Μνήμες μιας αφρικανικής τραγωδίας

Ο θάνατος από κορονοϊό του πρώην δικτάτορα του Τσαντ, Ισέν Αμπρέ, και η ξεχασμένη ιστορία του Τσαντ, την εποχή που ήλεγχαν τη χώρα ΗΠΑ και Γαλλία και ο Ψυχρός Πόλεμος ήταν ζωντανός και στην Αφρική.

Λαμπρινή Θωμά

Χιλιάδες άνθρωποι βασανίστηκαν, φυλακίστηκαν, δολοφονήθηκαν, οι οικογένειές τους εξοντώθηκαν, με τις ευλογίες ΗΠΑ και Γαλλίας, των δύο αποικιοκρατικών δυνάμεων που στήριξαν το εγκληματικό καθεστώς Αμπρέ ως εχθρικό στον Καντάφι. Έφτανε αυτός ο λόγος – είμασταν ακόμη στα χρόνια του ψυχρού πολέμου. 

Ο Ισέν Αμπρέ (Hissène Habré), κάποτε πολυαγαπημένο παιδί της CIA, που πέθανε σήμερα σε ηλικία 79 ετών, είναι μία από τις χαρακτηριστικότερες περιπτώσεις της μοίρας που επεφύλασσαν στην Αφρική οι δυτικοί «προστάτες» της, την εποχή του ανταγωνισμού με την ΕΣΣΔ. Ένας γενοκτόνος, ένας εγκληματίας κατά της ανθρωπότητας, που επέβλεπε ο ίδιος την διαβόητη μυστική του αστυνομία, για να είναι σίγουρος ότι θα κάνουν καλά τη δουλειά τους: τους βασανισμούς, τους βιασμούς, τις εκτελέσεις… 

Όταν ανέλαβε ο Αμπρέ, το 1982, το Τσαντ είχε περίπου 4,5 εκατομμύρια κατοίκους. Μες στα οκτώ χρόνια της διακυβέρνησής του, βασανίστηκαν άνω των 200.000 και δολοφονήθηκαν άνω των 40.000, από τις δυνάμεις ασφαλείας, από τη μυστική πολιτική αστυνομία που ήθελε να «αποκαλύψει τα δίκτυα» της αντίστασης. Κι από πάνω, εκατοντάδες ήταν τα θύματα από την πείνα και τις αρρώστειες… 

Οι γυναίκες ήταν βασικός στόχος. Θεωρούνταν αδύναμες ή λόγος να υποκύψουν και να μιλήσουν οι άντρες – ήταν οι σύζυγοι, οι αδελφές, οι κόρες τους. Οι βιασμοί ήταν στην ημερήσια διάταξη. Έχουν βρεθεί οι εντολές που έδωσε ο ίδιος ο Αμπρέ για να βιαστεί τέσσερις φορές, σε τέσσερις διαφορετικές μέρες, η ίδια γυναίκα. 

Η Ζινέτ Νγκαρμπαγιέ είναι από εκείνους που επιβίωσαν. Ήρθαν και την πήραν ήρεμα. «Μου είπαν, σε θέλουν στη DDS, κάποιος ανέφερε το όνομά σου, έλα να ξεκαθαρίσεις την υπόθεση και θα γυρίσεις σπίτι σου μετά». Και την οδήγησαν στην Πισίνα. 

Η Πισίνα υπήρξε η πιο διαβόητη από όλες τις φυλακές που έστησε το καθεστώς Αμπρέ. La Piscine. Είχε υπάρξει όντως πισίνα, επί γαλλικής κατοχής. Καλύφθηκε από πάνω με τσμέντο και χωρίστηκε σε κελιά. Ήταν υπόγεια και σκοτεινή. Και είχε στρατηγική θέση: βρίσκονταν δίπλα στα γραφεία της Διεύθυνσης Αποδείξεων και Ασφαλείας (Direction de la Documentation et de la Sécurité, DDS) και δε χρειαζόταν να κάνουν μεγάλες διαδρομές οι βασανιστές και δολοφόνοι… 

Οι μυστικοί, προερχόμενοι από την φυλή στην οποία ανήκε κι ο Αμπρέ, οδήγησαν τη Ζινέτ σε έναν από τους θαλάμους βασανιστηρίων. «Έβαλαν ηλεκτρικά καλώδια στις θηλές μου. Λιποθύμησα. Ούτε ξέρω τι έγινε μετά», θα διηγηθεί χρόνια αργότερα. Ήταν ένα από τα βασανιστήρια που αγαπούσαν να υποβάλλουν τις γυναίκες. Για τους άνδρες προτιμούσαν να ξεκινούν με κλωτσιές στα γεννητικά όργανα. Διασκέδαζαν επίσης δένοντάς τους χειροπόδαρα και πνίγοντάς τους – έβαζαν ένα σωλήνα στο στόμα τους και ένα βάρος στο στήθος τους,  άνοιγαν το νερό, να φτάσει στο στόμα από το σωλήνα, και πσαρακολουθούσαν γελώντας. Κάποτε, τα βασανιστήρια γίνονταν σε θαλάμους από τους οποίους δεν είχαν απομακρυνθεί καν τα κορμιά όσων είχαν δολοφονηθεί πριν. «Έβλεπες τα νεκρά κορμιά γύρω σου, έβλεπες πόσο βασανισμένα ήταν, έβλεπες το αίμα, τόσο αίμα…».

La Plaine des Morts

Η Κοιλάδα των Νεκρών (La Plaine des Morts) ήταν ο τόπος μαζικής ταφής των θυμάτων των βασανιστηρίων. Και ήταν ο τίτλος που επέλεξε το γαλλικό τμήμα του Παρατηρητήριου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων για την έκθεση που συνέταξε το 2013, καταγράφοντας τα εγκλήματα του Αμπρέ. Τους βιασμούς, τα βασανιστήρια, τους φόνους, τις διώξεις και δολοφονίες εχθρικών στη δική του φυλών, «τα οποία όχι μόνον γνώριζε αλλά και επέβλεπε πολλές φορές». Όλα τα εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας που βγήκαν στο φως. 

Όσα ήρθαν στο φως, όσα καταγράφηκαν, έφτασαν τις 714 σελίδες. Περιελάμβαναν μαρτυρίες επιζώντων, στοιχεία που διέσωσαν και έβγαλαν έξω φυλάκισμένοι, όσα καταγράφηκαν στα εσωτερικά έγγραφα της μυστικής αστυνομίας και καταθέσεις μυστικών αστυνομικών. Κι εκεί, όπως είπε ο επικεφαλής της έρευνας Ολιβιέ Μπερκώ, «βρήκαμε ότι ο ίδιος [ο Αμπρέ] διηύθυνε και έλεγχε την πολιτική αστυνομία που βασάνιζε και δολοφονούσε όσους ήταν εναντίον του ή απλώς ανήκαν σε λάθος φυλή», όπως στους πολύπαθους χατζαράι. 

Μόνο από τα έγγραφα της μυστικής αστυνομίας ήρθαν στο φως 12.321 ονόματα βασανισθέντων, όπως και οι προσωπικές παρεμβάσεις του Αμπρέ για 898 κρατούμενους.  Το «μαύρο Σεπτέμβρη του ’84» έδωσε προσωπικά την εντολή για την πλήρη ισοπέδωση συγκεκριμένων χωριών (κυρίως των Χατζαράι). Έφυγε νύχτα, δεν πρόλαβε να καταστρέψει τα στοιχεία που αργότερα θα τον καταδίκαζαν. 

Η καταδίκη σε ισόβια

Το 1990, που τον εκδίωξαν οι αντάρτες, διέφυγε μέσω Καμερούν και κατέφυγε στην φιλόξενη αγκαλιά της Σενεγάλης. Μέχρι και το 2013, ο Αμπρέ συνέχισε να ζει ελεύθερος και καλά, με τα χρήματα που έκλεψε από το λαό του Τσαντ – γύρω στα 3,5 δισεκατομμύρια γαλλικά φράγκα, του 1990 – και τις ευλογίες των αμερικάνων και γάλλων προστατών του. Και μη ξεχάσουμε και κάτι δωράκια των φίλων του, όπως το ένα εκατομμύριο δολάρια που του δώρησε ο Σαντάμ, όταν ήταν ακόμη εκλεκτός των ΗΠΑ.

Το 2013, μετά από 23 χρόνια αγώνων των θυμάτων του και των αλληλέγγυων σε όλο τον κόσμο, ο Αμπρέ συνελήφθη. Το 2015 δικάστηκε για εγκλήματα κατά της Ανθρωπότητας και καταδικάστηκε σε ισόβια. Ήταν πολύ πιο τυχερός από όσους έπεσαν στα χέρια του. ‘Ηταν τυχερός, έτσι κι αλλοιώς, γιατί δεν εφαρμόστηκε η ποινή που του επιβλήθηκε ερήμην, στο δικαστήριο που τον δίκασε στο Τσαντ για εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας: εκτέλεση.

Την αγωγή είχαν καταθέσει περίπου 2.500 θύματά του, οι «τυχεροί» που επιβίωσαν. Ήταν μια ιστορική δίκη: ήταν η πρώτη φορά που δικαστήριο της Αφρικανικής Ένωσης δίκαζε και καταδίκαζε ηγέτη αφρικανικού κράτους. 

Ανάμεσα στις αποφάσεις του δικαστηρίου ήταν και η καταβολή αποζημιώσεων της τάξης των 30.000 ευρώ σε κάθε επιζώντα και σε κάθε οικογένεια θύματος. Ποσά τεράστια για τα δεδομένα του Τσαντ, που όμως ακόμη δεν έχουν καταβληθεί σε όλους: ο Αμπρέ είχε φροντίσει να κρύψει καλά ότι είχε κλέψει, κι είχε διαθέσει ένα μεγάλο ποσό για να εξασφαλίσει την, μέχρι το 2013, ασυλία του στη Σενεγάλη. 

Το Τριαντάφυλλο του Τσαντ κι οι μαρτυρίες που σώθηκαν

Η Ρόουζ Λοκισέμ, που έγινε αργότερα αφορμή για ένα συγκλονιστικό ντοκυμανταίρ, ήταν ένα από τα γνωστότερα θύματα του καθεστώτος Αμπρέ. Μία από τις πρώτες γυναίκες που μπήκαν στις ειδικές δυνάμεις του στρατού, μια φεμινίστρια με παρόν και αγώνες σε μια ανδροκρατούμενη χώρα, μια αγωνίστρια για μια ελεύθερη μεταποικιοκρατική πατρίδα και η καταγραφέας όλων των εγκλημάτων και των δολοφονιών που έγιναν στις φυλακές όσο κρατούνταν η ίδια εκεί. 

Μπήκε στην αντίσταση κατά του καθεστώτος Αμπρέ σχεδόν αμέσως. Ήταν βασικός σύνδεσμος, «μεταφορέας» υλικών και πληροφοριών για την αντίσταση. Έπεσε στα χέρια της DDS στις 14 Σεπτεμβρίου του 1984 και την οδήγησαν στο κελί Σε (C), που οι φυλακισμένοι ονόμαζαν «κελί του θανάτου», γιατί από κει δεν έβγαινες ποτέ ζωντανός. Ήταν πολλοί μαζί εκεί μέσα, σε συνθήκες απερίγραπτες. Όταν πέταξαν εκεί μέσα τη Ρόουζ, ήδη βρίσκονταν στο κελί περίπου 60 άνθρωποι. Και ήταν όλοι άνδρες – όλοι, εκτός από τη Ρόουζ. Την κράτησαν εκεί οκτώ μήνες. Κι ύστερα την πήγαν για λίγο στη γυναικεία πτέρυγα. Κι ύστερα πάλι στην ανδρική. «Δεν ήταν συνηθισμένη γυναίκα, είπε ο διοικητής της φυλακής. Μπορεί και να δραπετευσει». Ήταν η μόνη γυναίκα που της επιφυλάχθηκε αυτή η μοίρα. Δοκίμαζαν πως θα την σπάσουν. Την βασάνισαν, την έδειραν, την εξευτέλισαν με κάθε δυνατό τρόπο. Υπέμενε σιωπηλή. Όσο μπορούσε ακίνητη. «Ήταν σα να μη την αγγίζουν. Γύριζε στο κελί, μετά τα βασανιστήρια, κι ήταν σα να μην έτρεχε τίποτε»..

Έγινε η εμψυχώτρια των συγκρατουμένων της. «Μείνετε όρθιοι, αντέξτε, μέχρι να βγούμε από αυτή τη φυλακή. Μας χρειάζεται η πατρίδα, για να αλλάξουν τα πράγματα.. Ήταν επαναστάτρια, ήταν εκείνη που άναβε τη φλόγα και θύμιζε το όνειρο». Κι έκλαψε μόνο μια φορά, «όταν ένα μωρό που γεννήθηκε μες στη φυλακή πέθανε λόγω των απάνθρωπων συνθηκών». 

Η Ρόουζ εκτελέστηκε όταν η DDS ανακάλυψε το ρόλο της, στην αποκάλυψη των εγκλημάτων του καθεστώτος. Ήταν 33 ετών. Θάφτηκε στην Κοιλάδα των Νεκρών. 

Της οφείλουμε πολλά από όσα ξέρουμε σήμερα για τα εγκλήματα του Αμπρέ.