Το τελεσίδικο τέλος της θεωρίας του τέλους της ιστορίας

του Βασίλη Λιόση

Η λεκτική υπερβολή του τίτλου στοχεύει στο να αναδείξει εμφατικά το έωλο των επιχειρημάτων της θεωρίας του Φράνσις Φουκουγιάμα που εδώ και πολύ καιρό έχει καταρρεύσει με πάταγο. Το 1989 ο Φουκουγιάμα έγραψε ένα άρθρο με το οποίο υποστήριξε πως οι λόγοι που εξέθρεψαν τους πολέμους και τις επαναστάσεις έπαψαν πια να υπάρχουν. Δεν ήταν η πρώτη φορά που υποστηριζόταν το τέλος της ιστορίας. Είχαν προηγηθεί ο Χέγγελ, ο Κουρνό και ο Κοζέβ. Τώρα, όμως, αυτή η θεωρητική διαπίστωση έγινε τη χρονιά που η αστική παλινόρθωση ήταν πλέον γεγονός στην ΕΣΣΔ και στις υπόλοιπες σοσιαλιστικές χώρες κι έτσι φαινόταν ότι αποκτούσε ατράνταχτη αποδεικτική ισχύ. Το αρχικό του κείμενο μετατράπηκε λίγο αργότερα στο γνωστό βιβλίο υπό τον τίτλο «Το Τέλος της Ιστορίας και ο Τελευταίος Άνθρωπος».

Το βιβλίο του Φουκουγιάμα πολυδιαφημίστηκε, πραγματοποιήθηκε πλήθος συζητήσεων και αφιερωμάτων, προβλήθηκε ως ένα είδος νέας φιλοσοφικής Βίβλου. Ο καπιταλισμός έπαιρνε την εκδίκησή του για το 1917. Ωστόσο, δεν χρειάστηκε πολύς καιρός για να φανεί η κενότητα της εν λόγω θεωρίας. Τα γεγονότα είναι πεισματάρικα και όποιο θεωρητικό σχήμα κι αν έχει διαμορφωθεί μπορεί να καταρρεύσει σαν πύργος από τραπουλόχαρτα.

Το 1991 οι Αμερικανοί επεμβαίνουν στο Ιράκ (καταιγίδα της ερήμου), το 1991 ξεκινάνε οι επεμβάσεις στα Βαλκάνια, το 1992 οι ΗΠΑ και το ΝΑΤΟ επεμβαίνουν στη Σομαλία, το 1994 το ΝΑΤΟ εξαπολύει βομβαρδισμούς στους Σερβοβόσνιους, το 1996 ξεκινά η επιχείρηση «αλεπού της ερήμου» ενάντια στο Ιράκ, το 1999 βομβαρδίζεται ανελέητα η Γιουγκοσλαβία, το 2001 ξεκινά η επέμβαση στο Αφγανιστάν, το 2003 οι ΗΠΑ επεμβαίνουν και πάλι στο Ιράκ, το 2011 ξεκινάνε πολεμικές επιχειρήσεις ενάντια στη Λιβύη από Γαλλία, Αγγλία και ΝΑΤΟ, το 2011 ξεκινά εμφύλιος στη Συρία με εμπλοκή ευρωπαϊκών δυνάμεων, της Ρωσίας, της Τουρκίας και των ΗΠΑ, το 2013 εγκαθιδρύεται στην Ουκρανία φιλοφασιστικό καθεστώς με τη στήριξη της Δύσης έπειτα από σκληρές κοινωνικές συγκρούσεις.

Από τα τέλη του 20^ου αιώνα κι εντεύθεν παρουσιάστηκε μία σειρά καθεστώτων στις χώρες της Λ. Αμερικής που αμφισβήτησαν την εξάρτηση των χωρών τους από τις ΗΠΑ (Βενεζουέλα, Βολιβία κ.ά.).

Το 1992 λαμβάνει χώρα εξέγερση στο Λος Άντζελες μετά από δίκη που αθώωσε τέσσερις αξιωματικούς της αστυνομικής υπηρεσίας για τη χρήση υπερβολικής βίας στη σύλληψη και τον ξυλοδαρμό του Ρόντνεϊ Κινγκ. Ειδικά τα τελευταία χρόνια σημειώθηκαν μαζικές εξεγέρσεις, με μεγάλη διάρκεια. Ενδεικτικά αναφερόμαστε στην ελληνική διετία 2010-2012, στα κίτρινα γιλέκα της Γαλλίας, στα πρόσφατα γεγονότα της Χιλής και φυσικά στην τωρινή εξέγερση στην Αμερική.

Αυτά είναι μόνο μερικά από τα γεγονότα που αποδεικνύουν πως τα θεωρητικά φληναφήματα του Φουκουγιάμα ήταν και είναι αυτό ακριβώς: φληναφήματα. Θα σταθούμε λίγο παραπάνω στα τελευταία εξεγερσιακά γεγονότα.

Βρισκόμαστε σε μία εποχή που α) ο νεοφιλελευθερισμός έχει καταγάγει συντριπτική νίκη πολιτικά, β) η ακροδεξιά και οι φασιστικές δυνάμεις βρίσκονται σε ανοδική τροχιά, γ) η σοσιαλδημοκρατία είναι ένα άταφο πτώμα, δ) το κομμουνιστικό κίνημα εξακολουθεί και βρίσκεται σε μία βαθιά και παρατεταμένη κρίση και ε) οι μέθοδοι χειραγώγησης των συνειδήσεων είναι τόσο πολυπλόκαμοι και επιστημονικά στημένοι που δεν έχουν προηγούμενο. Κι όμως! Παρόλο αυτό το «σκοτεινό» πλαίσιο υπάρχουν οι αντικειμενικοί λόγοι, δηλαδή οι λόγοι που είναι ανεξάρτητοι από τη δράση του όποιου υποκειμενικού παράγοντα και που εν τέλει κινητοποιούν τις μάζες. Και οι λόγοι αυτοί είναι η ταξική πόλωση, ο ρατσισμός, η φτώχια, η ανεργία, η κρατική καταστολή.

Έγραφε ο Φουκουγιάμα στο «περίφημο» πόνημά του: «Στις ευημερούσες δημοκρατίες, το πρόβλημα της φτώχιας έχει μετασχηματιστεί από πρόβλημα κάλυψης των φυσικών αναγκών σε πρόβλημα αναγνώρισης. Εκείνο που περισσότερο θίγεται στους φτωχούς ή άστεγους είναι η αξιοπρέπειά τους και όχι τόσο η φυσική τους ευημερία». Τι μας έλεγε, λοιπόν, η «εμβριθής» ανάλυση του Φουκουγιάμα; Ότι ουδόλως παίζουν ρόλο οι ταξικές ανισότητες. Το ηθικό πρόβλημα είναι αυτό που προέχει. Οι φτωχοί δεν δυσανασχετούν επειδή είναι φτωχοί, αλλά γιατί δεν τυγχάνουν σεβασμό! Αν ο άλλος πόλος επεδείκνυε έναν βαθμό σεβασμού, τότε θα ήταν όλα καλώς καμωμένα. Είναι να απορεί κάποιος και να αναρωτιέται αν όλα αυτά είναι προϊόντα θεωρητικής ανεπάρκειας για να μην πούμε κάτι χειρότερο ή εντεταλμένης υπηρεσίας.

Η βάση εξέγερσης των ανθρώπων ήταν και είναι κατά βάση υλική. Ακόμη κι αν τους κινητοποιήσει ένας λόγος όπως η δολοφονία του Τζορτζ Φλόιντ  πίσω από την κινητοποίησή τους υπάρχουν και άλλα «ελατήρια»: οι άστεγοι στις ΗΠΑ φτάνουν τις 600.000, σχεδόν 20.000.000 ζουν σε συνθήκες ακραίας φτώχιας, 40.000.000 Αμερικανοί ενεγράφησαν στους καταλόγους ανεργίας την περίοδο της πανδημίας, ενώ από την άλλη μεριά υπάρχουν μόλις 565 άνθρωποι με αμύθητη περιουσία που αγγίζει τα 2,76 τρισεκατομμύρια δολάρια (ο αριθμός αυτός έχει 12 μηδενικά!)!. Επιπλέον, σε ετήσια βάση 1.000 άνθρωποι δολοφονούνται από αστυνομικά πυρά.

Όμως, οι ανισότητες και οι αντιφάσεις του καπιταλισμού είναι παρούσες σε όλο τον κόσμο και όχι μόνο στις ΗΠΑ. Το παγκόσμιο κεφάλαιο έχει να λύσει αντιφάσεις που είναι άλυτες: το πρόβλημα της ανεργίας σε συνδυασμό με την εισαγωγή των νέων τεχνολογιών, την αύξηση της κερδοφορίας του σε συνδυασμό με τη συμπίεση των εργατικών εισοδημάτων άρα με τη μειωμένη δυνατότητα κατανάλωσης, την ανόρθωση του ποσοστού κέρδους σε συνδυασμό με την επένδυση σε χρηματιστηριακές φούσκες που νομοτελειακά κάποια στιγμή σκάνε, τη διατήρηση της ισχύος των ιμπεριαλιστικών κρατών την ώρα που η βιομηχανική παραγωγή μετακομίζει στην Ασία κ.λπ..

Οι ταξικές ανισότητες όχι μόνο είναι παρούσες αλλά οξύνονται με ταχύτατους ρυθμούς. Τα κρισιακά φαινόμενα πυκνώνουν παραβιάζοντας τους μεγάλους κρισιακούς κύκλους (Κοντράτιεφ). Η γη πορεύεται προς μία ανεπανόρθωτη περιβαλλοντική καταστροφή. Τα μεσαία στρώματα συμπιέζονται αφόρητα και προλεταροποιούνται. Όσο υπάρχουν όλα αυτά και θα υπάρχουν γιατί αυτή είναι η φύση του καπιταλισμού, οι κοινωνικές εκρήξεις θα είναι παρούσες.

Αλλά εδώ είναι και το σημείο που τα πράγματα είναι πιο σύνθετα. Οι κοινωνικές εκρήξεις σήμερα έχουν ορισμένα χαρακτηριστικά: α) κυριαρχεί σε αυτές το αυθόρμητο, β) δεν έχουν ένα συνεκτικό πολιτικό σχέδιο, γ) το πολιτικό υποκείμενο που θα μπορούσε να δώσει πολιτική προοπτική είναι απόν ή αδύναμο, δ) δεν έχουν συνέχεια ακόμη κι αν η διάρκειά τους είναι αξιοσημείωτη. Όλα αυτά τα χαρακτηριστικά προφανώς συνδέονται μεταξύ τους.

Η απαισιοδοξία που είναι υπαρκτή στους κύκλους των πολιτικών πρωτοποριών τις τελευταίες δεκαετίες είναι απόρροια όλης της κινηματικής κατάστασης και της καταθλιπτικής επικράτησης του αντιπάλου, ιδεολογικά και πολιτικά. Από την άλλη τα κινηματικά ξεσπάσματα δεν πρέπει να οδηγούν σε εύκολα και πρόχειρα συμπεράσματα π.χ. «τα θεμέλια του καπιταλισμού τρέμουν συθέμελα».

Οι εξεγέρσεις συχνά συνοδεύονται από συντηρητικές λύσεις. Για παράδειγμα η εξέγερση του Μάη του ’68 συνοδεύτηκε από τη λύση Ντε Γκολ, η εξέγερση του πολυτεχνείου το ’73 έφερε στα πράγματα τη λύση Καραμανλή με υπέρογκα ποσοστά, η περίοδος που στις ΗΠΑ δολοφονήθηκε ο Μάρτιν Λούθερ Κινγκ και υπήρξαν τεράστιες διαδηλώσεις κατά του πολέμου του Βιετνάμ συνοδεύτηκε από τη λύση Νίξον.

Ωστόσο, οι αντιφάσεις του καπιταλισμού είναι κολλημένες πάνω του όπως το δέρμα στη σάρκα. Δεν πρόκειται να εξαλειφτούν παρά μόνο να οξύνονται διαρκώς. Επομένως, θα είναι παρούσες και οι εξεγέρσεις.

Το μεγάλο ερώτημα είναι αν και πότε αυτές θα μετατραπούν σε επαναστάσεις. Θα γίνει και αυτό αλλά πρόβλεψη προφανώς δεν μπορεί να υπάρξει ούτε για το πότε, ούτε για το πού, ούτε για το πώς. Οι πρωτοπορίες πρέπει να ετοιμάζονται για αυτό. Πρόκειται για δουλειά εξαιρετικά επίπονη και με τίμημα. Δεν γίνεται διαφορετικά. Όμως θα έρθουν καλύτερες ημέρες και αυτό δεν είναι ούτε ένεση αισιοδοξίας ούτε μία μεταφυσική προσμονή. Στηρίζεται στη μελέτη της ίδιας της λειτουργίας του καπιταλισμού.

Ας μην χάνουν, λοιπόν, μόνο οι ταπεινοί και καταφρονεμένοι τον ύπνο τους σκεπτόμενοι αν αύριο θα έχουν δουλειά, αν ο μισθός θα φτάσει για το ενοίκιο, τα δάνεια, το σούπερ μάρκετ. Ας κοιμούνται ανήσυχοι και οι κρατούντες. Θα έρθουν ημέρες που τα ποτάμια των λαών θα έχουν φουσκώσει τόσο που κανένα φράγμα δεν θα μπορεί να τα κρατήσει. Ας πάρουν μία πρόγευση από την «κοιτίδα της δημοκρατίας»: τις ΗΠΑ.

Υ.Γ.: Για να είμαστε δίκαιοι πρέπει να αναφέρουμε πως και ο ίδιος ο Φουκουγιάμα δείχνει να απορρίπτει πλέον τη θεωρία του. Σε πρόσφατη συνέντευξη που έδωσε και ερωτώμενος για πιθανή αναβίωση της σοσιαλιστικής αριστεράς απάντησε τα εξής: «Εξαρτάται τι εννοεί κανείς όταν μιλά για σοσιαλισμό. Αν μιλάμε για την ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής, δεν νομίζω. Δεν μπορεί να λειτουργήσει. Αν εννοείται όμως μία προσπάθεια αναδιανομής έτσι ώστε να πάψουν να υφίστανται οι μεγάλες ανισότητες, νομίζω ναι. Και να σας πω κάτι; Πρέπει να συμβεί! Η περίοδος που άρχισε με την εφαρμογή των ιδεών της Θάτσερ και του Ρέιγκαν είχε τελικά καταστροφικές συνέπειες!». Και στη συνέχεια συμπλήρωσε: «Στην παρούσα φάση, ο Μαρξ μοιάζει να δικαιώνεται σε κάποια πράγματα. Είχε μιλήσει για κρίση υπερπαραγωγής αλλά και για ζήτηση που τελικά θα είναι ανεπαρκής. Αυτά συμβαίνουν. Όπως και η αποδυνάμωση των εργαζόμενων».

Βεβαίως, ο Φουκουγιάμα δεν έγινε ξαφνικά κομμουνιστής. Αυτό που προτείνει είναι μία νεοκεϋνσιανή διαχείριση. Πάντως, σε κάθε περίπτωση αντιλαμβάνεται πια ότι η ιστορία δεν τέλειωσε.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Φουκουγιάμα Φράνσις, Το Τέλος της Ιστορίας και ο Τελευταίος Άνθρωπος, εκδ. Λιβάνης, 1992.

Άντερσον Πέρυ, Θεωρίες για το τέλος της ιστορίας, εκδ. Στάχυ, 1994.

Λιόσης Βασίλης, Ιμπεριαλισμός και εξάρτηση, εκδ. ΚΨΜ, 2012.

Λιόσης Βασίλης, Ικανές και αναγκαίες συνθήκες για το ξέσπασμα κοινωνικών εξεγέρσεων και επαναστάσεων, https://www.youtube.com/watch?v=Zu4bNPBUJSo