Τουρισμός και χώροι εργασίας οι πολλαπλασιαστές της πανδημίας
Έκτωρ-Ξαβιέ Δελαστίκ, ερευνητής, Υποψήφιος Διδάκτωρ στην Ιατρική Πάτρας, μέλος του LABour και της Ο.Β. Έρευνας της νΚΑ
Εισαγωγή
Σαφέστατη η ενημέρωση από τον υφυπουργό Πολιτικής Προστασίας, τον αν. υπουργό Υγείας και τους καθηγητές Β. Παπαευαγγέλλου και Γ. Μαγιορκίνη στις 26/03/2021 (αναρτημένη την επόμενη ημέρα από τον ΕΟΔΥ [1]): η πολιτική καταγραφής της πορείας της πανδημίας στην Ελλάδα αλλάζει κέντρο βάρους, περνώντας από την ευθύνη του κρατικού μηχανισμού όσον αφορά τη διενέργεια τεστ και την καταγραφή των κρουσμάτων στην ευθύνη των πολιτών να διενεργούν κατ’ ιδίαν τα τεστ και εθελοντικά να ειδοποιούν τις σχετικές αρχές για πιθανό θετικό αποτέλεσμα, με βάση εισήγηση που είχε προαναγγελθεί στην αντίστοιχη ενημέρωση στις 19 Μαρτίου [2].
Τα πολλά που πρέπει να ειπωθούν για τις προεκτάσεις της πολιτικής αυτής όσον αφορά την αποποίηση ευθύνης του κρατικού μηχανισμού και το κυνικό ευχολόγιο εθελοντικής αυτοκαταγραφής αποτελεσμάτων από εργαζόμενους που μπορεί να μείνουν χωρίς εισόδημα σε περίπτωση θετικού αποτελέσματος θα αποτελέσουν αντικείμενο άλλων άρθρων, ανθρώπων πολύ πιο κατάλληλων για να μιλήσουν γι αυτά. Στο παρόν άρθρο, διαβλέποντας μία μεγάλη αλλαγή στον τρόπο καταγραφής των κρουσμάτων μέχρι τώρα, θα προσπαθήσουμε να αναλύσουμε την πορεία της πανδημίας στη χώρα και να δούμε τα συμπεράσματα ζωής και θανάτου που προκύπτουν.
Οι πηγές των δεδομένων μας και οι δυνατότητές τους
Πηγές μας θα αποτελέσουν ένα πρόγραμμα του εσωτερικού και ένα πρόγραμμα του εξωτερικού. Η πρώτη είναι μία βάση δεδομένων [3] του iMEdD Lab [4], με τα δεδομένα που χρησιμοποιούμε να βασίζονται στις επίσημες ανακοινώσεις του ΕΟΔΥ και του υπουργείου Υγείας, με δημοσιογραφική διασταύρωση για τη γεωγραφική κατανομή των θανάτων (στοιχείο που δεν περιέχεται στα δημοσίως προσβάσιμα δεδομένα). Αυτά τα δεδομένα κληρονομούν φυσικά όλα τα προβλήματα που έχει ήδη η διενέργεια τεστ στην Ελλάδα, η οποία δε γίνεται δειγματοληπτικά, τακτικά και σε ευρεία κλίμακα χώρων εργασίας, πράγμα που θα φανεί και παρακάτω. Επιπρόσθετα, οι διασωληνώσεις μπορούν να δώσουν πολύ περιορισμένα συμπεράσματα, καθώς έχουμε μόνο το συνολικό τους αριθμό: η μετακίνηση ενός αναπνευστήρα από έναν ασθενή που αναρρώνει σε έναν άλλο μας είναι «αόρατη». Η δε δημοσιογραφική καταγραφή της γεωγραφικής κατανομής των θανάτων σταματά περί τα μέσα Νοεμβρίου.
Η δεύτερη πηγή μας είναι καταγραφή της Google για την κινητικότητα επί πανδημίας [5]. Εδώ, η Google επέλεξε μια περίοδο πέντε εβδομάδων πριν την εξάπλωση της πανδημίας ως βάση (3/1/2020 έως 6/2/2020) και έκτοτε εκτιμά από τις τοποθεσίες των GPS των κινητών μας την ποσοστιαία μεταβολή της παραμονής μας σε χώρους εργασίας, μαγαζιά και χώρους αναψυχής, καταστήματα ειδών πρώτης ανάγκης, πάρκα και δημόσιους χώρους, Μέσα Μαζικής Μεταφοράς και οικίες. Με μία τέτοια καταγραφή υπάρχουν φυσικά βασικά προβλήματα: φαίνεται το lockdown, αλλά φαίνεται και ο Δεκαπενταύγουστος, ενώ δε μπορούμε να συγκρίνουμε επί παραδείγματι το περσινό Πάσχα με το προπέρσινο, καθώς όλα δίνονται μόνο σε σύγκριση με τις πέντε εβδομάδες που αναφέραμε.
Έχοντας καταγράψει αυτά τα μειονεκτήματα, με τα δεδομένα του iMedD Lab μπορούμε να διερευνήσουμε την πορεία και την ταχύτητα διάδοσης της ασθένειας τόσο στην ελληνική επικράτεια, όσο και σε επιμέρους γεωγραφικά διαμερίσματα ή νομούς, στο μέτρο που τα δεδομένα το επιτρέπουν. Συμπληρωματικά, τα δεδομένα κινητικότητας της Google μπορούν να καθοδηγήσουν τις εκτιμήσεις μας για το ποιά μέτρα (ή έλλειψη αυτών) και ποιές συμπεριφορές (ή μεταβολή αυτών) μπορεί να ευθύνονται για τις αλλαγές αυτής της ταχύτητας.
Η δυναμική μιας σειράς εκρήξεων
Η διάδοση μιας μολυσματικής ασθένειας μεταξύ ανθρώπων είναι κατ’ αρχήν εκθετική: αν κατά μέσο όρο ένας άρρωστος μολύνει δύο, οι δύο θα μολύνουν τέσσερις, οι τέσσερις οκτώ και ούτω καθ’ εξής. Για παράδειγμα, αν στις τέσσερις Δευτέρες ενός μήνα ανακοινωθούν 25, 50, 100 και 200 νέα κρούσματα σε μια πόλη, χωρίς εξοικείωση με τα εκθετικά φαινόμενα μπορεί διαισθητικά να νομίσουμε πως κάπως άρχισε να χάνεται ο έλεγχος μέσα στη δεύτερη εβδομάδα και χάθηκε εμφανώς την τρίτη, καθώς ανεβαίνουν όλο και πιο απότομα τα κρούσματα. Αντιθέτως, η πραγματικότητα είναι πως η ασθένεια εξαπλώθηκε όλο το μήνα με σταθερό ρυθμό διπλασιασμού των κρουσμάτων κάθε επτά ημέρες, και πως τα προληπτικά μέτρα (αν πάρθηκαν) δεν επηρέασαν καθόλου το ρυθμό αυτό. Γι αυτό το λόγο, το να χρησιμοποιήσουμε όχι απ’ ευθείας τον αριθμό των κρουσμάτων (ή των διασωληνωμένων, ή των θανάτων) αλλά το λογάριθμο αυτού, αν και ξενίζει το μη μαθηματικό αναγνώστη πετυχαίνει δύο σκοπούς. Πρώτον, επιτρέπει να δούμε τις εκθετικές αυξήσεις και μειώσεις όχι ως καμπύλες γραμμές, αλλά ως ευθείες, διευκολύνοντας πολύ την κατανόηση της εξέλιξης. Δεύτερον, επιτρέπει να χρησιμοποιήσουμε μια μαθηματική μέθοδο που λέγεται “ανάλυση κατάτμησης” (segmentation analysis, [6,7]), ώστε να προσδιοριστούν: 1) ο αριθμός των αλλαγών του ρυθμού διάδοσης της ασθένειας στον πληθυσμό, 2) οι πιθανότερες ημερομηνίες γύρω από τις οποίες συντελέστηκαν αυτές οι αλλαγές, 3) οι πιθανότερες τιμές του ρυθμού εξάπλωσης ή μείωσης και 4) σε συνδυασμό με τα μέτρα και τα κοινωνικά γεγονότα, ποιά από αυτά φαίνεται να έκαναν τη διαφορά προς το καλύτερο ή το χειρότερο. Σημειώνουμε πως στη διάρκεια αυτής της ανάλυσης, η μόνη αυθαίρετη υπόθεση που κάναμε ήταν πως «η πανδημία στην Ελλάδα άλλαξε πορεία από μηδέν έως το πολύ δέκα φορές», ενώ δεν κάνουμε καμία απολύτως αυθαίρετη υπόθεση για το πότε μπορεί να έλαβαν χώρα αυτές οι αλλαγές.
Εικόνα 1: Η πορεία των κρουσμάτων στο σύνολο της ελληνικής επικράτειας.
Συνοπτικά, η πορεία της πανδημίας στο σύνολο της χώρας
Κατ’ αρχάς, φιγουράρει από τις 26/2/2020 η εξαιρετικά ταχεία αύξηση των νέων κρουσμάτων (διπλασιασμός κάθε 4 μέρες), η οποία είναι μάλλον απίθανο να ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα [8], αλλά αντί αυτού δείχνει πως τα τεστ γίνονταν πολύ αργά και ήταν πολύ λίγα για να αποτυπώσουν την εξάπλωση. Η πρώτη πτώση των νέων κρουσμάτων (με μείωσή τους στο μισό κάθε 15 ημέρες) απλώνεται από τις 22/3 έως τις 24/5. Ακολουθούν τρεις διαδοχικές περίοδοι εκθετικής αύξησης, 25/05-21/08 (διπλασιασμός ανά 17 ημέρες), μία κάμψη της αύξησης από 22/8 έως 13/10 (διπλασιασμός ανά 52 ημέρες) και η φρενήρης αύξηση μεταξύ 14/10 και 6/11 (διπλασιασμός ανά 8 ημέρες). Ακολουθεί μία δεύτερη μείωση κρουσμάτων, πολύ πιο αργή αυτή τη φορά, μεταξύ 7/11 και 13/1 (υποδιπλασιασμός κάθε 26 ημέρες), η οποία δίνει τη θέση της σε μία σταθερή αύξηση από τις 14/1 έως και τις 20/3/2021 (διπλασιασμός ανά 24 ημέρες), όπου είναι και η ημερομηνία απόκτησης αυτών των δεδομένων και εκκίνησης της ανάλυσής μας.
Τουρισμός über alles
Οι τρεις αυξήσεις των θερινών μηνών δείχνουν γλαφυρά αυτό που όλοι γνώριζαν και κανείς δεν παραδεχόταν δημοσίως. Κατ’ αρχάς, λίγο λιγότερο από τρεις εβδομάδες μετά τη λήξη του πρώτου lockdown (4/5), ξεκινά μία σταθερή αύξηση των κρουσμάτων. Αμέσως μετά έχουμε μία κάμψη των κρουσμάτων, η οποία διαρκεί από την περίοδο του δεκαπενταύγουστου έως τα μέσα Οκτωβρίου. Πιθανές αιτίες γι αυτή την κάμψη θα εξεταστούν στην επόμενη παράγραφο, μαζί με τις δύο περιόδους μείωσης, καθώς μοιράζονται κοινά χαρακτηριστικά. Τα μέσα Οκτωβρίου είναι καταλυτικά: μετά το τέλος της τουριστικής περιόδου, τόσο οι εργαζόμενοι παραθεριστές, όσο και πολύ περισσότερο οι εργαζόμενες και εργαζόμενοι στον τομέα του τουρισμού έχουν επιστρέψει πλέον στα αστικά κέντρα. Η εκρηκτική αύξηση των ανιχνευθέντων κρουσμάτων μπορεί να θεωρηθεί πως οφείλεται εκ νέου στα ανεπαρκή τεστ και στην έλλειψη τεστ στους τουριστικούς προορισμούς; Δεν μπορούμε να αποκλείσουμε αυτό το ενδεχόμενο απολύτως, αλλά εκτιμούμε πως η μεγάλη χρονική διάρκεια της αύξησης και η τιμή του διπλασιασμού κάθε οκτώ ημέρες δείχνουν μάλλον μία φυσική έκρηξη της εξάπλωσης, μετά τη δημιουργία της “κρίσιμης μάζας” φορέων στα επωαστήρια των τουριστικών νησιών.
Εικόνα 2: Η μεταβολή της κινητικότητας των πολιτών σε χώρους αναψυχής και κατανάλωσης (κόκκινο), ειδών διατροφής και φαρμακείων (είδη πρώτης ανάγκης – πράσινο), πάρκων (μπλε), Μέσων Μαζικής Μεταφοράς (μωβ), εργασίας (καφέ) και οικίας (πορτοκαλί). Όλες οι ποσοστιαίες μεταβολές δίνονται σε σχέση με μία περίοδο πέντε εβδομάδων πριν την εξάπλωση της πανδημίας.
Μία κάμψη, δύο μειώσεις και οι χώροι εργασίας
Αν αντιπαραβάλουμε μόνο τις δύο περιόδους μείωσης των κρουσμάτων με τα δεδομένα κινητικότητας της google, όλες οι εξωτερικές δραστηριότητες (αναψυχή-κατανάλωση, είδη πρώτης ανάγκης, πάρκα και Μέσα Μαζικής Μεταφοράς) φαίνονται πιθανοί τρόποι μείωσης της μετάδοσης. Μη ξεχνώντας όμως πως τα lockdown επηρέασαν κάθε πτυχή της κοινωνικής ζωής, στρέφουμε το βλέμμα μας και στις αυξήσεις. Η σταθερή αύξηση των κρουσμάτων από τις 14/1 δείχνει πως η αγορά ειδών πρώτης ανάγκης και η παραμονή σε πάρκα και δημόσιους χώρους δε φαίνονται να σχετίζονται αιτιακά με αυτήν (μείωση της κίνησης σε αυτά για εκείνο το διάστημα), άρα μάλλον και με τις προηγούμενες μειώσεις. Τέλος, η κάμψη της αύξησης των κρουσμάτων την κρίσιμη περίοδο του δεκαπενταύγουστου διαχωρίζει τους τελευταίους δύο βασικούς υπόπτους, την παραμονή σε ΜΜΜ και χώρους εργασίας. Η παραμονή στα ΜΜΜ παραμένει σταθερά αυξημένη σε σχέση με το προηγούμενο και επόμενο διάστημα, ενώ η παραμονή σε χώρους εργασίας εμφανίζει απότομη και παροδική πτώση λόγω αδειών.
Τέλος, κοιτώντας πλέον μόνο την παραμονή σε χώρους εργασίας, βλέπουμε πως ταυτίζεται όχι μόνο με την ανακοπή της αύξησης των κρουσμάτων το δεκαπενταύγουστο, αλλά ταιριάζει απόλυτα και στις δύο περιόδους μείωσης των κρουσμάτων, με την ίδια χρονοκαθυστέρηση των δύο έως τριών εβδομάδων που εμπειρικά έχουμε μάθει πως χρειάζεται για να φανεί η επιτυχία ή όχι ενός μέτρου. Ακόμα περισσότερο, οι αντίστοιχες μεταβολές στον αριθμό διασωληνωμένων και στους ημερήσιους θανάτους ακολουθούν αυτή την υπόθεση, έχοντας και οι δύο μια χρονοκαθυστέρηση τριών έως πέντε εβδομάδων, όπως και θα περιμέναμε [9].
Αυτό το συμπέρασμα είναι ζωτικής σημασίας σε τρία επίπεδα.
Πρώτον, στο επίπεδο της ανυπαρξίας σωμάτων που να επιτηρούν και να επιβάλλουν τακτικά τεστ και μέτρα προστασίας στους χώρους εργασίας.
Δεύτερον, αναδεικνύει την προσχηματικότητα της στοχοποίησης των ανθρώπων στο επίπεδο της καθημερινής κατανάλωσης και της κοινωνικοποίησής τους σε εξωτερικούς χώρους, καθώς γίνεται φανερό πως οι παρατηρήσιμες αλλαγές στην πορεία της πανδημίας ποτέ δεν προκλήθηκαν από τα μέτρα απαγόρευσης κυκλοφορίας, περιορισμού της χρήσης ανοιχτών χώρων και στην πραγματοποίηση πολιτικών εκδηλώσεων και διαδηλώσεων.
Τρίτον, αναδεικνύει πως η λυσσαλέα αντιπαράθεση γύρω από το «άνοιγμα του λιανεμπορίου» γίνεται με όρους αντίστροφους από την πραγματικότητα: αντί να γίνεται λόγος για την προστασία των εργαζομένων στην παραγωγή, τις μεταφορές και το εμπόριο, η δημόσια συζήτηση κινείται μόνο γύρω από την προστασία των καταναλωτών. Οι καταναλωτές, όπως καταλαβαίνουμε βάσει αυτών όλοι μας είναι κατά βάση «αδιέξοδο» για τη διάδοση της ασθένειας μένοντας σπίτι, εκτός αν ως εργαζόμενοι και αυτοί την ξαναβάζουν από άλλη θέση στον ιστό της εργασίας που μας ενώνει.
Αποτελέσματα σε επίπεδο νομών
Σε αυτή την ανάλυση υποβάλαμε για λόγους επιβεβαίωσης και τα δεδομένα σε επίπεδο νομού και γεωγραφικού διαμερίσματος. Τα συμπεράσματα από αυτές τις αναλύσεις μόνο με πολύ μεγάλη προσοχή και ποιοτικά θα τα πάρουμε υπ’ όψιν, καθώς και οι δειγματοληψίες ήταν εξ’ αρχής λίγες, και ο μικρός αριθμός κρουσμάτων λόγω μικρού πληθυσμού μειώνει τη στατιστική ισχύ των συμπερασμάτων μας. Παρ’ όλα αυτά, ένα σημαντικό συμπέρασμα είναι πως νομοί με ισχυρή τουριστική κίνηση εμφάνισαν την αύξηση των κρουσμάτων τους μετά τη θερινή τουριστική περίοδο σαφώς νωρίτερα από τις αστικές περιοχές. Ενδεικτικά αναφέρουμε Δωδεκάνησα, Εύβοια, Ηράκλειο, Κέρκυρα, Κυκλάδες, όπου η αύξηση αυτή ξεκίνησε εντός του Σεπτέμβρη, ή ακόμα και αρχές Αυγούστου!
Ακόμα, αξίζει να αναφέρουμε μέρη όπου αποτυπώθηκε η εγκληματική πολιτική της έλλειψης προληπτικών δειγματοληπτικών ελέγχων, όπως ενδεικτικά η Θεσσαλονίκη και το γεωγραφικό διαμέρισμα της Θράκης. Οι αφύσικα ταχείες αυξήσεις κρουσμάτων δείχνουν πως η πανδημία απλωνόταν ανεξέλεγκτη αρκετά πριν κλιμάκια του Ε.Ο.Δ.Υ. αρχίσουν να κάνουν ελέγχους σε ικανό βαθμό ώστε να αρχίσει να φαίνεται στοιχειωδώς η έκταση του προβλήματος, με όσα αυτό συνεπάγεται για την έλλειψη προειδοποίησης και προετοιμασίας του συστήματος υγείας για τις εισαγωγές που θα έρχονταν.
Τα lockdown ως μέτρο αντιμετώπισης της πανδημίας
Έχοντας πει όλα τα παραπάνω, θα κλείσουμε με μία αναφορά στο ζήτημα των lockdown που έχουν χαρακτηρίσει τον τελευταίο χρόνο ζωής στη χώρα. Κατ’ αρχάς, υπάρχει πλήρης διάσταση μεταξύ του τί εννοεί ο λαός ως lockdown και τί η κυβέρνηση: βάσει των κυβερνητικών εξαγγελιών, ο ορισμός ενός μέτρου ως lockdown φαίνεται να έχει κέντρο το πώς θα γίνεται η εξυπηρέτηση των πελατών του λιανεμπορίου (καθόλου, εκτός μαγαζιού, εντός μαγαζιού). Για τους υπόλοιπους εμάς, lockdown λογίζουμε πολύ περισσότερο τον περιορισμό της κίνησής μας για τις μη εργάσιμες ώρες της ζωής μας. Από τη μέχρι τώρα ανάλυση, αυτό που έχει φανεί ξεκάθαρα είναι πως η πορεία της πανδημίας καθορίζεται πολύ ισχυρότερα από το τί συμβαίνει στις εργάσιμες ώρες της ημέρας μας, παρά στις ώρες αναψυχής και ύπνου.
Οι χρονικές περίοδοι των δύο πανελλαδικών lockdown είναι 23/3/2020 έως 4/5/2020 και από τις 7/11/2021 έως την ώρα που γράφονται αυτές οι γραμμές. Παρατηρούμε πως και στις δύο περιπτώσεις, η αρχή τους συμπίπτει με την αλλαγή της πορείας της μετάδοσης, χωρίς να μεσολαβεί η απαραίτητη χρονοκαθυστέρηση που θα υπήρχε αν οι περιορισμοί στον ελεύθερο χρόνο αρκούσαν από μόνοι τους για τον έλεγχο της ασθένειας. Τα τέλη των lockdown δεν είχαν καμία σχέση με την επανέναρξη των αυξήσεων στα κρούσματα. Αντιθέτως όμως, και στις δύο περιπτώσεις, το κλείσιμο πολλών χώρων εργασίας στις 13/3/2020 και η αισθητή μείωση της κινητικότητας σε χώρους εργασίας την εβδομάδα πριν το προαναγγελθέν lockdown στις 7/11/2020 (βάσει των δεδομένων κινητικότητας της Google) προηγούνται 7-10 ημέρες των πτώσεων των κρουσμάτων. Αντίστοιχα, το άνοιγμα των χώρων εργασίας του λιανεμπορίου στις 11/5/2020 και στο διάστημα 14/11/2020 έως 18/1/2021 προηγούνται ακριβώς το εύλογο διάστημα των μιάμιση έως τριών εβδομάδων που έχουμε συνηθίσει να περιμένουμε ώστε να δούμε αποτελέσματα σε επίπεδο κρουσμάτων. Αυτή η αλλαγή βρίσκεται επίσης σε συμφωνία με τις μεταβολές της κινητικότητας, υποδεικνύοντας ασθενικά ότι μεταξύ αύξησης και μείωσης των κρουσμάτων υπάρχει ένα νεφελώδες (και μη αξιόπιστο γενικά, καθώς έχουμε πολύ λίγα δεδομένα και δεν έχουμε σαφή δεδομένα για το ποιοί χώροι εργασίας ευθύνονται περισσότερο) «φράγμα» της τάξης του -35% στο χρόνο παραμονής στους χώρους εργασίας (πάντα με βάση τη βαθμονόμηση της Google). Σημειωτέον πως δε μπορούμε να αξιολογήσουμε στα πλαίσια αυτής της ανάλυσης την επίδραση του πρόσκαιρου ανοίγματος των σχολείων τον Ιανουάριο.
Το συμπέρασμα στο οποίο καταλήγουμε είναι πως τα lockdown κατά τον ορισμό της κυβέρνησης (στο μέτρο που σημαίνουν κλείσιμο χώρων εργασίας και δομικού συνωστισμού), σαν ιστορικό ανέκδοτο φαίνεται να έχουν λειτουργήσει στον περιορισμό της μετάδοσης. Ταυτόχρονα, τα lockdown με τον ορισμό που χρησιμοποιείται προς τον κόσμο (περιορισμός του ελεύθερου χρόνου, απαγόρευση κυκλοφορίας και οι διάφορες παραλλαγές που έχουν εφαρμοστεί) δεν έχει εμφανίσει κανένα αποτέλεσμα που να δικαιολογεί την εφαρμογή τους, πολλώ δεν μάλλον τη χρήση τους ως εργαλείο στοχοποίησης των πολιτών με σκοπό την αποποίηση ευθυνών της κυβέρνησης.
Όλα τα δεδομένα, οι κώδικες ανάλυσης και τα αποτελέσματα είναι διαθέσιμα στο κοινό [10].
Βιβλιογραφία
[1] Ενημέρωση διαπιστευμένων συντακτών, 26/3/2021, https://eody.gov.gr/enimerosi-20210326/
[2] Ενημέρωση διαπιστευμένων συντακτών, 19/3/2021, https://eody.gov.gr/enimerosi-20210319/
[3] Ανοικτά δεδομένα iMedD-Lab περί COVID-19, https://github.com/iMEdD-Lab/open-data/tree/master/COVID-19
[4] iMedD-Lab, https://www.imedd.org/imedd-lab/
[5] Αναφορά κινητικότητας COVID-19, https://www.google.com/covid19/mobility/
[6] Muggeo V., Selecting number of breakpoints in segmented regression: implementation in the R package segmented (2020), doi: 10.13140/RG.2.2.12891.39201, https://www.researchgate.net/publication/343737604_Selecting_number_of_breakpoints_in_segmented_regression_implementation_in_the_R_package_segmented
[7] Matzinger P., Skinner J., Strong impact of closing schools, closing bars and wearing masks during the COVID-19 pandemic: results from a simple and revealing analysis (2020), doi: 10.1101/2020.09.26.20202457, https://www.medrxiv.org/content/10.1101/2020.09.26.20202457v1
[8] Centers for Disease Control and Prevention: coronavirus FAQ, https://www.cdc.gov/coronavirus/2019-ncov/hcp/faq.html
[9] Pueyo T. “The Hammer and the dance” (2020), https://tomaspueyo.medium.com/coronavirus-the-hammer-and-the-dance-be9337092b56
[10] Δεδομένα και αποτελέσματα, https://github.com/Hector-Xavier/COVID-19_in_Greece