Πανδημία και καπιταλισμός: ένα σύστημα σε προϊούσα σήψη

του Βασίλη Λιόση

Τα νέα μέτρα, μέτρα ενός περιορισμένου λοκ ντάουν, εξαγγέλθηκαν. Ο κόσμος νιώθει τις αντοχές του, ψυχικές και οικονομικές, να φτάνουν σε ένα οριακό σημείο ενώ κάποιοι ήδη έχουν υπερβεί το «όριο θραύσης». Τα σημάδια βοούν. Βρισκόμαστε σε μία φάση σαπίσματος. Για την ακρίβεια ο καπιταλισμός είναι αυτός που σαπίζει εδώ και δεκαετίες, αλλά τώρα οι ρυθμοί σαπίσματος έχουν αυξηθεί. Η φάση αυτή φανερώνεται με τον πιο ανάγλυφο τρόπο στις περιόδους οικονομικής κρίσης ή σε ιδιαίτερες περιόδους όπως η σημερινή όπου η πανδημία θερίζει. Άλλωστε, ας μην ξεχνάμε πως στην παρούσα φάση η κρίση έχει τριπλό χαρακτήρα: υγειονομική, οικονομική και κοινωνική. Ωστόσο, αν δεν πούμε γιατί το σύστημα βρίσκεται σε προϊούσα σήψη, η διαπίστωση αυτή θα μοιάζει με ένα δογματικό αφορισμό και προϊόν ιδεοληπτικών εμμονών. Αυτό ακριβώς θα επιχειρήσουμε: να προσδώσουμε νόημα στο περιεχόμενο της λέξης σάπισμα.

Το σάπισμα, λοιπόν, σημαίνει πως βρισκόμαστε σε μία διαδικασία χωρίς επιστροφή. Κι όσο αν οι αναλογίες ανάμεσα στη φύση και την κοινωνία είναι παρακινδυνευμένες, έχουν μίαν ορισμένη αξία. Το μήλο που έχει αρχίσει και σαπίζει δεν μπορεί να ακολουθήσει αντίστροφη πορεία κατά την οποία θα αποκτήσει την πρότερη χημική του σύσταση και την προηγούμενη μορφή του. Αυτό ακριβώς συμβαίνει σήμερα με τον καπιταλισμό. Αφότου μεταπολεμικά πέρασε μία φάση οικονομικής άνθησης με το κεϋνσιανό μοντέλο (χωρίς αυτό να σημαίνει ότι απώλεσε τον εκμεταλλευτικό του χαρακτήρα) εδώ και περίπου μισόν αιώνα διάγει μία φάση απόλυτης βαρβαρότητας. Οι αυταπάτες για επιστροφή σε ένα άλλο διαχειριστικό μοντέλο, αυτό του λεγόμενου κράτους πρόνοιας, είναι ακριβώς αυτό που λέει η λέξη: αυταπάτες. Οι λόγοι που συνέτρεχαν ώστε να καθιερωθεί το προηγούμενο διαχειριστικό μοντέλο δεν υπάρχουν πλέον: το αντίπαλο δέος, η ανάγκη συσσώρευσης κεφαλαίου μετά τον πόλεμο μέσω κρατικών παρεμβάσεων, η πίεση του εργατικού κινήματος κ.ά. απουσιάζουν και κάνουν την πραγματικότητα ασφυκτική.

Ωραία όλα αυτά, αλλά γιατί σήμερα υπάρχει μία ανεπίστροφη πορεία του συστήματος, θα ρωτούσε κάποιος. Για πολλούς λόγους θα απαντούσαμε:

1. Από το ξεκίνημα της πανδημίας οι πιο αναπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες (ΗΠΑ, Γαλλία, Αγγλία, Ισπανία, Ιταλία, σκανδιναβικές χώρες κ.ά.) απάντησαν με ευκολία στο δίλημμα ανάμεσα στα κεντρικά σχεδιασμένα μέτρα για την προστασία των πολιτών και την ανοσία της αγέλης: ανοσία της αγέλης ήταν η σαφής επιλογή. Τα αποτελέσματα τα είδαμε με τις βιβλικές σκηνές από τα νοσοκομεία του ιταλικού βορά και με τους πάνω από 200.000 νεκρούς των ΗΠΑ. Τα όσα λέει ο Τραμπ μοιάζουν και είναι γραφικά, στην ουσία όμως εδράζονται σε μία συγκεκριμένη αντίληψη. Ας μην σταθούμε στη μορφή των όποιων δηλώσεων αλλά στην ουσία τους. Και η ουσία είναι πως πατάνε σε μία ανάλγητη θεώρηση των κοινωνικών πραγμάτων που αδιαφορεί για τον άνθρωπο και ειδικά για τον ανήμπορο και φτωχό άνθρωπο.
2. Οι πάνω από ένα εκατομμύριο νεκροί που υπάρχουν παγκόσμια δεν συγκίνησαν καμία κυβέρνηση και κανένα μονοπώλιο. Αντί να υπάρξει μία παγκόσμια συνεργασία ανάμεσα σε ερευνητικά κέντρα, επιδημιολόγους, κυβερνήσεις, γιατρούς κ.λπ. ώστε να εφαρμοστούν τα βέλτιστα μέτρα για την προστασία των πολιτών και να εξευρεθεί το εμβόλιο ή κάποιο φάρμακο, ο καθένας δρα κατά μόνας και δρα κατά μόνας γιατί από πίσω βρίσκεται ο μαμωνάς: το ισχυρότερο κίνητρο στον καπιταλισμό, δηλαδή το κέρδος. Δεν ξέρουμε και δεν μπορούμε να έχουμε γνώση για την αξιοπιστία των εμβολίων σε Κίνα και Ρωσία, αλλά μπορούμε να πούμε μετά βεβαιότητας τούτο: ακόμη κι αν αυτά τα εμβόλια αποδειχτούν αποτελεσματικά καμία ή σχεδόν καμία δυτική χώρα δεν πρόκειται να τα αγοράσει. Οι εντολές είναι δεδομένες: θα αγοράσετε τα εμβόλια, όταν αυτά παραχθούν από τις «δικές μας» εταιρείες. Μέχρι, τότε ας ταλαιπωρείται ο κόσμος και πολύ περισσότερο ας τραβάει προς τον θάνατο. Αλλά ας πούμε πως το εμβόλιο της Δύσης βρίσκεται άμεσα και είναι πολύ καλύτερο από το ρωσικό ή το κινεζικό. Ερώτημα: ποιος στα αλήθεια πιστεύει πως αυτό θα δοθεί δωρεάν στον κόσμο;
3. Ωστόσο η έλλειψη μιας συντεταγμένης συνεργασίας δεν είναι το μόνο πρόβλημα. Εξίσου μεγάλο πρόβλημα, αν όχι μεγαλύτερο, είναι η λήψη συγκεκριμένων μέτρων εδώ και τώρα για την αντιμετώπιση της πανδημίας: πύκνωση των δρομολογίων των μέσων μαζικής μεταφοράς (αυτό απαιτεί αγορά και επισκευή των μέσων και πρόσληψη οδηγών), αραίωση των μαθητών στις τάξεις (αυτό απαιτεί πρόσληψη εκπαιδευτικών και επίταξη κτιρίων), αύξηση των ΜΕΘ (αυτό απαιτεί πρόσληψη υγειονομικού προσωπικού και επίταξη των ιδιωτικών ΜΕΘ), παροχή κατάλληλων και δωρεάν μασκών (είδαμε πόσα εκατομμύρια πετάχτηκαν με τις μάσκες αλεξίπτωτα), μαζικά και δωρεάν τεστ (τα τεστ που γίνονται είναι δειγματοληπτικά πράγμα που σημαίνει πως υπάρχουν φορείς που δεν έχουν εντοπιστεί και διασπείρουν τον ιό). Ο καπιταλισμός δεν θέλει να πάει σε τέτοιες πολιτικές λύσεις γιατί αυτή είναι η φύση του: ενίσχυση του ιδιωτικού τομέα με τον οποιονδήποτε τρόπο. Αυτό, όμως, πρακτικά σημαίνει εξαθλίωση, επιβίωση του ισχυρότερου (κοινωνικός δαρβινισμός), συγκέντρωση κι άλλου πλούτου σε λίγα χέρια, επιπλέον ταξική πόλωση της κοινωνίας. Πρόκειται για μία νομοτέλεια που συμβάλλει στο διαρκές σάπισμα του συστήματος. Αυτός είναι και ο λόγος για την επίμονη ρητορική της κυβέρνησης περί ατομικής ευθύνης. Στην περίπτωση που δεν έπαιζε συνεχώς αυτό τον δίσκο θα έπρεπε να πάει σε πολιτική παροχών και κεντρικού σχεδιασμού προκειμένου να αντιμετωπιστεί η πανδημία.
4. Γιατί, όμως, μία πανδημία υπογραμμίζει το γεγονός της σήψης του καπιταλισμού; Μήπως δεν υπήρξαν πανδημίες και σε πρότερες εποχές και μάλιστα μη καπιταλιστικές; Βεβαίως και υπήρξαν, ωστόσο, υπάρχουν δυο σοβαρές παράμετροι στην παρούσα φάση: η πρώτη έχει να κάνει με το ότι στο παρελθόν δεν υπήρχαν τα μέσα ή εν πάση περιπτώσει ήταν πολύ φτωχά προκειμένου να αντιμετωπιστούν οι πανδημίες. Σήμερα, υπάρχει η επιστήμη που όχι μόνο καταγράφει, αλλά ερμηνεύει, προλαμβάνει, προβλέπει. Εντούτοις η επιστήμη δεν βρίσκεται κάτω από την υπηρεσία του ανθρώπου αλλά του καπιταλιστικού κέρδους. Η δεύτερη έχει να κάνει με τη διαπίστωση σειράς επιστημόνων με βάση την οποία η συνεχιζόμενη καταστροφή του οικοσυστήματος φέρνει σε επαφή τον άνθρωπο με κλειστά συστήματα εντός των οποίων υπάρχουν ιοί άγνωστοι στον άνθρωπο. Η επαφή μαζί τους είναι ολέθρια. Και πάλι κινητήριος μοχλός αυτής της εξέλιξης (της καταστροφής του περιβάλλοντος) δεν είναι άλλος από το κέρδος. Επομένως, αν ευσταθεί αυτή η εκτίμηση για την προέλευση των πανδημιών αναρωτιόμαστε πώς αυτό θα ανακοπεί; Τι θα έχει να αντιμετωπίσει η ανθρωπότητα στην εμφάνιση του επόμενου και ξανά του επόμενου άγνωστου κι επιθετικού ιού;
5. Σημάδι σήψης είναι και το πώς έχουν προωθηθεί οι διάφορες θεωρίες συνωμοσίας: ο ιός δεν υπάρχει, οι νεκροί της κοινής γρίπης είναι περισσότεροι από τον κορονοϊό, όλα είναι ένα κόλπο να ελεγχθούν οι άνθρωποι, ο ιός δεν μεταδίδεται από τη θεία μετάληψη, ο ιός συνδέεται με το 5G κ.λπ. Ασφαλώς και πριν την εμφάνιση του ιού υπήρξε μία πληθώρα ανορθολογικών θεωριών: η γη είναι επίπεδη, τα αεροπλάνα μας ψεκάζουν αλλά και διαχρονικές ανορθολογικές θεωρίες όπως η μαγεία, τα ωροσκόπια, ο σατανισμός κ.ά. Η υιοθέτηση τέτοιων απόψεων εμποδίζουν τον όποιο φορέα τους να δει τα πραγματικά αίτια του προβλήματος, να δει τις αιτιακές σχέσεις του φαινομένου κι εν τέλει να καταλήξει σε πολιτικά συμπεράσματα που θα τον απελευθερώσουν από την κυρίαρχη ιδεολογία. Ας μην ξεχάσουμε πως ο ναζισμός γεννήθηκε και αναπτύχθηκε εν μέσω κάθε είδους ανορθολογισμού και μάλιστα παριστάνοντας τον αντισυστημικό. Έτσι και σήμερα η αμφισβήτηση των επιστημονικών πορισμάτων και μία δήθεν αντισυστημικότητα προβάλλεται από ακροδεξιούς πυρήνες και φορείς. Είναι ιδιαίτερα ανησυχητικό ότι μεγάλο ποσοστό ανθρώπων ενστερνίζεται τέτοιες απόψεις. Πολλές φορές αναρωτιόμαστε πώς στην εποχή τόσων επιστημονικών επιτευγμάτων είναι δυνατό να γυρνάει η ανθρώπινη σκέψη προς τα πίσω; Η επιστημονική εξέλιξη και ο ανορθολογισμός στον καπιταλισμό πάνε μαζί. Για παράδειγμα οι ναζί δεν είχαν κανένα απολύτως πρόβλημα να συνταιριάξουν τις πιο ανορθολογικές θεωρίες με την αξιοποίηση των τεχνολογικών επιτευγμάτων. Ο ανορθολογισμός εμφιλοχωρεί στον καπιταλισμό, αλλά όταν δυναμώνει τότε τα σημάδια παρακμής είναι ακόμη πιο εμφανή.
6. Σημάδι σήψης είναι και η συμπίεση των εργατικών δικαιωμάτων. Ο καπιταλισμός αρνείται πεισματικά να δώσει οτιδήποτε. Αντίθετα, παίρνει ό,τι μπορεί. Η πανδημία είναι χρυσή ευκαιρία. Πρόκειται άλλωστε για ένα κλασικό μότο των νεοφιλελεύθερων: να μετατρέψουμε την κρίση σε ευκαιρία, μας λένε και ξαναλένε. Στο όνομα των προβλημάτων που προκύπτουν βλέπουμε έναν κυκεώνα αλλαγών: κατάργηση αποζημίωσης, μη πληρωμή υπερωριών, εντατικοποίηση της εργασίας, αύξηση των ωρών εργασίας, χτύπημα του 8ώρου, περιορισμός του δικαιώματος της απεργίας κ.λπ.. Στη Γαλλία, στην οποία έγινε σχετική έρευνα, στο πρώτο λοκ ντάουν μεγάλο μέρος των εργαζομένων δήλωσε πως οι ώρες εργασίας τους αυξήθηκαν δραματικά, εννοείται χωρίς να αυξηθούν και οι απολαβές. Κάθε νοήμων άνθρωπος καταλαβαίνει ότι η νέα εργασιακή πραγματικότητα ήρθε για να μείνει και ότι την επαύριον, δηλαδή μετά τη λήξη συναγερμού λόγω πανδημίας, το σύνολο των μέτρων ή ένα μέρος τους θα αποτελούν μία νέα πραγματικότητα.
7. Σημάδι παρακμής είναι και η εμπέδωση ενός κλίματος πειθάρχησης που επιβάλλεται από τα πάνω καθώς και ενός κλίματος κοινωνικού αυτοματισμού. Σε αυτό το σημείο ή μάλλον και σε αυτό το σημείο παίζει ρόλο η λυσσώδης προπαγάνδα περί ατομικής ευθύνης. Η ατομική ευθύνη όχι μόνο απαλλάσσει το κράτος από τις υποχρεώσεις του έναντι των εργαζομένων, αλλά δημιουργεί ένα πνεύμα αλληλοφαγώματος. Έγινα πρόσφατα μάρτυρας του εξής περιστατικού: δυο ποδηλάτες, ένας πατέρας κι ένας γιος, έκαναν τη βόλτα τους. Μία κυρία βλέποντάς τους τούς παρατήρησε σε έντονο ύφος λέγοντας: πού είναι οι μάσκες σας; Πρόστιμο! Θα καλέσω την αστυνομία. Οι παρατηρήσεις σε λεωφορεία σε επιβάτες που δεν φοράνε μάσκα είναι απολύτως δικαιολογημένες, αλλά φτάνουν πολλές φορές σε σημείο προπηλακισμού. Το κεντρικό πρόβλημα από την ευθύνη του κράτους να δημιουργήσει δρομολόγια με αραίωση των επιβατών, μεταφέρεται στην ατομική ευθύνη αυτού που δεν φορά τη μάσκα (που διευκρινίζουμε πως κακώς δεν τη φορά προς αποφυγή παρεξηγήσεων).

Τώρα είναι η ώρα για να τεθούν μεγάλα στρατηγικά ερωτήματα: γιατί ο καπιταλισμός σαπίζει; Γιατί η πορεία αυτή είναι χωρίς επιστροφή; Ποια είναι η εναλλακτική; Πώς αυτή η εναλλακτική θα γίνει κτήμα των ανθρώπων; Πώς, άραγε, θα αντιμετώπιζε την πανδημία ο σοσιαλιστικός κόσμος αν αυτός είχε επιβιώσει και μετά το 1989; Τι κάνει η Κούβα απέναντι σε αυτή την κρίση; Είναι σωστό να εξωραΐζονται περιπτώσεις όπως αυτή της Κίνας; Σε κάθε περίπτωση οι δυνάμεις του σκότους δεν γίνεται να πάρουν για άλλη μια φορά το πάνω χέρι. Αλλιώς η βαρβαρότητα θα είναι γενικευμένη και το θεατρικό έργο του Ιονέσκο θα γίνει μία απτή πραγματικότητα: θα βλέπουμε τους ανθρώπους γύρω μας να μεταμορφώνονται ο ένας μετά τον άλλο σε ρινόκερους που στο διάβα τους θα σαρώνουν ό,τι ανθρώπινο.