Στοχασμοί περί βίας

του Βασίλη Λιόση

Η δολοφονία του Άλκη, οι συνεχείς δολοφονίες γυναικών, η αύξηση της ενδοοικογενειακής βίας την περίοδο της καραντίνας και άλλα, έχουν φέρει στην επιφάνεια το ζήτημα της βίας με έναν επιτακτικό τρόπο. Ορισμένες σκέψεις επί του θέματος, εντελώς κωδικοποιημένα.

[1] Πολλές φορές στις καφενειακές και όχι μόνο συζητήσεις διατυπώνονται μελοδραματικές ρήσεις του τύπου «γνώρισα τους ανθρώπους για αυτό αγάπησα τα ζώα» και «ο άνθρωπος είναι το πιο βίαιο ον». Είναι έτσι; Το φαινόμενο ταυτίζεται με το είναι; Ή μήπως αυτές οι διαπιστώσεις δεν ανταποκρίνονται ούτε καν στο φαινόμενο; Με άλλα λόγια από πού τεκμαίρονται αυτές οι διαπιστώσεις; Από το ότι γίνονται πόλεμοι, θα μπορούσε να απαντήσει κάποιος. Ή από το ότι ο άνθρωπος κουβαλά το προπατορικό αμάρτημα, θα απαντούσε κάποιος άλλος. Ωστόσο, επικαλούμενοι τον κοινωνιοβιολόγο Wilson, οι οικολογικές έρευνες δεν αποδεικνύουν κάποια υπέρτερη επιθετικότητα των ανθρώπων συγκριτικά με τα άλλα όντα. Μάλιστα, οι σχετικές μελέτες αποδεικνύουν πως ο άνθρωπος βρίσκεται πιο χαμηλά στη «λίστα βιαιότητας» συγκριτικά με πολλά άλλα ζώα.

[2] Ενώ αναφέρονται στον δημόσιο λόγο τα διάφορα είδη βίας σπανίως ακούγονται δύο είδη που αφορούν δισεκατομμύρια ανθρώπους: η βία που βιώνεται στους εργασιακούς χώρους και η κρατική βία. Και προκαλεί εντύπωση η επιλεκτική παρουσίαση των διαφόρων μορφών βίας με αυτές τις συγκεκριμένες μορφές να είναι συνήθως απούσες.

Αυτό που δεν βλέπουν ή δεν θέλουν να δουν διάφοροι δημοσιολόγοι το είδαν οι αρχαίοι Έλληνες 2500 χρόνια πριν. Ήδη στη Θεογονία του Ησίοδου ο Κράτος, η Βία, ο Ζήλος και η θεά Νίκη αναφέρονται ως αδέλφια. Ο Αισχύλος στο κορυφαίο έργο Προμηθέας Δεσμώτης ο Κράτος και η Βία είναι υπηρέτες και ενεργούμενα του Δία. Και είναι γνωστό πως ο Προμηθέας τιμωρείται με ένα φρικτό μαρτύριο επειδή ενήργησε υπέρ των ανθρώπων.

Εν πάση περιπτώσει δεν μπορούμε να κλείνουμε τα μάτια στην εκτεταμένη βία που ασκείται στους εργασιακούς χώρους και φυσικά δεν τίθεται ερώτημα για το ποιος την ασκεί και ποιος τη δέχεται. Στην Amazon υπήρξαν καταγγελίες για εργαζόμενους που τρέχουν σαν τρελοί όλοι την ημέρα και τους απαγορεύεται ακόμη και η τουαλέτα. Στο Lidl με αφορμή το περιστατικό που έλαβε χώρα με την 70χρονη είδαν το φως δημοσιεύματα όπου αποκαλυπτόταν πως η τουαλέτα επιτρεπόταν μόνο στις εργαζόμενες γυναίκες με έμμηνη ρήση οι οποίες μάλιστα υποχρεώνονταν για να κάνουν γνωστό στον προϊστάμενο το «πρόβλημα» να φοράνε ένα κόκκινο βραχιολάκι. Εργαζόμενη κατήγγειλε ότι πήγε πολλές φορές στο σπίτι της έχοντας βραχεί από τα ίδια της τα ούρα. Σε ελληνική εταιρεία παροχής τηλεφωνικών υπηρεσιών απαγορεύεται οι εργαζόμενοι να έχουν χαρτομάντιλα, να πίνουν καφέ όπως επίσης και η τουαλέτα. Και ας μην μιλήσουμε και για τη βία την οποία μετέρχονται εργοδότες πιέζοντας εργαζόμενους να μην απεργήσουν, να μην διεκδικήσουν ή και να ψηφίσουν εργοδοτικά σωματεία κατόπιν άμεσων ή έμμεσων απειλών.

Όσον αφορά την κρατική βία αυτή δεν εκφράζεται μόνο από τη σύγκρουση κατασταλτικών δυνάμεων και διαδηλωτών αλλά με πολυποίκιλους τρόπους: η επιβολή αντιλαϊκών νόμων είναι μία κατεξοχήν μορφή κρατικής βίας. Ας σκεφτούμε μόνο πώς και πόσοι μνημονιακοί νόμοι επιβλήθηκαν τη δεκαετία του 2010 και με πόσο βίαιο τρόπο αφαίρεσαν δικαιώματα, συρρίκνωσαν μισθούς και όλα αυτά δίχως τη λαϊκή συναίνεση.

[3] Ωστόσο, το ερώτημα επανέρχεται: γιατί υπάρχει βία; Γιατί οι άνθρωποι υιοθετούν βίαιες συμπεριφορές; Γιατί φτάνουν σε ακραίες ενέργειες που μας αφήνουν άφωνους; Αν, λοιπόν, δεχτούμε πως η βία δεν είναι απότοκη βιολογικών προδιαθέσεων, τότε μία οδός μας μένει: η βία προσδιορίζεται από κοινωνικά αίτια.

Κάθε μορφή βίας εδράζεται στις υπάρχουσες κοινωνικές δομές. Η καταπίεση, η εκμετάλλευση, η ανασφάλεια, η έλλειψη προτύπων, η υποκουλτούρα, η ανεργία, η φτώχια, είναι παράγοντες που προσθέτουν μιλιμπάρ στην κοινωνική χύτρα εωσότου φτάσουμε σε μικρές ή μεγάλες εκρήξεις.

Οι τρόποι που διαμορφώνεται μία βίαιη συμπεριφορά ή ένας βίαιος άνθρωπος δεν μπορούν να αναλυθούν σε ένα μικρό κείμενο αφού υπάρχει ένα πλήθος διαμεσολαβήσεων και πολλές παράμετροι: κοινωνικές, οικογενειακές, οικονομικές, ψυχολογικές κ.λπ.. Ειδικά για τους αθλητικούς χώρους πόσο τυχαίο είναι ότι ο χουλιγκανισμός εκδηλώνεται κατά κύριο λόγο από φτωχά ή/και λουμπενοποιημένα στρώματα; Ασφαλώς αυτά ενισχύονται από προέδρους που εισβάλουν σε αγωνιστικούς χώρους με περίστροφα, από προέδρους που εκτοξεύουν εσώρουχα στον πάγκο των αντιπάλων, από προέδρους που ενισχύουν τους οπαδικούς πυρήνες τους με νεοναζί, από προέδρους που για να χτίσουν το γήπεδο της ομάδας τους απειλούν και προπηλακίζουν όσους έχουν άλλη γνώμη κ.λπ..

[4] Μήπως, λοιπόν, πρέπει να αναφωνήσουμε με μελιστάλακτο ύφος «καταδικάζω τη βία από όπου κι αν προέρχεται;» κατά μία προσφιλή έκφραση της εποχής; Όποιος απαντήσει καταφατικά στο προαναφερθέν ερώτημα, τότε θα πρέπει να καταδικάσει και τη βία του Σπάρτακου, τη βία των Ελλήνων εξεγερμένων το 1821 κατά του τουρκικού ζυγού, τη βία των Ελλήνων ανταρτών κατά των ναζιστικών στρατευμάτων, τη βία της γαλλικής επανάστασης το 1789, τη βία της αμερικανικής επανάστασης κατά της αγγλικής κυριαρχίας κ.λπ..

Η βία είναι οργανικό συστατικό της ιστορίας, είναι η μαμή της ιστορίας, όπως είπε ο Μαρξ. Το πώς τοποθετείται κάποιος απέναντι στη βία εξαρτάται από την ταξική του θέση και την ιδεολογική του σκοπιά. Για παράδειγμα αυτός που δεν θέλει κοινωνικές αλλαγές, τότε θα καταδικάζει τη βία των επαναστάσεων ενώ τη βία που θα ασκεί ο ίδιος στους υποτελείς είτε θα τη συγκαλύπτει είτε θα τη θεωρητικοποιεί. Όσον αφορά το τελευταίο, μπορεί, ας πούμε, να ισχυρίζεται πως η ανισότητα είναι μία φυσική πραγματικότητα (βλέπε δήλωση Μητσοτάκη).

Αντιθέτως, οι υποτελείς που έχουν συμφέρον από την απελευθέρωσή τους θα θεωρούν τη βία ως αναγκαίο στοιχείο της χειραφέτησής τους. Για την ακρίβεια όταν πρόκειται για τους υποτελείς η βία δεν είναι μία απόρροια κάποιας κακότητάς τους αλλά πρόκειται για μία νομιμοποιημένη, ηθικά και ιστορικά, (αναγκαστική) αντιβία της οποίας η ανυπαρξία ισοδυναμεί με αυτοχειρία. Τα ιστορικά παραδείγματα είναι αναρίθμητα. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η περίπτωση της Χιλής. Ο νόμιμος πρόεδρος της Χιλής Σαλβατόρ Αλιέντε πίστευε (αφελώς) πως θα πετύχει τον κοινωνικό μετασχηματισμό που οραματιζόταν απολύτως ειρηνικά. Το αποτέλεσμα; Η δολοφονία του, η σύλληψη και εκτέλεση χιλιάδων Χιλιανών και η εγκαθίδρυση ενός σκληρότατου δικτατορικού καθεστώτος.

Η βία δεν είναι χαρακτηριστικό κάποιων λαών, ούτε γονιδιακό προϊόν, ούτε ενυπάρχει εντός μας από το ατόπημα των πρωτόπλαστων. Φύεται πάνω σε συγκεκριμένες κοινωνικές δομές (καπιταλιστικές), τις οποίες με τη σειρά της είτε τις ανατροφοδοτεί είτε τις κονιορτοποιεί. Διαλέγουμε και παίρνουμε…