Με αφορμή την Πρόταση Διαλόγου του Σύγχρονου Κομμ/κού Σχεδίου «Για τις Επαν/σεις και τον Κομμ/σμό του 21ου Αιώνα, Ζητήματα Στρ/κής». Μέρος ΙI.
του Διονύση Περδίκη
Υποδεχτήκαμε με ενδιαφέρον την Πρόταση Διαλόγου (ΠΔ στο εξής) «Για τις Επαναστάσεις και τον Κομμουνισμό του 21ου Αιώνα, Ζητήματα Στρατηγικής» των συντρόφων του Σύγχρονου Κομμουνιστικού Σχεδίου. Πρόκειται για μια σημαντική συμβολή στον προβληματισμό που έχει ανοίξει για τη θεωρητική, πολιτική και οργανωτική ανασυγκρότηση του κομμουνιστικού κινήματος, τόσο στη χώρα μας, όσο και διεθνώς.
Αναμένοντας την ανάπτυξη μιας οργανωμένης σχετικής συζήτησης στα πλαίσια της συγκρότησης του Συντονισμού Δράσης και Διαλόγου των Κομμουνιστικών Δυνάμεων, και μετά από τη διαπίστωση συμφωνίας με μεγάλο μέρος των κατατεθειμένων θέσεων στην ΠΔ, το παρόν άρθρο καταγράφει πολύ συνοπτικά ορισμένα κομβικά σημεία κριτικής, και προτείνει εναλλακτικές ερευνητικές κατευθύνσεις, στα πλαίσια ενός συντροφικού διαλόγου. Ας σημειωθεί ότι ο υπογράφων είναι ο μόνος που φέρει την ευθύνη των όσων ακολουθούν. Προκειμένου να διευκολυνθεί η ανάγνωση του κειμένου, έχουν μεταφερθεί σε εκτενείς σημειώσεις, τόσο οι βιβλιογραφικές αναφορές, όσο και τα όποια παραθέματα από την ΠΔ και τη βιβλιογραφία.
Διαβάστε το Μέρος Ι.
Μπορείτε να διαβάσετε και τα δύο μέρη μαζί σε μορφή pdf.
Μέρος ΙΙ
Γ. Το σύγχρονο στάδιο του καπιταλισμού.
Σχετικά με το χαρακτηρισμό του σύγχρονου σταδίου του καπιταλισμού ως «ολοκληρωτικό καπιταλισμό», η ΠΔ δεν προτάσσει κάποια επιπλέον επιχειρηματολογία σε σχέση με την ήδη κατατεθειμένη από παλιότερη αρθρογραφία[1] και βιβλιογραφία[2]. Η σχετική παράγραφος στην ΠΔ[3] βρίθει πραγματολογικών στοιχείων, τα οποία συνοδεύονται συχνά από τον επιθετικό προσδιορισμό «νέο» ή «ποιοτικά ανεπτυγμένο», «διαφορετικό» κοκ. Ωστόσο, απουσιάζει κάποια συστηματική υποστήριξη του γιατί οι όποιες νέες ή ανεπτυγμένες μορφές συνιστούν, θεωρούμενες στο σύνολό τους και εντός των μεταξύ τους συστηματικών σχέσεων, ως ένα νέο, ξεχωριστό από τον ιμπεριαλισμό[4] (ως κρατικο-μονοπωλιακό καπιταλισμό[5]), στάδιο, στην ιστορική εξέλιξη του καπιταλισμού.
Η απουσία μιας συστηματικής θεωρίας της ιστορικής εξέλιξης, και επομένως και περιοδολόγησης, του καπιταλισμού, δεν είναι φυσικά αδυναμία μόνο της συγκεκριμένης ΠΔ, αλλά γενικά ένα από τα σημαντικότερα σημεία στα οποία χρίζει περαιτέρω ανάπτυξης η σύγχρονη μαρξιστική-λενινιστική θεωρία. Ωστόσο, ξενίζει μια κάποια βιασύνη για το χαρακτηρισμό ενός νέου σταδίου, πριν από τη θεμελίωση μια τέτοιας θεωρίας. Μάλιστα, γίνεται αναφορά σε βιασύνη, αλλά και κάποια επιμονή στη χρήση του όρου «ολοκληρωτικός καπιταλισμός», καθώς πέρασαν ήδη πάνω από 20 χρόνια από την αρχική διατύπωση της εν λόγω θεωρίας, χωρίς αυτή να γνωρίσει ιδιαίτερη απήχηση, ή σημαντική περαιτέρω ανάπτυξη, ούτε εγχωρίως, ούτε διεθνώς, τόσο στην ακαδημαϊκή μαρξιστική βιβλιογραφία, όσο και εντός του κομμουνιστικού κινήματος.
Αντίθετα, παρατηρούμε τα τελευταία χρόνια μια αναζωογόνηση και περαιτέρω ανάπτυξη της θεωρίας του ιμπεριαλισμού, με πλούσια αρθρογραφία και βιβλιογραφία σε διεθνές επίπεδο, με κεντρικές έννοιες αυτές των
- νέων μορφών εκμετάλλευσης και καταπίεσης της εργασίας που συμβάλουν στην ανάδυση της υπερεκμετάλλευσής της ως κυρίαρχης τάσης (έναντι της σχετικής και απόλυτης υπεραξίας) στη σφαίρα της παραγωγής[6],
- της διόγκωσης των μη παραγωγικών κλάδων, ιδιαίτερα του χρηματοπιστωτικού τομέα[7],
- της μονοπωλιακής προσόδου[8] στη σφαίρα του ανταγωνισμού, σε σύνδεση με το τεχνολογικό μονοπώλιο λόγω της θεσμοθέτησης της πνευματικής ιδιοκτησίας[9],
- της εμφάνισης νέων μορφών «πρωταρχικής συσσώρευσης»[10] ή και σκλαβιάς ή καταναγκαστικής εργασίας[11] που επιχειρούν να υπάγουν στο κεφάλαιο κάθε πλευρά της κοινωνικής ζωής[12] και της φύσης[13],
- όπως και των σχέσεων ιμπεριαλιστικής εξάρτησης -δηλ. εκμετάλλευσης και κυριαρχίας- στη σφαίρα της διεθνούς αγοράς και των διακρατικών σχέσεων[14].
Πρόσφατα, μάλιστα, διεξήχθη στα πλαίσια του 16ου διεθνούς συνεδρίου για τον Ιστορικό Υλισμό, στο Λονδίνο, στις 7-10 Νοεμβρίου του περασμένου έτους (2019), ειδική συνεδρία με την παραπάνω θεματολογία[15].
Στο παρόν άρθρο, δεν μπορεί να αναπτυχθεί μια συστηματική θεωρία της ιστορικής εξέλιξης του καπιταλισμού. Αρκούμαστε στα παραπάνω σχόλια, και στην παράθεση των σχετικών αναφορών στις υποσημειώσεις. Δεσμευόμαστε, όμως, να συνεχίσουμε τις μεταφράσεις της σχετικής ξενόγλωσσης αρθρογραφίας[16], και παραπέμπουμε σε ένα κείμενο εργασίας για τις -υπό διαμόρφωση- απόψεις μας[17], από το οποίο παραθέτουμε μόνο δύο αποσπάσματα από τη συνοπτική κατακλείδα του:
«Εν τέλει, αναδεικνύονται ως κυρίαρχες τάσεις του σύγχρονου σταδίου του υπερώριμου καπιταλισμού η υπερεκμετάλλευση της εργασίας στη σφαίρα της παραγωγής[6][16], η επιτάχυνση της περιστροφής του κεφαλαίου[5] αλλά και η διόγκωση των μη παραγωγικών (κυρίως χρηματοπιστωτικών) δραστηριοτήτων στη σφαίρα της κυκλοφορίας[7][16], και ο μονοπωλιακός ανταγωνισμός για τον προσπορισμό προσόδων μέσω της κυριαρχίας επί τεχνολογικών και φυσικών μονοπωλίων[5][8][9]. Οι τάσεις αυτές προκύπτουν ως αντιστάθμισμα της κρίσης του υπερώριμου Καπιταλιστικού Τρόπου Παραγωγής (ΚΤΠ) με τη μορφή που προοικονομείται -σε κάποιο βαθμό- στο μαρξικό έργο (πτώση ποσοστού κέρδους λόγω αύξησης οργανικής σύνθεσης κεφαλαίου[18], κλιμάκωση της αντίφασης αξίας – αξίας χρήσης εντός του εμπορεύματος λόγω της υπαγωγής της επιστήμης στο κεφάλαιο[19]). Ταυτόχρονα, από τις εσωτερικές αυτές τάσεις του ΚΤΠ προκύπτουν τα γενικά χαρακτηριστικά του ιμπεριαλισμού ή κρατικο-μονοπωλιακού καπιταλισμού, όπως περιγράφονται στο έργο του Λένιν[20], δηλ. η κυριαρχία του χρηματοπιστωτικού μονοπωλιακού κεφαλαίου στην οικονομία και στο κράτος, η συνεπαγόμενη επιβολή της κρατικομονοπωλιακής ρύθμισης, τόσο εγχωρίως, όσο -και κυρίως- στη διεθνή σφαίρα, η δημιουργία διεθνούς αγοράς μέσω της εξαγωγής κεφαλαίου, και της επιβολής σε αυτήν ενός διεθνούς καταμερισμού εργασίας με τα χαρακτηριστικά που περιγράφηκαν παραπάνω, στη βάση διακρατικών σχέσεων ιμπεριαλιστικής κυριαρχίας, υποταγής, και εκμετάλλευσης, με μία λέξη, εξάρτησης[14].
[…] Συνεπώς, υποστηρίζουμε ότι ο 20ός αιώνας ήταν στο σύνολό του ο αιώνας της μετάβασης του ώριμου καπιταλισμού στο αντιδραστικό, υπερώριμο στάδιό του, αυτό που επικράτησε ιστορικά να ονομάζεται -στη βάση του λενινιστικού έργου- ως ιμπεριαλισμός ή κρατικομονοπωλιακός καπιταλισμός[21]. Οι δύο παγκόσμιοι ιμπεριαλιστικοί πόλεμοι, το ξέσπασμα και διάδοση των πρώτων (ή και πρώιμων) σοσιαλιστικών επαναστάσεων, η κυριαρχία του ΚΤΠ στο σύνολο, σχεδόν, της υφηλίου και η διαμόρφωση της διεθνούς αγοράς ως καπιταλιστικής, αλλά και οι μεταβολές στο ρόλο του κράτους εσωτερικά του ΚΤΠ (ιδιαίτερα η θεσμοθέτηση εμποδίων στην μετανάστευση[22] και η κατοχύρωση πνευματικής ιδιοκτησίας[23]) υποστηρίζουν την άποψη αυτή, και εξηγούνται με βάση τη θεωρία περιοδολόγησης, και ταυτόχρονα θεωρία της πολιτικής οικονομίας του σταδίου αυτού, που σκιαγραφήσαμε […]. Το στάδιο αυτό, λόγω της θέσης του στην ανάπτυξη του ΚΤΠ, δεν μπορεί παρά να αποτελεί το τελευταίο, ανώτατο στάδιο της ιστορίας του, στο οποίο έχουν υπερωριμάσει οι αντικειμενικές συνθήκες για την επαναστατική του υπέρβαση».
Δ. Ο χαρακτήρας της επανάστασης
Ακολουθεί, τέλος, ένα σύντομο και μικρότερης σημασίας σχόλιο για τον χαρακτήρα της επανάστασης στον 21ο αιώνα, όπως προτείνεται στην τελευταία παράγραφο της ΠΔ[24], με το περιεχόμενο της οποίας -κατά τα άλλα- υπάρχει γενικά μεγάλος βαθμός συμφωνίας:
Η επανάσταση από την άποψη των άμεσων στόχων θα είναι αντικαπιταλιστική, από την άποψη του σκοπού θα είναι σοσιαλιστική–κομμουνιστική.
Καταρχήν, ο χαρακτήρας μιας επανάστασης καθορίζεται με αντικειμενικό τρόπο από τις κοινωνικές δυνάμεις που ηγούνται αυτής, και τις ριζικές μεταβολές που επιφέρει στο επίπεδο της εξουσίας, τα πραγματικά προβλήματα τα οποία λύνει με βάση τις κοινωνικές αντιθέσεις τις οποίες επιδιώκει να άρει. Από αυτήν την άποψη, δεν είναι σκόπιμος ο χαρακτηρισμός της στη βάση ενός αναλυτικού διαχωρισμού μεταξύ των άμεσων στόχων (το περιεχόμενο των οποίων γίνεται αντιληπτό ως η πλευρά της άρνησης στο παλιό, δηλ. στον καπιταλισμό), και του στρατηγικού σκοπού του υποκειμένου της επανάστασης.
Έτσι, συμφωνούμε ότι η επανάσταση, ως προς το βασικό της περιεχόμενο, είναι εργατική και σοσιαλιστική από την άποψη του κύριου ταξικού υποκειμένου και της ιστορικής αναγκαιότητας, αντιστοίχως.
Αυτό που απομένει είναι η πρόβλεψη για τη συγκεκριμένη μορφή που θα πάρει στο σύγχρονο στάδιο της ιστορίας του καπιταλισμού με βάση τη σημερινή κυρίαρχη κοινωνική αντίθεση. Επιπλέον, χρειάζεται να προβλεφθούν επιστημονικά πρόσθετοι προσδιορισμοί που απορρέουν από την εκάστοτε ιστορική συγκυρία (πχ φάση του κύκλου της καπιταλιστικής ανάπτυξης, πόλεμος ή ειρήνη κοκ), ή το συγκεκριμένο ενός εθνικού κοινωνικο-οικονομικού σχηματισμού, ανάλογα με τις ιδιαιτερότητες της εσωτερικής του κοινωνικής διαστρωμάτωσης, της θέσης του στο διεθνές ιμπεριαλιστικό σύστημα, της ιστορίας της ταξικής πάλης σε αυτόν κοκ. Ο όρος «αντικαπιταλιστική», όμως, λόγω της γενικότητάς του, δεν προσφέρει κανέναν συγκεκριμένο προσδιορισμό για τη μορφή της επανάστασης.
Ακριβώς λόγω της εξάρτησης της περαιτέρω συζήτησης για το χαρακτήρα και τη μορφή της επανάστασης από το συγκεκριμένο της ιστορικής συγκυρίας και του εθνικού κοινωνικο-οικονομικού σχηματισμού, επιφυλασσόμαστε να επανέλθουμε όταν δημοσιευτεί και το δεύτερο μέρος της ΠΔ, το οποίο «θα διερευνά την ελληνική πραγματικότητα, ζητήματα τακτικής και τα μέσα υλοποίησης της όλης πολιτικής (μέτωπο, κόμμα, κίνημα)» όπως προαναγγέλλεται στην εισαγωγή της παρούσας ΠΔ, και το οποίο αναμένουμε με ενδιαφέρον.
[1] Ολοκληρωτικός καπιταλισμός: Νέο στάδιο ανάπτυξης και κρίσης του καπιταλισμού. Θέσεις της Συντονιστικής Επιτροπής του ΝΑΡ για το Πανελλαδικό Σώμα «για την σύγχρονη Καπιταλιστική Κοινωνία», Αθήνα, Ιούνιος 1997.
Λιοδάκης Γ. (2000) Το νέο στάδιο του ολοκληρωτικού καπιταλισμού και η ευρωπαϊκή οικονομική ενοποίηση. Ουτοπία τ. 39.
[2] Totalitarian Capitalism and Beyond, George Liodakis, Ashgate, 2010.
[3] Βλ. παρ. «Γ4. Ολοκληρωτικός καπιταλισμός».
[4] Ο ιμπεριαλισμός. Ανώτατο Στάδιο του Καπιταλισμού. Β.Ι. Λένιν. Σύγχρονη Εποχή. 2009.
Λένιν: Για τον ιμπεριαλισμό και τους ιμπεριαλιστές. Β.Ι. Λένιν. Εκδόσεις Προγκρές – Σύγχρονη Εποχή. 1987.
[5] Βλ. και το κλασσικό έργο Ο Ύστερος Καπιταλισμός. Ο ιμπεριαλισμός στην τελική του φάση, Ερνστ Μάντελ, μετ.-επιμ. Κ. Χατζηαργύρης, Εκδόσεις Gutenberg
[6] Higginbottom, A. (2012) Structure and essence in Capital I: Extra surplus-value and the stages of capitalism. Journal of Australian Political Economy, 70, 251–270.
Smith, J (2010) Imperialism & the Globalisation of Production. Thesis. University of Sheffield.
Smith, J (2011) Imperialism and the Law of Value. Global Discourse, 2(I).
Imperialism in the twenty-first century. The Globalization of Production, Super-Exploitation, and the Crisis of Capitalism. John Smith. New York: Monthly Review Press. 2016.
[7] Teixeira, R. A., & Rotta, T. N. (2012) Valueless Knowledge-Commodities and Financialization: Productive and Financial Dimensions of Capital Autonomization. Review of Radical Political Economics, 44(4), 448–467.
The City. London and the Global Power of Finance. Tony Norfield, Verso, 2016.
[8] Higginbottom, A. (2014) ‘Imperialist Rent’ in Practice and Theory. Globalizations 11(1).
[9] Steal This Idea: Intellectual Property and the Corporate Confiscation of Creativity. Perelman M., Palgrave, 2001.
Perelman M. (2003) Intellectual Property Rights and the Commodity Form: New Dimensions in the Legislated Transfer of Surplus Value. Review of Radical Political Economics 35: 304.
Perelman M. (2003) The Political Economy of Intellectual Property. Monthly Review.
[10] Βλ. σχετικά με τη συνεχή παρουσία πρακτικών πρωταρχικής συσσώρευσης στην ιστορία του καπιταλισμού Pradella L. (2013) Imperialism and Capitalist Development in Marx’s Capital, Historical Materialism, 21 (2), 117–147 αλλά και στο Κεφάλαιο 2 Η δομή της παγκόσμιας καπιταλιστικής οικονομίας σελ. 40-42 στο ως άνω έργο του Μάντελ:
«Στο Μαρξ οφείλεται επίσης η απλή θεωρητική φόρμουλα πως δεν μπορούμε να ταυτίσουμε τη γένεση του κεφαλαίου με την αυτοανάπτυξή του. […] Η διεθνής ανάπτυξη κι επέκταση του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγή στους δύο τελευταίους αιώνες αποτελούν μια διαλεχτική ενότητα τριών παραγόντων: (α) Της τρέχουσας συσσώρευσης κεφαλαίου μέσα στα πλαίσια της καπιταλιστικής, κιόλας, διαδικασίας παραγωγής, (β) της τρέχουσας πρωτογενούς συσσώρευσης κεφαλαίου έξω από τα πλαίσια της καπιταλιστικής κιόλας διαδικασίας παραγωγής, και (γ) του καθορισμού και περιορισμού του πρώτου παράγοντα από το δεύτερο, του ανταγωνισμού δηλαδή και του συναγωνισμού ανάμεσα στον πρώτο και το δεύτερο.»
[11] Rioux S., LeBaron G. & Verovšek, P.J. (2019). Capitalism and unfree labor: a review of Marxist perspectives on modern slavery. Review of International Political Economy.
[12] Πχ βλ. το σχετικό ντοκυμαντέρ με τον Ντέιβιντ Χάρβεϋ στον σύνδεσμο: https://blog.p2pfoundation.net/david-harvey-on-primitive-accumulation-and-the-enclosure-of-the-commons/2019/05/16.
και Η εργασία του Διονύσου, Michael Hardt, Antonio Negri, Εκδόσεις Ελευθεριακή Κουλτούρα, μετ. Π. Καλαμάρας, 2001, χωρίς να συμφωνούμε με τη μετα-μαρξιστική θέση των συγγραφέων.
[13] Βλ. The ecological Rift. Capitalism’s War on the Earth, John Bellamy Foster, Brett Clark, Richard York, Monthly Review Press, 2011.
αλλά και μια σχετική βιβλιογραφική συλλογή Wishart W., Jamil Jonna R. & Besek J. (2018). Metabolic Rift. A Selected Bibliography. Monthly Review.
[14] Ιμπεριαλισμός και εξάρτηση. Η προσέγγιση του Λένιν, η περίπτωση της Ελλάδας και κριτική του σχήματος της αλληλεξάρτησης. Βασίλης Λιόσης. Εκδόσεις ΚΨΜ. 2012.
Roberts Μ. (2018) Imperialism, globalization and the profitability of capital. Rupture Magazine 1.
[15] Βλ. την ανασκόπηση της εν λόγω συνεδρίας στο ιστολόγιο του Michael Roberts, όπου υπάρχουν και σύνδεσμοι στις εισηγήσεις.
[16] Βλ. Δομή και ουσία στον πρώτο τόμο του Κεφαλαίου: Πρόσθετη υπεραξία και τα στάδια του καπιταλισμού, Άντι Χiγκινμπότομ, Journal of Australian Political Economy (70), σελ. 251-270, 2012, μετ. Δ. Μουστάκας, επιμ. Δ. Περδίκης.
Τι σημαίνει στα αλήθεια η ‘Τιμή Κίνας’, Τόνι Νόρφιλντ, μετ. A.Ν.Κ.Ν.K. Ντίας, επιμ. Δ. Περδίκης
Διαστάσεις του Ιμπεριαλισμού του Δολαρίου, Τόνι Νόρφιλντ, μετ. A.Ν.Κ.Ν.K. Ντίας, επιμ. Φ. Τσικριτέας
Εκμετάλλευση και υπερεκμετάλλευση, Τζον Σμιθ, μετ. A.Ν.Κ.Ν.K. Ντίας, επιμ. Δ. Περδίκης
[17] Κείμενο εργασίας για την περιοδολόγηση του καπιταλισμού και το σύγχρονό του στάδιο, Δ. Περδίκης
[18] «Με την προοδεύουσα σχετική μείωση του μεταβλητού κεφαλαίου έναντι του σταθερού, η κεφαλαιοκρατική παραγωγή δημιουργεί μια αυξανόμενη υψηλότερη οργανική σύνθεση του συνολικού κεφαλαίου, άμεση συνέπεια της οποίας είναι, το ποσοστό της υπεραξίας να εκφράζεται με ένα σταθερό μειωνόμενο γενικό ποσοστό κέρδους με αμετάβλητο, ακόμα και με ανερχόμενο τον βαθμό εκμετάλλευσης της εργασίας. (Θα δείξουμε πιο κάτω γιατί αυτή η μείωση δεν εκδηλώνεται μ’ αυτή την απόλυτη μορφή, αλλά περισσότερο σαν τάση για προοδευτική πτώση). Η αυξανόμενη τάση του γενικού ποσοστού κέρδους να πέφτει, αποτελεί λοιπόν απλώς μια έκφραση, που προσιδιάζει στον κεφαλαιοκρατικό τρόπο παραγωγής, της συνεχιζόμενης ανάπτυξης της κοινωνικής παραγωγικής δύναμης της εργασίας.»
στο Κεφάλαιο 13. Ο νόμος σαν τέτοιος, 3ο Τόμος του «Κεφαλαίου», Καρλ Μαρξ, Εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή, 1978, μετ. Π. Μαυρομμάτης, σελ. 269.
Μεταφράζουμε επίσης από το 7) General Law of the Fall in the Rate of Profit with the Progress of Capitalist Production, Capital and Profit, Marx’s Economic Manuscripts of 1861-63:
«Αυτός ο νόμος, και είναι ο πιο σημαντικός νόμος της πολιτικής οικονομίας, είναι ότι το ποσοστό κέρδους έχει μια τάση να μειώνεται με την πρόοδο της καπιταλιστικής παραγωγής.»
[19] Βλ. το γνωστό απόσπασμα [Πάγιο κεφάλαιο και κυκλοφορούν κεφάλαιο σαν δυο ξεχωριστά είδη κεφαλαίου. – Πάγιο κεφάλαιο και συνέχεια της παραγωγικής διαδικασίας. – Μηχανήματα και ζωντανή εργασία. – Η εφεύρεση σαν επιχείρηση. – Αντίφαση ανάμεσα στη βάση της κεφαλαιοκρατικής παραγωγής], στο Καρλ Μαρξ, Βασικές γραμμές της κριτικής της Πολιτικής Οικονομίας [Grundrisse], τόμ. Β΄, προλ.-μτφρ.-σημ. Διονύσης Διβάρης, Στοχαστής, Αθήνα 1990, σελ. 536-539.
[20] «Αν θα χρειαζόταν να δοθεί ένας όσο το δυνατό πιο σύντομος ορισμός του ιμπεριαλισμού, θα έπρεπε να πούμε ότι ο ιμπεριαλισμός είναι το μονοπωλιακό στάδιο του καπιταλισμού […] παρακάτω πέντε βασικά του γνωρίσματα: 1) συγκέντρωση της παραγωγής και του κεφαλαίου, που έχει φτάσει σε τέτοια υψηλή βαθμίδα ανάπτυξης, ώστε να δημιουργεί μονοπώλια που παίζουν αποφασιστικό ρόλο στην οικονομική ζωή, 2) συγχώνευση του τραπεζικού κεφαλαίου με το βιομηχανικό και δημιουργία μιας χρηματιστικής ολιγαρχίας πάνω στη βάση αυτού του ‘χρηματιστικού κεφαλαίου, 3) εξαιρετικά σπουδαία σημασία αποκτά η εξαγωγή κεφαλαίου, σε διάκριση από την εξαγωγή εμπορευμάτων, 4) συγκροτούνται διεθνείς μονοπωλιακές ενώσεις των καπιταλιστών, οι οποίες μοιράζουν τον κόσμο και 5) έχει τελειώσει το εδαφικό μοίρασμα της γης ανάμεσα στις μεγαλύτερες καπιταλιστικές Δυνάμεις.»
στο Κεφάλαιο VII της ως άνω σημείωσης 21. Σε αυτό το σημείο θα θέλαμε να παρατηρήσουμε ότι ο Λένιν ορίζει τον ιμπεριαλισμό στη βάση μεταβολών στον καπιταλιστικό ανταγωνισμό, στη διεθνή αγορά και στις διακρατικές σχέσεις, αλλά όχι στη σφαίρα της παραγωγής. Αυτό είναι αναμενόμενο δεδομένου του ότι στην εποχή που αυτός έζησε και παρατήρησε δεν είχε διεθνοποιηθεί ακόμη η παραγωγή, και η διεθνής αγορά διαμορφώνονταν στη βάση εξαγωγών κεφαλαίου (κυρίως μη άμεσα παραγωγικών) και του διεθνούς εμπορίου. Πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι κάποιον ρόλο μπορεί να έπαιξε και η μη δημοσίευση των Grundrisse πριν από τη δεκαετία του 1930.
[21] Αυτή η θέση δεν αμφισβητεί ότι μετά την κρίση της δεκαετίας του 1970 ξεκινάει μια νέα φάση εμβάθυνσης και όξυνσης των ιμπεριαλιστικών χαρακτηριστικών του σύγχρονου σταδίου, από τη στιγμή που εξαντλείται η αναπτυξιακή ώθηση της τεράστιας καταστροφής του Β’ Παγκόσμιου Πολέμου. Αυτή η φάση έχει ως κύρια κατεύθυνση την εσωτερικοποίηση των ιμπεριαλιστικών αυτών χαρακτηριστικών βαθιά εντός των παραγωγικών σχέσεων του ΚΤΠ, κυρίως μέσω της μεταφοράς της βιομηχανικής μεταποίησης στις αναπτυσσόμενες χώρες, και της αύξησης της απευθείας -ή μέσω υπεργολαβιών (outsourcing)- υπερεκμετάλλευσης της εργασίας στις χώρες αυτές από το μονοπωλιακό κεφάλαιο των ιμπεριαλιστικών χωρών. Δεν μπορούμε παρά να συμφωνήσουμε με την παρακάτω τοποθέτηση του Γ. Γράψα επί αυτού:
«Ειδικά σήμερα ζούμε μια νέα ιστορική περίοδο του διεθνούς ιμπεριαλισμού, την περίοδο της καπιταλιστικής ανασυγκρότησης, όπου συντελούνται κοσμογονικές αλλαγές στην ίδια την δομή αυτών των κοινωνιών. Η εξάρτηση και της χώρας μας από τις Δυτικές μητροπόλεις περνάει όχι μόνο, και όχι κυρίως, μέσα από την ξένη πολιτικοστρατιωτική παρουσία, όσο από τα δάνεια, το ξεπούλημα των επιχειρήσεων στο πολυεθνικό κεφάλαιο, την υποταγή της χώρας σε ένα νέο ληστρικό καταμερισμό εργασίας. Η εξάρτηση, δηλαδή, πολύ περισσότερο από χθες, δεν είναι ένα εξωτερικό χαρακτηριστικό, ένα καρκίνωμα του Ελληνικού καπιταλισμού, αλλά οργανικό στοιχείο, εδραιωμένο στις ίδιες τις παραγωγικές σχέσεις. Η σύγχρονη αντιιμπεριαλιστική πάλη, αποκτά νέο ποιοτικά περιεχόμενο.»
από την αναδημοσίευση συνέντευξης του Γ. Γράψα στο ΠΡΙΝ, 15/01/2017.
Ωστόσο, πρόκειται για εμβάθυνση και όξυνση χαρακτηριστικών που έχουν πρωτοεμφανιστεί στην αυγή ή πρώιμη φάση του κρατικο-μονοπωλιακού καπιταλισμού στις αρχές του 20ού αιώνα (βλ. και τις σημ. 36, 37).
[22] Βλ. για παράδειγμα το Γράφημα 3 «New World Immigration Policy Index 1860-1913 στο Hatton T.J. & Williamson J.G. (2005) A dual policy paradox: why have trade and immigration policies always differed in labor-scarce economies?, Working Paper 11866, NBER Working Paper Series, από όπου μεταφράζουμε από την περίληψη:
«Οι σημερινές οικονομίες περιορισμένης έντασης εργασίας έχουν πολιτικές ανοιχτού εμπορίου και κλειστής μετανάστευσης, ενώ έναν αιώνa πριν, είχαν ακριβώς τις αντίθετες, πολιτικές ανοιχτής μετανάστευσης και κλειστού εμπορίου.
[23] «Οι πατέντες ήταν ιδιαίτερα αμφιλεγόμενες στην Αγγλία, τη Γαλλία τη Γερμανία, την Ολλανδία, κα την Ελβετία κατά τη διάρκεια της περιόδου 1850-1875, ιδιαίτερα ανάμεσα σε αυτούς που πιστεύανε στο ελεύθερο εμπόριο και το ‘laissez–faire’. […] Η Μεγάλη Ύφεση του τέλους του 19ου αιώνα έθεσε σε κίνηση ισχυρότατες ανταγωνιστικές πιέσεις, οι οποίες αφάνιζαν τους παραγωγούς. Η πίστη στις αγορές γρήγορα διαλύθηκε, μεταφέροντας την εμπιστοσύνη προς αυτούς που ευνοούσαν τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας. […] Πολύ βολικά, τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας επέτρεψαν μεγάλες επιχειρήσεις να παρακάμψουν την προσφάτως ενεργοποιημένη Πράξη Ενάντια στα Τραστ του Σέρμαν του 1890. Πριν από αυτή τη νομοθεσία, οι επιχειρήσεις είχαν την ρουτίνα του να αγνοούν την πνευματική ιδιοκτησία των ανεξάρτητων εφευρετών. Η προστασία της πνευματικής ιδιοκτησίας βοήθησε την ενίσχυση των δυνάμεων των γιγάντιων επιχειρήσεων, οι οποίες μπορούσαν να χρηματοδοτήσουν τα δικά τους ερευνητικά εργαστήρια. Παρομοίως, στις πρόσφατες δεκαετίες, καθώς η οικονομία παρέπαιε στα τέλη της δεκαετία του 1960, σπέρνοντας τον πανικό σε πολλές γωνίες της οικονομίας, ξαφνικά οι οικονομικοί και πολιτικοί ηγέτες στράφηκαν στα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας ως ένα μέσο ανάκαμψης της οικονομίας. Οι επιχειρήσεις των Ηνωμένων Πολιτειών, οι οποίες έχαναν γρήγορα έδαφος έναντι ξένων ανταγωνιστών, στράφηκαν στα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας ως έναν τρόπο για να καρπώνονται τεράστια κέρδη. Εν κατακλείδι, περισσότερο από το να συμβολίζουν το αποκορύφωμα της επιτυχίας της αγοράς, τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας είναι μια έκφραση της αποτυχίας της αγοράς. […]»
από το Κεφάλαιο 1 The ascension of Intellectual Property Rights, σελ. 15, του Steal this Idea. Intellectual property rights and the corporate confiscation of creativity, Michael Perelman, Palgrave Macmillan, 2002, μετ. Δ. Περδίκης.
[24] Βλ. παρ. «Ε.4. Ο χαρακτήρας και οι σταθμοί της επανάστασης» στην ΠΔ.