο πολύ και πιο συστηματικά άνισες (βλ. εδώ, εδώ, εδώ, κι εδώ) μεταξύ των μονοπωλημένων και μη μονοπωλημένων κλάδων της παραγωγής, και, επομένως, και των χωρών, ανάλογα με τη θέση που τείνουν αυτές να καταλαμβάνουν στον διεθνή καταμερισμό εργασίας.
3. Κατά συνέπεια, και τα ποσοστά κέρδους στους μονοπωλημένους και μη μονοπωλημένους κλάδους τείνουν να αποκλίνουν συστηματικά μεταξύ τους, αντί να τείνουν να εξισώνονται διαμορφώνοντας ένα γενικό ποσοστό κέρδους.
4. Στις συστηματικά άνισες εμπορευματικές ανταλλαγές πρέπει να συμπεριλάβουμε και αυτές που περιλαμβάνουν την αγοραπωλησία των λεγόμενων «πλασματικών» εμπορευμάτων, αυτών των προϊόντων δηλαδή της μη παραγωγικής εργασίας που παίρνουν την εμπορευματική μορφή και εισάγονται προς πώληση στην αγορά, π.χ. κάθε είδους υπηρεσίες – εμπορικές, λογιστικές, νομικές, συμβουλευτικές, διαφημιστικές, μάρκετινγκ, ασφάλειας, ασφαλιστικές, χρηματοπιστωτικές κ.ο.κ. – που μπορεί να πωλούνται από μια καπιταλιστική επιχείρηση που τις προσφέρει σε άλλες καπιταλιστικές επιχειρήσεις, χωρίς, ωστόσο, να συνιστούν ούτε μέσα ατομικής κατανάλωσης, ούτε μέσα παραγωγής που θα μπορούσαν να μεταφέρουν την αξία τους σε κάποιο τελικό εμπόρευμα.
5. Μάλιστα, ένα σημαντικό χαρακτηριστικό των υπηρεσιών αυτών, και ειδοποιός διαφορά γενικά της εμπορευματικής μορφής της υπηρεσίας, είναι η χρονική και λογική ταύτιση της παραγωγής και ανταλλαγής τους (και επομένως της παραγωγής της αξίας τους – πραγματικής ή πλασματικής χρηματικής αποτίμησης – και της πραγματοποίησής της ή ιδιοποίησης αξίας που παρήχθη σε άλλους κλάδους, αντίστοιχα). Πρόκειται, δηλαδή, για δραστηριότητες που έχουν μηδενικό χρόνο κυκλοφορίας.
6. Οι ΗΠΑ με το δολάριο (και δευτερευόντως η ΕΕ με το Ευρώ) ληστεύουν όλο τον κόσμο απλά και μόνο διότι εκδίδουν το νόμισμα που αποτελεί παγκόσμιο αποθεματικό.

Θα έλεγε κανείς, επομένως, ότι η θεωρία του Χάινριχ είναι μια προσπάθεια να θεωρητικοποιηθεί αυτή η σύγχρονη πραγματικότητα με έναν τρόπο μάλλον απολογητικό για τον σύγχρονο, ιμπεριαλιστικό, καπιταλισμό: αν η αξία προκύπτει μόνο κατά την ανταλλαγή, τότε:

1. κάθε εμπόρευμα που παράγεται σε μια καπιταλιστική επιχείρηση και πωλείται στην αγορά περιέχει και πραγματοποιεί (υπερ)αξία, άσχετα από το αν η δραστηριότητα είναι πραγματικά παραγωγική ή όχι, δηλ. εξαφανίζεται μέσω της «αξιακής μορφής» η διάκριση παραγωγικής και μη παραγωγικής εργασίας, και, επομένως, και πραγματικής ή πλασματικής αξίας,
2. η (αν)ισότητα των εμπορευματικών ανταλλαγών χάνει την αντικειμενική της βάση, καθώς όση αξία πραγματοποιείται στην ανταλλαγή, τόση είναι και η παραγμένη αξία, και, επομένως, π.χ. όση αξία καταφέρει να οικειοποιείται ένα μονοπώλιο στην αγορά, πωλώντας το εμπόρευμά του υπερτιμημένα, και πληρώνοντας τους (διεθνείς) του προμηθευτές σε τιμές υποτιμημένες, αποδίδεται στο ίδιο, ως αξία παραγμένη αποκλειστικά από αυτό!

Η κριτική των Michael Roberts και Fred Moseley μπορεί να είναι σωστή με βάση το γράμμα της μαρξικής θεωρίας, αλλά αδυνατεί να προσφέρει μια εναλλακτική θεωρητικοποίηση της σύγχρονης πραγματικότητας, τέτοια που αφενός μεν να είναι συνεπής με τη μαρξική θεωρία (π.χ. βλ. εδώ κι εδώ), αφετέρου δε να μην αγνοεί την πραγματικότητα της ανισότητας που βιώνεται καθημερινά στη διεθνή καπιταλιστική οικονομία.

Κάτι τέτοιο θα απαιτούσε να χαλαρώσουν οι προϋποθέσεις που όρισε ο Μαρξ για τη λειτουργία του νόμου της αξίας σε μια κοινωνία, δηλ. η ελευθερία και ανεξαρτησία των επιμέρους εμπορευματοπαραγωγών[1], και επομένως και αγοραστών και πωλητών εμπορευμάτων, συμπεριλαμβανομένης της εργασιακής δύναμης και του ίδιου του (χρηματικού) κεφαλαίου ως εμπορεύματος. Κάτι τέτοιο απαιτεί μια κατανόηση της εργασιακής θεωρίας της αξίας ως κοινωνικής θεωρίας μεν (μακριά δηλαδή από ανιστορικές, οικονομίστικες ερμηνείες του χυδαίου υλισμού, όπου η αφηρημένη εργασία ανάγεται απλά στην ανθρώπινη εργασία), που να μην περιορίζουν την κοινωνικότητα αυτή στην πράξη της εμπορευματικής ανταλλαγής δε, διότι τότε καταλήγουν σε μια χρηματική και όχι εργασιακή θεωρία της αξίας, όπως σωστά παρατηρεί ο Michael Roberts στην παρούσα ανάρτηση.

Ο Μαρξ αναφέρεται σε διάφορα σημεία – αν και όχι επαρκώς αναλυτικά – στο ποιες είναι οι πραγματικές κοινωνικές πρακτικές που εξισώνουν ποιοτικά διαφορετικές συγκεκριμένες εργασίες σε διαφορετικές ποσοτικές αναλογίες, διά της ανταλλακτικής αξίας των εμπορευμάτων που παράγουν, ανάγοντας, επομένως, όλες τις συγκεκριμένες εργασίες σε αφηρημένη εργασία. Πρόκειται βασικά για τον ελεύθερο ανταγωνισμό, τόσο μεταξύ των κεφαλαίων[2], όσο και των εργατών[3]. Μόνο όταν, ή/και στον βαθμό που, τα διάφορα κεφάλαια μπορούν να επενδύσουν στην παραγωγή οποιουδήποτε εμπορεύματος, με την επικρατούσα ή πιο προηγμένη τεχνολογία, και οι εργάτες μπορούν να ειδικευτούν και να εργαστούν σε οποιονδήποτε κλάδο της παραγωγής, τότε μόνο, ή/και στον αντίστοιχο βαθμό, ανάγονται και οι συγκεκριμένες εργασίες σε αφηρημένη εργασία, και στον αντίστοιχο βαθμό έλκονται οι αξίες αγοράς (ή οι τιμές αγοράς αν ληφθούν υπόψη οι τιμές παραγωγής λόγω των διαφορών στην οργανική σύνθεση των κεφαλαίων διαφορετικών κλάδων) σε αυτές που καθορίζει ο νόμος της αξίας. Τότε, επίσης, μπορεί η αγορά να πραγματοποιήσει και την αναγωγή της σύνθετης εργασίας σε απλή πολλαπλάσιας αξίας[4].

Διαφορετικά, ή στον βαθμό που για λόγους είτε οικονομικούς (βλ. παρακάτω), είτε εξω-οικονομικούς, οι προϋποθέσεις αυτές δεν ισχύουν ή παρεμποδίζονται συστηματικά από άλλες κοινωνικές πρακτικές, ιδιάζουσες του ιμπεριαλιστικού σταδίου του καπιταλισμού, αντίστοιχα αποκλίνουν και οι αξίες (και τιμές) αγοράς από αυτές τις αξίες (και τιμές παραγωγής) που ορίζει ο νόμος της αξίας. Η τέτοια θεωρητικοποίηση της σύγχρονης πραγματικότητας, όμως, όχι μόνο δεν λειτουργεί απολογητικά για τον σύγχρονο, ιμπεριαλιστικό, καπιταλισμό, αλλά αναδεικνύει τη σημασία ακριβώς εκείνων των πρακτικών (υπερεκμετάλλευση της εργασίας, άνισες διεθνείς ανταλλαγές, μονοπωλιακά υπερκέρδη, μονοπώληση της τεχνολογίας κ.ο.κ.) που είναι ενδεικτικές του παρασιτικού και αντιδραστικού ιστορικού του χαρακτήρα.

Εν τέλει, με βάση τη μαρξική εργασιακή θεωρία της αξίας, όντως η αξία παράγεται από την αφηρημένη εργασία και πραγματοποιείται στην ανταλλαγή. Ωστόσο, ο Μαρξ αναφέρει τις προϋποθέσεις με βάση τις οποίες λειτουργεί ο νόμος της αξίας ως τάση, έτσι ώστε π.χ. η ισορροπία μεταξύ προσφοράς και ζήτησης να μην παίζει ρόλο (παρά μόνο βραχυπρόθεσμα), διότι κάθε κεφάλαιο μπορεί να επενδύσει στους κλάδους που παράγουν εμπορεύματα που φέρνουν μεγαλύτερο κέρδος, η ειδικευμένη εργασία να ανάγεται σε απλή, η αξία της εργασιακής δύναμης και ο βαθμός εκμετάλλευσής της να εξισώνονται στους διάφορους κλάδους καθώς οι εργάτες είναι ελεύθεροι να πωλήσουν την εργασιακή τους δύναμη εκεί που θα βρουν την καλύτερη τιμή και τις καλύτερες συνθήκες εργασίας κ.ο.κ. Μόνο τότε οι διάφορες ανισορροπίες τις αγοράς όπως εμπειρικά παρατηρούνται στη διακύμανση των αξιών (και τιμών) αγοράς, αποσβένονται από την ίδια τη λειτουργία του ανταγωνισμού στην αγορά μέσα σε ένα εύλογο χρονικό διάστημα, αντί να αναπαράγονται συστηματικά…

Ισχυριστήκαμε αλλού ότι κάτι τέτοιο προϋποθέτει μια ισορροπία στην κοινωνική ισχύ μεταξύ των κοινωνικών τάξεων και στρωμάτων που δρουν παραγωγικά σε μια κοινωνία. Έτσι, για παράδειγμα, η αξία της εργασιακής δύναμης κυμαίνεται – εντός ορίων – με βάση την ταξική πάλη, η οποία με τη σειρά της εξαρτάται και από τον οικονομικό κύκλο και τη σχέση προσφοράς και ζήτησης του εμπορεύματος «εργασιακή δύναμη», αλλά και εκτός ορίων σε συνθήκες μόνιμης υπερπροσφοράς της εργασιακής δύναμης, όπως έχουν διαμορφωθεί στη σημερινή, ύστερη φάση του ιμπεριαλιστικού σταδίου του καπιταλισμού, με αποτέλεσμα την υπερεκμετάλλευσή της (βλ. σχετικά εδώ, εδώ, εδώ κι εδώ). Αντίστοιχα, η εξίσωση των κλαδικών ποσοστών κέρδους προς ένα γενικό ποσοστό κέρδους προϋποθέτει ότι δεν υπάρχει κανένας συστηματικός λόγος που να διαχωρίζει τα κεφάλαια σε αυτά που μπορούν να παράγουν εμπορεύματα μονοπωλιακά ή μη μονοπωλιακά, δηλ. με συστηματικά διαφορετικές σχέσεις προσφοράς – ζήτησης.

Όταν ή στον βαθμό που αυτά δεν ισχύουν, τότε η αξία που πραγματοποιεί κάθε κάτοχος εμπορεύματος κατά την πώλησή του αποκλίνει συστηματικά από την αξία που καθορίζει ο νόμος της αξίας, είτε προς τα πάνω (π.χ. πώληση μονοπωλιακά παραγόμενου εμπορεύματος λόγω προστασίας της τεχνολογίας του), είτε προς τα κάτω (π.χ. πώληση της εργασιακής δύναμης κάτω από την πραγματική της αξία, ως εμπόρευμα με συγκεκριμένο «ηθικό και ιστορικό» στοιχείο σε μια δεδομένη κοινωνία και ιστορική συγκυρία[5]). Η απόκλιση αυτή καθορίζεται ακριβώς από τον πραγματικό συσχετισμό ισχύος μεταξύ των παραγωγικών δρώντων, είτε κεφαλαίων (μονοπωλιακών ή μη) είτε εργαζομένων (ειδικευμένων ή μη).

Εν τέλει, ο Μαρξ έζησε σε μια εποχή που όσο περισσότερο εξαπλώνονταν, κυριαρχούσαν και αναπτύσσονταν οι καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής, τόσο περισσότερο ίσχυαν οι προϋποθέσεις επιβολής του νόμου της αξίας στις εμπορευματικές ανταλλαγές, εις βάρος υπολειμμάτων των προκαπιταλιστικών – κυρίως (μισο)φεουδαρχικών – τρόπων παραγωγής. Όσο η ανάπτυξη του κοινωνικού χαρακτήρα της παραγωγής αντιστοιχούσε σε επιμέρους καπιταλιστές που αφενός παρήγαγαν ανεξάρτητα και ελεύθερα ο ένας από τον άλλον όποιο εμπόρευμα ήθελαν με όποια τεχνολογία ήθελαν, αφετέρου εντός του εργοστασίου τους ανέπτυσσαν και διεύθυναν την παραγωγική συνεργασία ως δυνάστες, τόσο η εμπορευματική «αξιακή» μορφή του προϊόντος της εργασίας αποτελούσε κοινωνική αναγκαιότητα. Είναι οι συνθήκες της παραγωγής αυτές που καθόριζαν τις συνθήκες κυκλοφορίας (εμπορευματική, «αξιακή μορφή» του προϊόντος) και όχι το αντίθετο όπως ισχυρίζεται ο Χάινριχ!

Σήμερα, όμως, ζούμε στην εποχή που ο καπιταλισμός παρασιτεί επί μιας παραγωγικής βάσης, η οποία χαρακτηρίζεται και απαιτεί όλο και περισσότερο την άμεση κοινωνικοποίηση, τη μη διαμεσολαβημένη από την εμπορευματική ανταλλαγή. Όταν, δηλαδή, η κοινωνικοποίηση της παραγωγής φτάνει στο σημερινό της επίπεδο, με τεράστια παραγωγικά μονοπώλια να διευθύνουν διεθνοποιημένες αλυσίδες παραγωγής και μεταφοράς (υπερ)αξίας, όταν ένα μεγάλο μέρος του εμπορίου αφορά ενδιάμεσα εμπορεύματα κατά μήκος τέτοιων αλυσίδων, με ποικίλους δεσμούς εξάρτησης ανάμεσα στους διάφορους κρίκους τους, τόσο περισσότερο η πραγματικότητα της αγοράς θα συνκαθορίζεται, όχι μόνο από τον νόμο της αξίας, αλλά και από έναν «νόμο της ισχύος», μεταξύ των επιμέρους δρώντων, ατομικών ή κοινωνικών (τάξεων, στρωμάτων, κρατών κ.ο.κ.), ανάλογα με το επίπεδο ανάλυσης.

Συμπερασματικά, η μαρξική εργασιακή θεωρία της αξίας δεν χρειάζεται μόνο την υπεράσπισή μας, αλλά και τη δημιουργική της ανάπτυξη για να περιγράψει τη σύγχρονη πραγματικότητα, ώστε να μπορέσουμε κάποτε και να την αλλάξουμε…

Διονύσης Περδίκης

Σημειώσεις εισαγωγής:

[1] Αντιγράφουμε, σχετικά, από τη μετάφραση του άρθρου Δομή και ουσία στον πρώτο τόμο του Κεφαλαίου: Πρόσθετη υπεραξία και τα στάδια του καπιταλισμού, Άντι Χiγκινμπότομ, Journal of Australian Political Economy (70), σελ. 251-270, 2012, μετ. Δ. Μουστάκας, επιμ. Δ. Περδίκης:

«Στην συζήτηση του Μαρξ για την εμπορευματική μορφή της αξίας, την ανταλλακτική αξία, σχολιάζει ότι ο Αριστοτέλης είχε καταλάβει ότι τα εμπορεύματα πρέπει να έχουν μια ποιότητα που να τα καθιστά ανταλλάξιμα, ”μια εσωτερική ενότητα των δύο πραγμάτων αντί της αφηρημένης ταυτότητας τους” όπως το θέτει ο Ιλιένκοφ […]. Αλλά, χωρίς την έννοια της αξίας, ο Αριστοτέλης έφτασε σε τέλμα στην ανάλυσή του ποια θα ήταν αυτή η εσωτερική ενότητα. Ο Μαρξ εξηγεί γιατί ο Αριστοτέλης δεν μπορούσε παρά να σταματήσει στο συγκεκριμένο σημείο:

”επειδή η ελληνική κοινωνία στηρίζονταν στην εργασία των δούλων και επομένως είχε σαν φυσική της βάση την ανισότητα των ανθρώπων και των εργασιακών τους δυνάμεων. Το μυστικό της έκφρασης της αξίας, η ισότητα και το ισάξιο όλων των εργασιών – επειδή είναι και εφόσον είναι ανθρώπινη εργασία γενικά – μπορεί ν’ αποκρυπτογραφηθεί μόνο όταν η έννοια της ισότητας των ανθρώπων αποχτήσει πια τη σταθερότητα λαϊκής πρόληψης. Αυτό όμως είναι δυνατό μόνο σε μια κοινωνία, όπου η μορφή του εμπορεύματος είναι η γενική μορφή του προϊόντος εργασίας, επομένως και η σχέση των ανθρώπων μεταξύ τους σαν κατόχων εμπορευμάτων είναι η κυρίαρχη κοινωνική σχέση” […]»

[2] Μαρξ Κ. (1990). Βασικές γραμμές της κριτικής της Πολιτικής Οικονομίας [Grundrisse] τόμ. Β΄, προλ.-μτφρ.-σημ. Διονύσης Διβάρης, Στοχαστής, Αθήνα, (στο εξής ‘Grundrisse Β΄’) σελ. 497-499:

«Ο ανταγωνισμός, […] εμφανίζεται ιστορικά σαν διάλυση του συντεχνιακού καταναγκασμού, της κυβερνητικής ρύθμισης, των εσωτερικών δασμών και παρόμοιων μέτρων στο εσωτερικό μιας χώρας, και στην παγκόσμια αγορά σαν άρση της απομόνωσης, απαγόρευσης ή προστατευτισμού – μ΄ένα λόγο, […] εμφανίζεται ιστορικά σαν άρνηση των ορίων και φραγμών που χαρακτήριζαν τις προηγούμενες από το κεφάλαιο παραγωγικές βαθμίδες […] Τα όρια αυτά έγιναν φραγμοί μονάχα όταν οι παραγωγικές δυνάμεις και οι σχέσεις συναλλαγής είχαν αναπτυχθεί αρκετά ώστε το κεφάλαιο σαν τέτοιο να μπορεί να προβάλει σαν ρυθμιστική αρχή της παραγωγής. […] Ο ελεύθερος ανταγωνισμός είναι η σχέση του κεφαλαίου προς τον εαυτό του σαν ένα άλλο κεφάλαιο, δηλαδή η πραγματική συμπεριφορά του κεφαλαίου σαν κεφαλαίου. Οι εσωτερικοί νόμοι του κεφαλαίου – που στα ιστορικά προστάδια της εξέλιξής του εμφανίζονται μόνο σαν τάσεις -τοποθετούνται τώρα σαν νόμοι• […] Ο ελεύθερος ανταγωνισμός είναι η πραγματική ανάπτυξη του κεφαλαίου. Αυτός τοποθετεί σαν εξωτερική αναγκαιότητα για το ατομικό κεφάλαιο αυτό που ανταποκρίνεται στη φύση του κεφαλαίου, στο τρόπο παραγωγής που βασίζεται στο κεφάλαιο, αυτό που ανταποκρίνεται στην έννοια του κεφαλαίου.»

[3] Μαρξ Κ. (1978). Το Κεφάλαιο. Κριτική της πολιτικής οικονομίας. Τόμος ΙΙΙ. μετ. Π. Μαυρομάτης. Σύγχρονη Εποχή (‘Κεφάλαιο Γ ́’ στο εξής), Κεφ. 8. Διαφορετική σύνθεση των κεφαλαίων σε διάφορους κλάδους της παραγωγής και διαφορά των ποσοστών κέρδους που προκύπτει από το γεγονός αυτό, σελ. 179-180:

«Σε τούτο τώρα το κεφάλαιο υποθέτουμε, ότι ο βαθμός εκμετάλλευσης της εργασίας, επομένως, και το ποσοστό της υπεραξίας και η διάρκεια της εργάσιμης ημέρας, έχουν το ίδιο μέγεθος, βρίσκονται στο ίδιο επίπεδο σε όλες τις σφαίρες παραγωγής, στις οποίες καταμερίζεται η κοινωνική εργασία σε μια δοσμένη χώρα. Για πολλές διαφορές στην εκμετάλλευση της εργασίας σε διάφορες σφαίρες της παραγωγής, έχει ήδη αποδείξει ο Α. Σμιθ διεξοδικά, ότι εξισώνονται με κάθε λογής πραγματικούς ή από προκατάληψη παραδεχτούς λόγους αντιστάθμισης και γι’ αυτό, οι διαφορές αυτές δεν υπολογίζονται στη διερεύνηση των γενικών σχέσεων, γιατί αποτελούν μόνο φαινομενικές και φθίνουσες διαφορές. Άλλες διαφορές, λ.χ. στο ύψος του μισθού εργασίας, στηρίζονται κατά ένα μεγάλο μέρος τη διαφορά ανάμεσα στην απλή και στη σύνθετη εργασία, που την αναφέραμε ήδη στην αρχή του Βιβλίου Ι, […] και, παρά το ότι κάνουν πολύ ανόμοια τη μοίρα των εργατών στις διάφορες σφαίρες παραγωγής, δεν θίγουν καθόλου τον βαθμό εκμετάλλευσης της εργασίας σ’ αυτές τις διάφορες σφαίρες. Αν, λ.χ. πληρώνεται πιο ακριβά η δουλειά ενός χρυσοχόου από τη δουλειά ενός μεροκαματιάρη εργάτη, η υπερεργασία του χρυσοχόου παράγει, ωστόσο, ανάλογα μεγαλύτερη υπεραξία από την υπερεργασία του μεροκαματιάρη. Και αν ακόμα η εξίσωση των μισθών εργασίας και της διάρκειας της εργάσιμης ημέρας, επομένως και του ποσοστού υπεραξίας, ανάμεσα στις διάφορες σφαίρες παραγωγής, μάλιστα ακόμα και ανάμεσα σε διάφορες επενδύσεις κεφαλαίου στην ίδια σφαίρα παραγωγής, παρεμποδίζεται από πολλά τοπικά εμπόδια, ωστόσο, με την πρόοδο της κεφαλαιοκρατικής παραγωγής και με την υπαγωγή όλων των οικονομικών σχέσεων σ’ αυτόν τον τρόπο παραγωγής, συντελείται όλο και περισσότερο η εξίσωση αυτή. Όσο σπουδαία κι αν είναι η μελέτη τέτοιων προστριβών για κάθε ειδική εργασία σχετικά με τον μισθό της εργασίας, ωστόσο δεν πρέπει να παίρνονται υπόψη ότι σε μια γενική διερεύνηση της κεφαλαιοκρατικής παραγωγής, γιατί είναι τυχαίες και μη ουσιαστικές. Σε μια τέτοια γενική διερεύνηση προϋποτίθεται γενικά πάντα, ότι οι πραγματικές σχέσεις ανταποκρίνονται στην έννοια τους, ή, πράγμα που είναι το ίδιο, οι πραγματικές σχέσεις θα εκτίθεται μόνο, εφόσον εκφράζουν το δικό τους γενικό τύπο.»

‘Κεφάλαιο Γ΄’, σημ. 15, Κεφ. 10. Εξίσωση του γενικού ποσοστού κέρδους με τον συναγωνισμό. Αγοραίες τιμές και αγοραίες αξίες. Πρόσθετο κέρδος.

σελ. 220-221:

«Το γεγονός ότι κεφάλαια, που θέτουν σε κίνηση άνισες ποσότητες ζωντανής εργασίας, παράγουν άνισα ποσά υπεραξίας, προϋποθέτει, τουλάχιστον ως ένα σημείο, ότι ο βαθμός εκμετάλλευσης της εργασίας, ή το ποσοστό της υπεραξίας μένουν τα ίδια, ή ότι οι διαφορές που υπάρχουν εδώ εξισώνονται χάρη σε πραγματικούς ή φανταστικούς (συμβατικούς) λόγους ισοστάθμισης. Αυτό προϋποθέτει συναγωνισμό ανάμεσα στους εργάτες και εξίσωση των διαφορών με τα ακατάπαυστα περάσματα των εργατών από τη μια σφαίρα παραγωγής στην άλλη. Ένα τέτοιο γενικό ποσοστό της υπεραξίας – σαν τάση, όπως γίνεται με όλους τους οικονομικούς νόμους – το προϋποθέσαμε για λόγους θεωρητικής απλούστευσης. Ωστόσο, είναι αλήθεια ότι αποτελεί πραγματική προϋπόθεση του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής, μ’ όλο που η διαμόρφωσή του σκοντάφτει λίγο-πολύ σε πρακτικά εμπόδια, που προκαλούν λίγο-πολύ σημαντικές τοπικές διαφορές, όπως λ.χ. η τοπική νομοθεσία για τους μεροκαματιάρηδες εργάτες γης στην Αγγλία. Στη θεωρία όμως προϋποτίθεται, ότι οι νόμοι του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής αναπτύσσονται καθαροί. Στην πραγματικότητα υπάρχει πάντα μόνο προσέγγιση, αλλά η προσέγγιση αυτή είναι τόσο μεγαλύτερη, όσο πιο αναπτυγμένος είναι ο κεφαλαιοκρατικός τρόπος παραγωγής και όσο περισσότερο έχει ξεκαθαριστεί από τις αναμείξεις με υπολείμματα παλιότερων οικονομικών σχηματισμών.»

σελ. 248-249:

«Η διαρκής εξίσωση των διαρκώς αναφυόμενων ανισοτήτων συντελείται τόσο πιο γρήγορα: 1) όσο πιο κινητό είναι το κεφάλαιο, δηλαδή, όσο πιο εύκολα μπορεί να μεταφέρεται από τη μια σφαίρα στην άλλη και από το ένα μέρος στο άλλο, 2) όσο πιο γρήγορα μπορεί η εργατική δύναμη να ρίχνεται από τη μια σφαίρα στην άλλη και από το ένα τοπικό κέντρο παραγωγής στο άλλο.

Το πρώτο σημείο προϋποθέτει πλήρη ελευθερία του εμπορίου στο εσωτερικό της κοινωνίας και παραμέριση όλων των μονοπωλίων, εκτός από τα φυσικά μονοπώλια, δηλαδή των μονοπωλίων που προκύπτουν από τον ίδιο τον κεφαλαιοκρατικό τρόπο παραγωγής, Προϋποθέτει ακόμα την ανάπτυξη του πιστωτικού συστήματος, που συγκεντρώνει την σκόρπια μάζα του διαθέσιμου κοινωνικού κεφαλαίου και το αντιπαραθέτει στους ξεχωριστούς κεφαλαιοκράτες – προϋποθέτει, τέλος, την υποταγή των διαφόρων σφαιρών παραγωγής σε κεφαλαιοκράτες. Αυτό το τελευταίο συμπεριλαμβανόταν ήδη στην προϋπόθεσή μας, όταν παραδεχτήκαμε ότι πρόκειται για μετατροπή των αξιών σε τιμές παραγωγής σε όλες τις σφαίρες, στις οποίες η παραγωγή ασκείται με κεφαλαιοκρατικό τρόπο. Αυτή η ίδια η εξίσωση, όμως, σκοντάφτει σε μεγαλύτερα εμπόδια, όταν πολυάριθμες και μαζικές σφαίρες παραγωγής, που ασκούνται με μη κεφαλαιοκρατικό τρόπο (π.χ. η γεωργία που ασκείται από μικροαγρότες), παρεισδύουν ανάμεσα στις κεφαλαιοκρατικές επιχειρήσεις και μπλέκονται μ΄ αυτές. Τέλος, το πρώτο σημείο προϋποθέτει μεγάλη πυκνότητα του πληθυσμού,.

Το δεύτερο προϋποθέτει την κατάργηση όλων των νόμων, που εμποδίζουν τους εργάτες να μετακινούνται από τη μια σφαίρα παραγωγής στην άλλη ή από ένα τοπικό κέντρο παραγωγής σε ένα οποιοδήποτε άλλο. Την αδιαφορία του εργάτη ως προς το περιεχόμενο της δουλειάς του. Την όσο το δυνατό αναγωγή της εργασίας σε όλες τις σφαίρες παραγωγής σε απλή εργασία. Την απαλλαγή των εργατών από κάθε επαγγελματική προκατάληψη. Τέλος και ιδίως προϋποθέτει την υποταγή του εργάτη στον κεφαλαιοκρατικό τρόπο παραγωγής. Η παραπέρα ανάπτυξη του θέματος ανήκει στην ειδική μελέτη του συναγωνισμού.»

Εφιστούμε την προσοχή στον αναγνώστη στη σημασία του ελεύθερου ανταγωνισμού και της κινητικότητας των εργατών από κλάδο σε κλάδο και από επιχείρηση σε επιχείρηση για την τάση εξίσωσης προς ένα γενικό ποσοστό υπεραξίας (όπως και της κινητικότητας των κεφαλαίων, δηλ. της απουσίας μονοπωλίων, για την αντίστοιχη τάση προς ένα γενικό ποσοστό κέρδους). Πιο αναλυτικά για την τάση αυτή, όπως και για τη σύνδεσή της με την τυπική πολιτική ελευθερία των εργατών, βλ. στο Cogliano, J. F. (2011). Smith’s ‘perfect liberty’ and Marx’s equalized rate of surplus-value. Department of Economics, The New School for Social Research, WP, (08).

[4] Μαρξ Κ. (2002). Το Κεφάλαιο. Κριτική της πολιτικής οικονομίας. Τόμος Ι. μετ. Π. Μαυρομάτης. Σύγχρονη Εποχή (στο εξής ‘Κεφάλαιο Α΄’), σημ. 11, Κεφ. 5. Η παραγωγή της απόλυτης υπεραξίας. Παρ. 2. Το προτσές αξιοποίησης. σελ. 210:

«Η εργασία που σε σύγκριση με την κοινωνική μέση εργασία ισχύει σαν ανώτερη συνθετότερη εργασία, είναι η εκδήλωση μιας εργατικής δύναμης στην οποία μπαίνουν μεγαλύτερα έξοδα κατάρτισης, που η παραγωγή της κοστίζει περισσότερο χρόνο εργασίας και που γι’ αυτό έχει μεγαλύτερη αξία από την απλή εργατική δύναμη.»

‘Κεφάλαιο Α΄’, σημ. 11, Κεφ. 1. Το εμπόρευμα. Παρ. 2. Ο διπλός χαρακτήρας της εργασίας που περιέχεται στα εμπορεύματα. σελ. 58-59:

«[…] Είναι αλήθεια ότι η απλή μέση εργασία αλλάζει το χαρακτήρα της σε διάφορες χώρες και εποχές, είναι όμως καθορισμένη σε μια δοσμένη κοινωνία. Η συνθετότερη εργασία σημαίνει μόνο εργασία απλή, ανυψωμένη σε δύναμη, ή καλύτερα, πολλαπλασιασμένη απλή εργασία έτσι, που μια μικρότερη ποσότητα σύνθετης εργασίας να είναι ίση με μια μεγαλύτερη ποσότητα απλής εργασίας. Η πείρα δείχνει ότι η αναγωγή αυτή γίνεται διαρκώς. Ένα εμπόρευμα μπορεί να είναι το προϊόν το προϊόν της πιο σύνθετης εργασίας, η αξία του όμως το εξισώνει με το προϊόν της απλής εργασίας και γι’ αυτό εκφράζει μόνο ορισμένη ποσότητα απλής εργασίας. Οι διάφορες αναλογίες στις οποίες τα διάφορα είδη εργασίας ανάγονται σε απλή εργασία σαν μετρική τους μονάδα, καθορίζονται από ένα κοινωνικό προτσές πίσω από την πλάτη των παραγωγών, και γι’ αυτό τους φαίνονται ότι έχουν καθιερωθεί από τη συνήθεια. Για λόγους απλοποίησης κάθε είδος εργατικής δύναμης θα το θεωρούμε από δω και μπρος σαν άμεσα απλή εργατική δύναμη κι έτσι θα απαλλαχτούμε από τον κόπο να κάνουμε τη σχετική αναγωγή σε κάθε ξεχωριστή περίπτωση.»

Παρατηρούμε στα δύο αυτά αποσπάσματα ότι ο Μαρξ συνδέει τη συνθετότητα και αξία της εργασιακής δύναμης με τη συνθετότητα και αξία της εργασίας που αυτή επιτελεί, και την αξία της εργασιακής δύναμης με την αξία που αυτή παράγει. Ωστόσο, η αναλογία αυτή, και επομένως και η αναγωγή των σύνθετων μεγεθών σε απλά, εξαρτάται από αντικειμενικές κοινωνικές διαδικασίες, οι οποίες επιβάλλουν έναν ενιαίο κανόνα για το μέτρο της παραγωγικότητας για το κάθε είδος εργασίας, αλλά και τη λειτουργία της ελεύθερης αγοράς, και του ανταγωνισμού για τη συγκρισιμότητα των διαφορετικών εργασιών, και την αξιακή τους αποτίμηση με ένα επίσης ενιαίο μέτρο. Βλ. σχετικά στο Lee, C. O. (1993). Marx‘s labour theory of value revisited (Επανεξέταση της εργασιακής θεωρίας της αξίας του Μαρξ). Cambridge Journal of Economics, 17(4), 463-478, μετ. Δ. Περδίκης. Για την ιδιαιτερότητα της δημιουργικής, επιστημονικής ή καλλιτεχνικής εργασίας ως προς την αναγωγή αυτή, βλ. στο Για τους όρους της αφηρημένης εργασίας στην εμπορευματική παραγωγή, μετ. Δ. Περδίκης από τις σελ. 95-100 της διδακτορικής διατριβής του ίδιου συγγραφέα με τίτλο Περί των τριών προβλημάτων της αφαίρεσης, της αναγωγής, και του μετασχηματισμού, στην εργασιακή θεωρία της αξίας του Μαρξ («On the three problems of abstraction, reduction and transformation in Marx’s labour theory of value.»), Birkbeck (University of London), 1990. Τόσο οι κοινωνικές αυτές διαδικασίες, όσο και η ίδια η αξία «βάσης» της απλής μέσης εργασίας έχουν ιστορικό χαρακτήρα και διαφέρουν σε διαφορετικές χώρες και εποχές, όπως μας λέει στο παραπάνω παράθεμα ο Μαρξ. Οι συνέπειες για τη διεθνή αγορά είναι, επομένως, εμφανείς, ή με άλλα λόγια, η γενική θεωρία του κεφαλαίου περιλαμβάνει θεμελιώδεις παραδοχές που χρειάζεται να επανεξεταστούν στη διεθνή αγορά, την κατακερματισμένη από διαφορετικά κράτη σε εθνικούς κοινωνικο-οικονομικούς σχηματισμούς.

[5] ‘Κεφάλαιο Α΄’, Κεφ. 4. Η μετατροπή του χρήματος σε κεφάλαιο. Παρ. Αξία της εργατικής δύναμης. σελ. 183-184:

«Όπως η αξία κάθε άλλου εμπορεύματος, και η αξίας της εργατικής δύναμης καθορίζεται από το χρόνο εργασίας που είναι αναγκαίος για την παραγωγή, επομένως και για την αναπαραγωγή αυτού του ειδικού είδους. […] Για τη συντήρησή του το ζωντανό άτομο χρειάζεται ορισμένο ποσό μέσων συντήρησης. Έτσι ο χρόνος εργασίας που είναι αναγκαίος για την παραγωγή της εργατικής δύναμης αναλύεται στο χρόνο εργασίας που είναι αναγκαίος για την παραγωγή αυτών των μέσων συντήρησης, ή η αξία της εργατικής δύναμης είναι η αξία των μέσων συντήρησης που είναι αναγκαία για τη συντήρηση του κατόχου της. […] Το ποσό των μέσων συντήρησης πρέπει […] να επαρκεί για να συντηρεί το εργαζόμενο άτομο στη φυσιολογική κατάσταση της ζωής του. […] η ίδια η έκταση των λεγόμενων απαραίτητων αναγκών, όπως και ο τρόπος της ικανοποίησής τους, είναι ιστορικό προϊόν, και γι’ αυτό εξαρτιέται κατά ένα μεγάλο μέρος από τη βαθμίδα του πολιτισμού μιας χώρας, και ανάμεσα στ’ άλλα ουσιαστικά από το μέσα σε ποιες συνθήκες κι επομένως με τι συνήθειες και απαιτήσεις της ζωής σχηματίστηκε η τάξη των ελεύθερων εργατών. Έτσι, αντίθετα από τ’ άλλα εμπορεύματα, ο καθορισμός της αξίας της εργατικής δύναμης περιέχει ένα ιστορικό και ηθικό στοιχείο. Ωστόσο, σε μια ορισμένη χώρα και για μια ορισμένη περίοδο, είναι δοσμένο το μέσο σύνολο των αναγκαίων μέσων συντήρησης.»

Μέσα σε λίγες γραμμές ο Μαρξ καθορίζει και το ενιαίο της αξίας της εργασιακής δύναμης σε μια δοσμένη κοινωνία και ιστορική συγκυρία, αλλά και την εξάρτηση της αξίας αυτής από το «ιστορικό και ηθικό στοιχείο», και τη σύνδεσή του με την πολιτική προϋπόθεση της «ελευθερίας» της εργατικής τάξης. Όλες αυτές οι προϋποθέσεις διαφέρουν στη διεθνή αγορά, και σε συνθήκες υπερεκμετάλλευσης και καταπίεσης ενός μεγάλου μέρους της διεθνούς εργατικής τάξης στο σύγχρονο ιμπεριαλιστικό στάδιο του καπιταλισμού, όπως ισχυριζόμαστε στο παρόν άρθρο.