Συλ/κός τόμος ΟΜΕ: Eπανάσταση, κρίση, επανάσταση; Η Ελλάδα 1821-2021.

Δυο επαναστάσεις και μια κρίση:

αντί προλόγου

του Δημήτρη Καλτσώνη

καθηγητή θεωρίας κράτους και δικαίου

Πάντειο Πανεπιστήμιο

Η πρώτη επανάσταση, αυτή του 1821, ξέσπασε σε μια εξαιρετικά δυσμενή ιστορική περίοδο. Λίγα μόλις χρόνια πριν, το 1815, η Ιερά Συμμαχία είχε διακηρύξει το αδιατάρακτο του status quo στην Ευρώπη. Το επαναστατικό δημοκρατικό Σύνταγμα του Ρήγα, μαζί με όλα τα κείμενά του, καταστράφηκαν με στόχο να εξαφανιστούν από προσώπου γης. Και όμως, σε αυτή τη μικρή γωνιά ο ελληνικός λαός ξεκίνησε τον δύσκολο αγώνα του. Κατόρθωσε, μετά από πολλές καμπές, να επιτύχει το στόχο του, τουλάχιστον εν μέρει.

Το τέλος αυτής της επαναστατικής πορείας οδήγησε στη δημιουργία ανεξάρτητου κράτους. Δεν οδήγησε όμως στη δημιουργία δημοκρατικού κράτους, ούτε έλυσε το καυτό πρόβλημα της γης για τους αγρότες. Παρά το όραμα του Ρήγα Φεραίου και του συγγραφέα της Ελληνικής Νομαρχίας για τη συγκρότηση κράτους με πρωτοποριακό δημοκρατικό Σύνταγμα, παρά τα τρία δημοκρατικά -αν και αντιφατικά – Συντάγματα της περιόδου της επανάστασης, η κατάληξη ήταν το “Βασίλειο της Ελλάδος”, χωρίς Σύνταγμα, με ανώτατο άρχοντα ισόβιο και διορισμένο από τις μεγάλες δυνάμεις[1].

Η κατάληξη αυτή ήταν σε μεγάλο βαθμό προδιαγεγραμμένη καθώς την ηγεσία της επανάστασης ανέλαβε η ανερχόμενη αστική τάξη, η οποία δεν ήταν ιδιαίτερα αναπτυγμένη και συγκροτημένη αλλά είχε κυρίως εμπορομεσιτικό ρόλο. Ήταν γι’ αυτό στενά συνδεδεμένη (οικονομικά, πολιτικά, ιδεολογικά) με τις δυνάμεις του εξωτερικού. Οι διάφοροι προεστοί και κοτζαμπάσηδες, που συμμετείχαν στην επανάσταση παρά τις αρχικές τους -στην καλύτερη περίπτωση- ταλαντεύσεις, επίσης δεν επιθυμούσαν τη συγκρότηση ενός δημοκρατικού κράτους. Η μεγάλη μάζα του λαού, πρωτίστως δηλαδή οι αγρότες ήταν εκείνοι που αποτέλεσαν τον κορμό της προσπάθειας. Ωστόσο ήταν πολιτικά και πολιτιστικά αδιαμόρφωτοι και για τούτο μόνο υποτυπωδώς μπόρεσαν κάποιες φορές να εκφράσουν τις κοινωνικο-πολιτικές τους επιδιώξεις για γη και δημοκρατία.

Έτσι οι εξελίξεις που ακολούθησαν βρίσκονταν στον αντίποδα των πιο ριζοσπαστικών επιδιώξεων των πρωτοπόρων διανοητών και επαναστατών. Κινούνταν σε αντίθετη κατεύθυνση όσων σημείωνε διορατικά ο Ανώνυμος Έλληνας στην Ελληνική Νομαρχία: “Και ποίος στοχαστικός άνθρωπος ημπορεί να πιστεύση, ότι όποιος από τους αλλογενείς δυνάστας ήθελε κατατροπώσει τον οθωμανόν, ήθελε μας αφήσει ελευθέρους; Ω απάτη επιζήμιος!… Δεν ηξεύρετε ω Έλληνες ότι η αρετή την σήμερον δεν ευρίσκεται εις τους θρόνους;”[2].

Χρειάστηκαν δυο εξεγέρσεις, το 1843 και το 1862, για να αποκτήσει η χώρα Σύνταγμα στοιχειωδώς δημοκρατικό, βασιλευόμενης δημοκρατίας, και πάλι υπό την κηδεμονία των ξένων δυνάμεων και του τοποτηρητή τους: της μοναρχίας. Το κοινωνικό πρόβλημα και ιδίως το αγροτικό παρέμειναν κατά βάση άλυτα. Επιπλέον οξύνθηκαν από τη σκληρή εκμετάλλευση της νεότευκτης εργατικής τάξης που από τις αρχές του 20ού αιώνα άρχισε δειλά – δειλά να συγκροτείται συνδικαλιστικά και πολιτικά και να προσπαθεί να διαδραματίσει τον δικό της ρόλο.

Στη δίνη της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης του 1929, η άρχουσα αστική τάξη της Ελλάδας κατέλυσε με πραξικόπημα πρώτα το Σύνταγμα της αβασίλευτης δημοκρατίας του 1927, το οποίο στην πραγματικότητα ποτέ δεν θέλησε παρά τον μετριοπαθή, αστικοδημοκρατικό χαρακτήρα του. Ενδεικτικές υπήρξαν εξάλλου οι κυνικές παρεμβάσεις και απειλές των ξένων δυνάμεων που απειλούσαν με το όπλο της πείνας τον ελληνικό λαό, αν καταργούσε τη μοναρχία[3]. Η άρχουσα τάξη παλινόρθωσε τη μοναρχία και λίγο αργότερα επέβαλε το φασιστικό καθεστώς του Μεταξά που παρέδωσε τα όπλα στους ναζί κατακτητές, μαζί και τους Έλληνες αντιφασίστες δεσμώτες. Είναι γνωστό ότι το σημαντικότερο τμήμα της άρχουσας τάξης ανέμενε παθητικά την απελευθέρωση από τους δυτικούς συμμάχους ενώ ένα άλλο τμήμα της συνεργάστηκε με τον κατακτητή.

Στο ιστορικό αυτό σημείο η χώρα μας γνώρισε την επανάσταση των λαϊκών τάξεων, της εργατικής, των αγροτών, των μικροαστών. Στόχος ήταν πρώτα η εθνική απελευθέρωση και στη συνέχεια, στενά δεμένη μαζί της, η κοινωνική. Να πώς συνόψιζε τους σκοπούς του αγώνα ο Δημήτρης Γληνός στο Τι είναι και τι θέλει το Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο: “Κατάκτηση της εξωτερικής λευτεριάς, κατάκτηση και κατοχύρωση της εσωτερικής λευτεριάς”[4]. Το λαϊκό στοιχείο των δύο επαναστάσεων, παρά τη διαφορά της ιστορικής περιόδου και του ταξικού περιεχομένου, αναδύθηκε και αναγνωρίστηκε από τη λαϊκή σοφία και μνήμη. Με τον τρόπο του το έθεσε ο δικηγόρος Μήτσος Ρεμπούτσικας, ένας από τους 200 εκτελεσμένους κομμουνιστές της πρωτομαγιάς του 1944, στο τελευταίο του σημείωμα: “όποιος πεθαίνει για τη λευτεριά, ποτέ του δεν πεθαίνει”[5].

Για μια σειρά λόγους, που δεν είναι της παρούσης, η επανάσταση αυτή δεν ευοδώθηκε. Μέσα από τη γνωστή διαδρομή, φτάσαμε στην Ελλάδα της κρίσης του 2010. Φάνηκε ότι τα προβλήματα αποτελούν τη μετεξέλιξη στο περιβάλλον του σύγχρονου, αναπτυγμένου καπιταλισμού, των βασικών παθογενειών και ιδιομορφιών που είχε επισημάνει ήδη το 1947 ο Δημήτρης Μπάτσης[6]. Αυτά είναι:

Α. Η ένταση της καταλήστευσης της εργατικής τάξης, η εκμετάλλευση και συμπίεση των μικροαστικών στρωμάτων (της πόλης και της υπαίθρου) από την εγχώρια αστική τάξη και τον ιμπεριαλισμό των ΗΠΑ και της Ευρωπαϊκής Ένωσης, η περαιτέρω απαξίωση του παραγωγικού δυναμικού και των παραγωγικών δυνατοτήτων της Ελλάδας.

Β. Η συρρίκνωση της αστικής δημοκρατίας, πέρα από το όριο των λαϊκών κατακτήσεων που επιτεύχθηκαν μετά την πτώση της δικτατορίας και η στροφή προς μια “σιδερόφραχτη δημοκρατία”[7].

Σε αντιστοιχία -αλλά στον αντίποδα- προς τα δύο αυτά χαρακτηριστικά βρίσκονται οι αναζητήσεις της εργατικής τάξης, των ευρύτερων λαϊκών στρωμάτων, των μαρξιστών επιστημόνων, που συνοψίζονται σε μερικούς κεντρικούς άξονες. Αυτοί μπορούν να ανοίξουν το δρόμο για μια επαναστατική αλλαγή και τον κοινωνικό μετασχηματισμό[8]:

Α. Υπεράσπιση των λαϊκών, εργασιακών και κοινωνικών κατακτήσεων, διεύρυνσή τους ώστε να έρθουν στο ύψος των δυνατοτήτων και αναγκών του 21ου αιώνα.

Β. Διεκδίκηση διαγραφής του παράνομου, επαχθούς και επονείδιστου χρέους.

Γ. Ανυπακοή στις κατευθύνσεις της ΕΕ, απελευθέρωση της χώρας από αυτήν.

Δ. Εθνικοποίηση των στρατηγικών τομέων της οικονομίας, πολύπλευρη παραγωγική ανάπτυξη με δημοκρατικό σχεδιασμό και λαϊκή συμμετοχή.

Ε. Ανεξάρτητη, φιλειρηνική εξωτερική πολιτική, έξοδος από το ΝΑΤΟ.

ΣΤ. Επαναστατικός δημοκρατικός μετασχηματισμός με εγκαθίδρυση μιας ουσιαστικής δημοκρατίας, που θα συνδυάζει την αιρετότητα σε όλα τα επίπεδα, την ανά πάσα στιγμή ανακλητότητα, την εναλλαγή των αιρετών, τον έλεγχο από τα κάτω, την κατάργηση των προνομίων των κυβερνώντων, ένα σύστημα κυβερνώσας Βουλής ενισχυμένο με θεσμούς άμεσης δημοκρατίας[9].

Η σύγχρονη επιστημονική ανάλυση τροφοδοτεί τέτοιες ή παράπλευρες αναζητήσεις. Ανατέμνει τα στοιχεία της κοινωνικής, οικονομικής, πολιτικής πραγματικότητας, προτείνει λύσεις. Τούτο είναι ιδιαίτερα αναγκαίο στην εποχή της όξυνσης των ενδοϊμπεριαλιστικών αντιθέσεων και της κλιματικής κρίσης. Ακόμη και αστικές θεωρήσεις αντιμετωπίζουν ως σοβαρή πιθανότητα το ξέσπασμα κοινωνικών επαναστάσεων[10]. Μένει βέβαια να φανεί ποια ή ποιες χώρες θα αποδειχθούν ο – κατά τη λενινιστική οπτική – αδύναμος κρίκος του καπιταλισμού.

Έτσι, στον παρόντα συλλογικό τόμο οι συγγραφείς, ο καθένας από τη δική του ειδική και ιδιαίτερη επιστημονική ματιά αναδεικνύουν πλευρές αυτής της πορείας του ελληνικού λαού από το χτες στο σήμερα. Καταθέτουν τη δική τους συμβολή στο σύγχρονο προβληματισμό. Τροφοδοτούν γόνιμα τις αναζητήσεις για την κοινωνική απελευθέρωση.

[1] Βλ. Δ. Καλτσώνης, Συνταγματική ιστορία της Ελλάδας (1821-2001), Αθήνα, εκδ. ΚΨΜ, 2017, σελ. 45 επ. και Ξ. Κοντιάδης, Η περιπετειώδης ιστορία των επαναστατικών Συνταγμάτων του 1821, Αθήνα, εκδ. Καστανιώτης, 2021, σελ. 103 επ., 171 επ.

[2] Ελληνική Νομαρχία, εκδ. Τα Νέα, 2020, σελ. 133.

[3] Βλ. Γ. Κορδάτος, Μεγάλη Ιστορία της Ελλάδας, τ. XIII, Αθήνα, εκδ. 20ός αιώνας, σελ. 644-645.

[4] Βλ. Δ. Γληνός, Τι είναι και τι θέλει το Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο, εκδ. Ο Ρήγας, 1944 (ανατύπωση), σελ. 41.

[5] Βλ. πρόλογο Γ. Ζεύγου στο Δ. Γληνός, Τι είναι και τι θέλει το Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο, εκδ. Ο Ρήγας, 1944 (ανατύπωση), σελ. 19.

[6] Βλ. Δ. Μπάτσης, Η βαριά βιομηχανία στην Ελλάδα, Αθήνα, εκδ. Κέδρος, 1977, σελ. 194-195, 214-215 και Θ. Μαριόλης (επιμ.), Μελέτες στο έργο του Δημήτρη Μπάτση “Η βαρειά βιομηχανία στην Ελλάδα”, Αθήνα, εκδ. Τζιόλα, 2018.

[7] Βλ. D. Kaltsonis, «The End of Democracy?», Legal Form, April 2021, https://legalform.blog/2021/04/05/the-end-of-democracy-dimitris-kaltsonis/

[8] Βλ. Δ. Καλτσώνης, Θ. Μαριόλης, Κ. Παπουλής, Μετωπικό πρόγραμμα διεξόδου από την κρίση, Αθήνα, εκδ. Κοροντζή, 2017.

[9] Βλ. Δ. Καλτσώνης, “Τι δημοκρατία χρειαζόμαστε;”, στον τόμο Λ. Βατικιώτης (επιμ.), Έξοδος – αδιέξοδος, Αθήνα, εκδ. Τόπος, 2018, σελ. 39 επ.

[10] Βλ. Π. Παπακωνσταντίνου, “Μυστικές υπηρεσίες των ΗΠΑ: δυσοίωνα σενάρια για τα επόμενα 20 χρόνια”, εφημ. Η Καθημερινή, 4/5/2021 και https://www.in.gr/2020/11/10/world/arxigos-vretanikon-enoplon-dynameon-pos-o-koronaios-mporei-na-odigisei-ston-g-pagkosmio-polemo/.

Από το οπισθόφυλλο του συλλογικού τόμου:

Τα τελευταία διακόσια χρόνια η χώρα μας γνώρισε δυο επαναστάσεις, εξεγέρσεις, πραξικοπήματα, οικονομικές κρίσεις, συγκρούσεις και αναταραχές. Στην αυγή του 21ου αιώνα διανύει μια ακόμη μεγάλη κρίση. Στον παρόντα συλλογικό τόμο οι συγγραφείς, ο καθένας από τη δική του ειδική και ιδιαίτερη επιστημονική ματιά, αναδεικνύουν πλευρές αυτής της πορείας του ελληνικού λαού από το χτες στο σήμερα. Δείχνουν πώς από την επανάσταση του 1821 φτάσαμε στα Μνημόνια. Ανιχνεύουν τις θεμελιώδεις χτεσινές και σημερινές αντιθέσεις. Καταθέτουν τη δική τους συμβολή και τροφοδοτούν γόνιμα τις σύγχρονες αναζητήσεις για την κοινωνική απελευθέρωση.

Όμιλος Μαρξιστικών Ερευνών – ΟΜΕ

Περιεχόμενα

Δ. Καλτσώνης, Δυο επαναστάσεις και μια κρίση: αντί προλόγου

Μέρος Α

Γ. Ι. Μανιάτης, Υπέρ ποιας πατρίδας;

Α. Παλιούρας, Για μια κριτική θεωρία του έθνους: Ο νεοελληνικός κοινωνικός σχηματισμός και οι αντιφάσεις του ελληνικού εθνικισμού

Δ. Μόσχου, Υλικοί όροι ζωής και διαμόρφωση εθνικής συνείδησης στο βενετοκρατούμενο Ιόνιο

Μέρος Β

Λ. Βατικιώτης, Δάνεια της επανάστασης: Το δημοσιονομικό, «προπατορικό αμάρτημα» της ελληνικής ελίτ μέσα από τον Τύπο της εποχής

Β. Φούσκας: Ο χαρακτήρας του ελληνικού κοινωνικού σχηματισμού και του κράτους του: με αφορμή μια “ιστορική” μελέτη για το 1821

Δ. Σταυρομήτρου, Ο ρόλος των γυναικών στην Επανάσταση του 1821: γυναίκες σε θέση μάχης

Σ. Γεωργούλας, Ριζοσπαστική σκέψη για το έγκλημα και ελληνική επανάσταση

Μέρος Γ

Β. Λιόσης, Από τα δάνεια της ανεξαρτησίας στα σύγχρονα Μνημόνια: μια ιστορία οικονομικής και πολιτικής εξάρτησης

Θ. Δραγώτης – Α. Παλαιολόγος, Τα μονοπώλια στην Ελλάδα από τα μέσα του 19^ο αιώνα ως τη Μεταπολίτευση

Χ. Πουλάκης – Α. Πουλάκης, Όψεις Ελληνικής Οικονομικής Ιστορίας: Η Επταετία 1967-1974

Μ. Κήπας, Η συγκρότηση του ελληνικού κράτους και η ελληνική οικονομία 1980 έως σήμερα

Γ. Οικονομάκης – Γ. Ζησιμόπουλος, Ταξική διάρθρωση στην Ελλάδα του 21ου αιώνα

Β. Πολυμενάκος, Το συνταγματικό δικαίωμα στην υγεία από την ίδρυση του ελληνικού κράτους μέχρι σήμερα

Οι συγγραφείς του τόμου

Λεωνίδας Βατικιώτης, οικονομολόγος, δημοσιογράφος

Στράτος Γεωργούλας, καθηγητής Εγκληματολογίας, Πανεπιστήμιο Αιγαίου

Θύμιος Δραγώτης, υπ. δρ. Διοίκησης Επιχειρήσεων, Πανεπιστήμιο Πατρών

Γιάννης Ζησιμόπουλος, μεταδιδακτορικός ερευνητής, Πανεπιστήμιο Πατρών

Δημήτρης Καλτσώνης, καθηγητής θεωρίας κράτους και δικαίου, Πάντειο Πανεπιστήμιο

Μιλτιάδης Κήπας, καθηγητής Κοινωνιολογίας, Πάντειο Πανεπιστήμιο

Βασίλης Λιόσης, εκπαιδευτικός – συγγραφέας

Γιώργος Ι. Μανιάτης, ομ. Καθηγητής ΕΚΠΑ

Δώρα Μόσχου, εκπαιδευτικός, δρ. Ιστορίας

Γιώργος Οικονομάκης, καθηγητής Πολιτικής οικονομίας, Πανεπιστήμιο Πατρών

Άκης Παλαιολόγος, υπ. δρ. Σύγχρονης Ιστορίας, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων

Αποστόλης Παλιούρας, μέλος συντακτικής επιτροπής περ. Ουτοπία, εκδότης περ. Διάπλους

Βρασίδας Πολυμενάκος, νομικός, υπ. δρ. Νομικής ΕΚΠΑ

Αθανάσιος Πουλάκης, υπ. δρ., Τμήμα Οικονομικών Επιστημών, ΑΠΘ

Χαράλαμπος Πουλάκης, υπ. δρ., Τμήμα Οικονομικών Επιστημών, ΑΠΘ

Δήμητρα Σταυρομήτρου, δικηγόρος, υπ. δρ. Παντείου Πανεπιστημίου

Βασίλης Φούσκας, καθηγητής Διεθνών σχέσεων, Πανεπιστήμιο Αν. Λονδίνου