του Βασίλη Λιόση
Πολλές γωνιές του πλανήτη βρίσκονται σε κοινωνικό αναβρασμό: Βολιβία, Χονγκ Κονγκ, Αργεντινή, Αϊτή, Γαλλία, Καταλονία, Λίβανος, Χιλή. Είναι συζητήσιμο αν αυτός ο κοινωνικός αναβρασμός μπορεί να χαρακτηριστεί εξέγερση σε κάθε περίπτωση, όπως συζητήσιμο είναι και πώς ορίζεται η εξέγερση. Αυτό που καθίσταται σαφές είναι η μη ταύτιση όλων αυτών των περιπτώσεων. Τα αίτια των εκρήξεων δεν είναι ίδια για την κάθε χώρα. Εφορμώντας από την περίπτωση της Χιλής θα επιχειρήσουμε να διατυπώσουμε κάποιες σκέψεις που έτσι κι αλλιώς σε ένα μικρό κείμενο δεν μπορούν να έχουν την απαιτούμενη αποδεικτική ισχύ. Σκέψεις που έχουν να κάνουν με τα αίτια και τις νομοτέλειες των εξεγέρσεων.
Γιατί με αφορμή τη Χιλή;
Η επιλογή της Χιλής δεν είναι τυχαία. Το ιστορικό της φορτίο είναι μεγάλο και αυτό για τέσσερις λόγους: πρώτο, γιατί σε αυτή τη χώρα έχει καταγραφεί ένα αποτυχημένο πολιτικό πείραμα, αυτό της κυβέρνησης Αλιέντε. Δεύτερο, γιατί η Χιλή γνώρισε μία από τις πιο σκληρές δικτατορίες, αυτή του Πινοσέτ. Τρίτο, γιατί στη στενή αυτή λωρίδα της Λατινικής Αμερικής σήμανε η έναρξη του νεοφιλελεύθερου μοντέλου, μαζί με την Αγγλία και τις ΗΠΑ. Τέταρτο, γιατί τα μονοπώλια και οι ΗΠΑ έχουν ξεζουμίσει αδιαλείπτως επί δεκαετίες τον λαό της Χιλής με τον πιο εντατικό τρόπο. Έτσι, πολιτικές αυταπάτες, ηρωικές αντιστάσεις, βασανιστήρια, δολοφονημένοι, εξαφανίσεις πολιτών, ιδιωτικοποιήσεις, προσφέρουν ένα ιδιαίτερα σύνθετο πολιτικό και κοινωνικό τοπίο. Όλες αυτές οι παράμετροι δεν μπορεί παρά να έχουν «γράψει» στις συνειδήσεις εκατομμυρίων ανθρώπων με τον ένα ή τον άλλο τρόπο. Δεν μπορεί παρά να έχουν παίξει τον ρόλο τους (και αυτές) στις τεράστιες διαδηλώσεις του χιλιάνικου λαού.
Πώς ορίζεται η κοινωνική εξέγερση;
Στις κοινωνικές εκρήξεις υπάρχουν διαβαθμίσεις όπως και σε κάθε κοινωνική δραστηριότητα. Σε κάθε περίπτωση πρέπει να διαχωρίσουμε τις έννοιες της κοινωνικής επανάστασης και της εξέγερσης. Η κοινωνική επανάσταση θέλει να επιφέρει ή επιφέρει δομικές αλλαγές. Διαφοροποιεί τη μορφή και το περιεχόμενο της εξουσίας, θέτει άλλους κοινωνικούς και οικονομικούς στόχους από αυτούς που υπήρχαν στην πρότερη κατάσταση και συνήθως παίρνει πανεθνικά χαρακτηριστικά. Όταν τα πράγματα φτάνουν σε οριακές καταστάσεις, τότε το ερώτημα που βγαίνει στην επιφάνεια είναι το ποιος ποιον; Η εξέγερση από την άλλη μπορεί να μετατραπεί σε επανάσταση, αλλά αυτό δεν είναι απαράβατος νόμος. Δεν θέτει ζήτημα εξουσίας (η εξέγερση), αλλά ζητήματα πολιτικών αλλαγών, οικονομικών και δημοκρατικών μεταρρυθμίσεων. Αυτό δεν σημαίνει ότι οι εξεγέρσεις είναι βελούδινες. Συχνά είναι βίαιες, μαζικές και οι συγκρούσεις είναι καθημερινό φαινόμενο. Επιπλέον, οι εξεγέρσεις δεν είναι απαραίτητο ότι λαμβάνουν πανεθνικά χαρακτηριστικά και αφορούν κυρίως τα αστικά κέντρα.
Τι συμβαίνει στη Χιλή;
Πριν από λίγο καιρό η κυβέρνηση της Χιλής αποφάσισε την αύξηση του εισιτηρίου του μετρό κατά 30 πέσο. Μετά από αυτή την απόφαση οι μαθητές της Χιλής κατέλαβαν σταθμούς μετρό αρνούμενοι την πληρωμή εισιτηρίων. Αυτό ήταν. Ακολούθησαν τεράστιες λαϊκές διαδηλώσεις που υπερέβησαν σε κάποιες περιπτώσεις το 1.200.000 διαδηλωτών. Η βίαιη αντιμετώπιση των διαδηλώσεων από το καθεστώς θύμισε εποχές Πινοσέτ. Πάνω από είκοσι είναι οι νεκροί μέχρι στιγμής. Ούτε ένας, ούτε δύο. Πάνω από είκοσι νεκροί όχι από δικτατορικό καθεστώς, αλλά από νόμιμα εκλεγμένη κυβέρνηση. Και μαζί με τους νεκρούς διαδηλωτές πάνω από 2.000 τραυματίστηκαν και πάνω από 15.000 προσήχθησαν ή συνελήφθησαν. Υπάρχει και μία «λεπτομέρεια» στην οποία δεν έχει δοθεί η απαιτούμενη σημασία. Στις διαδηλώσεις των κίτρινων γιλέκων στη Γαλλία εγκαινιάστηκε μία νέα μέθοδος άσκηση βίας: οι πλαστικές σφαίρες κατευθύνονταν στα κεφάλια των διαδηλωτών με αποτέλεσμα μερικές δεκάδες ανθρώπων να τραυματιστούν στο μάτι και να χάσουν την όρασή τους. Η ίδια τακτική συνεχίστηκε στη Χιλή με αποτέλεσμα διακόσιοι άνθρωποι να χάσουν επίσης την όρασή τους. Προφανώς η αύξηση της τιμής του εισιτηρίου δεν μπορεί να ερμηνεύσει ούτε την έκταση των διαδηλώσεων, ούτε την κρατική βία που ξεπέρασε κάθε προηγούμενο. Τι κρύβεται πίσω από αυτή τη χιλιάνικη εξέγερση; Τι διακυβεύεται ώστε το καθεστώς να μη διστάσει να δολοφονήσει τόσους ανθρώπους;
Η αφορμή και τα αίτια
Δεν θα πρωτοτυπήσουμε αν πούμε πως πίσω από κάθε ιστορικό γεγονός υπάρχουν αιτίες και αφορμές. Μόνο που οι αφορμές σε κάποιες περιπτώσεις είναι απλώς προσχήματα και σε άλλες είναι η τελική αιτία που ξεχειλίζει το ποτήρι. Ας γίνουμε πιο συγκεκριμένοι. Η δολοφονία του αρχιδούκα διάδοχου της Αυστρίας Φερδινάνδου και της συζύγου του από τον νεαρό σπουδαστή Γκαβρίλο Πρίντσιπ, υπήρξε αφορμή-πρόσχημα για την έναρξη του Α΄ παγκόσμιου πολέμου. Τα αίτια είχαν να κάνουν με την αναδιανομή των ζωνών επιρροής ανάμεσα στις ιμπεριαλιστικές δυνάμεις εκείνης της εποχής. Στην περίπτωση, όμως, της Χιλής η αύξηση του εισιτηρίου δεν ήταν πρόσχημα, αλλά μία αιτία που προστέθηκε σε πολλές άλλες κι έκανε το ηφαίστειο να εκραγεί. Μπορεί να θεωρηθεί ως αφορμή μόνο με την έννοια ότι από μόνο του ένα τέτοιο γεγονός και χωρίς να υπάρχει από πίσω του ένα ολόκληρο σκηνικό δεν θα μπορούσε να αποτελέσει θρυαλλίδα εξελίξεων.
Ποιο είναι, λοιπόν, αυτό το σκηνικό που κρύβεται πίσω από την αύξηση του εισιτηρίου; Η Χιλή είναι η χώρα με τις μεγαλύτερες ανισότητες ανάμεσα στις χώρες του ΟΟΣΑ σύμφωνα με τον ίδιο τον ΟΟΣΑ. Οι περισσότεροι εργαζόμενοι λαμβάνουν μηνιαίως περίπου 400 ευρώ μεικτά τον μήνα και οι συντάξεις είναι πενιχρές. Το 50% του πληθυσμού μοιράζεται μόλις το 2% του πλούτου της χώρας. Τα νοικοκυριά είναι χρεωμένα. Ένας στους τρεις ενήλικες δεν είναι σε θέση να αποπληρώσει τα χρέη του. Επιπροσθέτως, η ιδιωτικοποίηση έχει σαρώσει όλους τους τομείς της ζωής: παιδεία, υγεία, ενέργεια, νερό, συγκοινωνίες, κοινωνική ασφάλιση. Οι ιδιωτικοποιήσεις πάνε προς τα πίσω σε βάθος χρόνου, δηλαδή εδράζονται στην περίοδο της χούντας έχοντας έτσι δημιουργήσει ένα μακροχρόνιο ασφυκτικό πλαίσιο.
Ορισμένα συμπεράσματα
- Η κοινωνική έκρηξη φαίνεται πως προκύπτει ξαφνικά αλλά μόνο φαίνεται έτσι: δεν υπάρχουν εξεγέρσεις εν κενώ. Προηγούνται κοινωνικές διεργασίες και ψυχικές διαφοροποιήσεις στα μυαλά των ανθρώπων. Οι διαθέσεις εκδηλώνονται ανισόμετρα αλλά έρχεται κάποια στιγμή που αυτές συντονίζονται και τότε συνενώνονται σε μία συνισταμένη που μετατρέπεται σε αιχμηρό βέλος και ανοίγει ρήγματα στο κοινωνικό στάτους κβο. Οι κοινωνικές εκρήξεις επιβεβαιώνουν τον νόμο της συσσώρευσης ποσοτικών μεταβολών που επιφέρουν σε κάποια στιγμή μία νέα ποιοτική κατάσταση. Πρόκειται για ένα νόμο διατυπωμένο στο πεδίο της φιλοσοφίας και αφορά την κοινωνία, τη φύση και τη νόηση. Έτσι, όσα φέρνει η στιγμή σε επίπεδο συνειδήσεων και κοινωνικής δράσης δεν τα φέρνει συχνά ολόκληρο χρονικό διάστημα που προηγείται της έκρηξης. Σε αυτό, όμως, το φαινομενικά νεκρό διάστημα γίνονται υπόγειες διεργασίες, άλλοτε φανερές και άλλοτε αθέατες.
- Η κοινωνική δυσφορία πηγάζει από ζητήματα που άπτονται της οικονομίας και των δημοκρατικών δικαιωμάτων. Αυτά τα τελευταία δεν πρέπει να υποτιμούνται. Ακόμη και στη ρωσική επανάσταση – την κορυφαία αυτή πράξη της ανθρώπινης δραστηριότητας στον 20ο αιώνα–, υπήρχαν και δημοκρατικά αιτήματα όπως για παράδειγμα αυτό της παύσης του πολέμου. Από την άλλη το καθοριστικό είναι η ανέχεια και η οικονομική ανασφάλεια απόρροια των χαμηλών εισοδημάτων. Είναι χαρακτηριστικό πως και στην ελληνική περίπτωση της εξέγερσης του Νοέμβρη το 1973, τα δημοκρατικά αιτήματα ήταν στην προμετωπίδα του αγώνα, αλλά η έκρηξη συνέβη όταν το υποτιθέμενο οικονομικό θαύμα της χούντας είχε αποδειχτεί φούσκα με επιπτώσεις στη ζωή των λαϊκών στρωμάτων. Σε κάθε περίπτωση υπάρχει ένα κοκτέιλ ιδεών και συνθηκών που συναρθρώνονται και βγάζουν τους πληβείους στο ιστορικό προσκήνιο.
- Οι ιστορικές μνήμες παίζουν κι αυτές τον ιδιαίτερο ρόλο τους. Η δικτατορία του Πινοσέτ είναι μία μισητή δικτατορία. Στις αναμνήσεις των ανθρώπων έχουν εγγραφεί φρικτά βασανιστήρια, σκληρή αντιλαϊκή πολιτική, φίμωση των αγωνιστών της δημοκρατίας και των κομμουνιστών, εξαφανίσεις και δολοφονίες. Οι διαδηλωτές ανάμεσα στα άλλα αξιώνουν και την αλλαγή του Συντάγματος που έχει πολλά σημάδια από τη χιλιάνικη χούντα.
- Δεν περιμέναμε να δούμε τα γεγονότα στη Χιλή προκειμένου να εξάγουμε το επόμενο συμπέρασμα. Η αστική δημοκρατία και οι εκπρόσωποί της διατείνονται ότι είναι οι γνήσιοι φορείς των ελευθεριών και των δικαιωμάτων, του διαλόγου και της σύνεσης. Όταν, όμως, νιώσουν ότι απειλούνται από τον λαό, τότε όλες οι «ευγενείς» διακηρύξεις καταρρέουν αυτοστιγμεί. Η αστική δημοκρατία δεν υπήρξε μία ευγενική προσφορά των αστών στον λαό. Τα δημοκρατικά δικαιώματα εδράζονται πάνω σε σκληρούς κοινωνικούς αγώνες και διαρκώς τελούν υπό αίρεση. Στις κορυφαίες στιγμές του κινήματος η αστική δημοκρατία μετατρέπεται συχνά σε στυγνή δικτατορία και οι μάσκες πέφτουν. Είναι η στιγμή που αυτοί που ασκούν κριτική στην αστική δημοκρατία, εισέρχονται σε μία φαινομενικά αντιφατική διαδικασία: υπερασπίζονται το δικαίωμα του λόγου, των ελευθεριών, όλων των αστικοδημοκρατικών δικαιωμάτων και με βαρύ τίμημα, συνήθως την ίδια τους τη ζωή, υπερασπίζονται αυτό που οι άλλοι (οι αστοί και η γραφειοκρατία τους) έχουν καταργήσει ενώ πριν παρουσιάζονταν ως διαπρύσιοι υπερασπιστές του.
- Και πώς μπορεί μία εξέγερση να μετατραπεί σε επανάσταση; Η απάντηση είναι πως αυτό δεν είναι εφικτό πάντα. Για την ακρίβεια δεν είναι εφικτό τις περισσότερες φορές. Η επιτυχής έκβαση μιας εξέγερσης και πολύ περισσότερο η μετατροπή της σε επανάσταση είναι ιδιαίτερα σύνθετο ζήτημα και δεν εξαρτάται από τις υποκειμενικές επιθυμίες πρωτοποριών και τους ενδόμυχους πόθους τους. Απαιτούνται πολλές προϋποθέσεις: ύπαρξη ενός ισχυρού επαναστατικού κόμματος, διάσπαση του μπλοκ των δυνάμεων εξουσίας, συγκρότηση συμμαχιών της εργατικής τάξης με άλλα καταπιεζόμενα στρώματα, ευνοϊκές διεθνείς συνθήκες, σωστή τακτική και διαλεκτική σύνδεσή της με τη στρατηγική από την πλευρά του επαναστατικού υποκειμένου, αξιοποίηση αιτημάτων κρίκων (με άλλα λόγια δυνατότητα να γίνεται αντιληπτός ο παλμός του λαού) κ.λπ..
- Ασφαλώς, δεν χρειαζόμαστε τα γεγονότα της Χιλής για να πούμε πως τα φληναφήματα για το τέλος της ιστορίας (θεωρία του Φουκουγιάμα) είναι ακριβώς αυτό: φληναφήματα. Από τότε που η θεωρία διατυπώθηκε στα τέλη της δεκαετίας του 1980, υπήρξε μία σωρεία γεγονότων που υπογράμμισαν εμφατικά πως κανένα τέλος για την ιστορία δεν έχει έρθει και πως η ταξική πάλη διεξάγεται ανεξάρτητα από το αν το θέλουμε ή όχι και κυρίως ανεξάρτητα από το αν ορισμένοι διανοούμενοι κατασκευάζουν μεταφυσικά σχήματα στο μυαλό τους (συνήθως με το αζημίωτο). Μάλιστα, αξίζει να αναφέρουμε πως ο ίδιος ο Φουκουγιάμα έχει παραδεχτεί τα τελευταία χρόνια πως έκανε λάθος.
- Όλα αυτά έχουν κάποια αξία για την Ελλάδα των μνημονίων; Κλείσαμε ήδη 10 χρόνια μνημονιακών πολιτικών. Ο αριθμός των απεργιών και κάθε είδους διαμαρτυριών έχει πέσει κατακόρυφα. Φρόντισαν για αυτό η καταστολή επί κυβερνήσεων ΝΔ-ΠΑΣΟΚ-ΛΑΟΣ, η κυβερνητική θητεία του ΣΥΡΙΖΑ που κατακρεούργησε ελπίδες και η κομμουνιστική αριστερά που κουβαλώντας παθογένειες ετών δεν μπόρεσε να μετουσιώσει την κοινωνική δυσαρέσκεια σε οργανωμένη πολιτική δράση που θα είχε στόχους και αποτελέσματα. Βεβαίως, είναι εμφανές πως ο καθένας από τους προαναφερόμενους έχει άλλης τάξης ευθύνες. Κάνοντας μία σύγκριση ανάμεσα στις περιπτώσεις Ελλάδας και Χιλής θα μπορούσαμε να διακρίνουμε μία διαφοροποίηση. Η απότομη κινηματική άνοδος μπορεί να προέρχεται είτε από μία συνεχή συσσώρευση αιτιών (Χιλή) είτε από την απότομη κάθοδο του βιοτικού επιπέδου (Ελλάδα). Το ερώτημα πάντως που έρχεται και επανέρχεται βασανιστικά είναι τούτο: πώς θα αλλάξουν τα πράγματα; Πώς ο κόσμος θα ξανακατέβει στους δρόμους; Με ποιο τρόπο θα νιώσει ελπίδα και πάλι; Πώς τα συλλογικά οράματα θα επανέλθουν; Είναι το σημείο που πρέπει σκέψη και δράση να κάνουν άλματα. Διαφορετικά το τέλμα θα τείνει να γίνει μία μόνιμη και βασανιστική κατάσταση.
