Οι τρεις αντιφάσεις της Μακράς Ύφεσης

Αναδημοσίευση από το ιστολόγιο

μετ. Κώστας Σμπόνιας

επιμ. Διονύσης Περδίκης

Εισαγωγή του επιμελητή

Μεταφράζουμε και αναδημοσιεύουμε την ανάρτηση αυτή από το ιστολόγιο του Michael Roberts, με τίτλο Οι τρεις αντιφάσεις της Μακράς Ύφεσης (The three contradictions of the Long Depression), διότι, παρά τις επιμέρους επιφυλάξεις που μπορεί να έχουμε κυρίως για τον ρόλο του μονοπωλίου στον σύγχρονο καπιταλισμό, οι υπογράφοντες τη θεωρούμε ως μια εξαιρετικά επιτυχημένη, συνεκτική και αποδεικτική, σύνοψη της σύγχρονης ιστορικής συγκυρίας για το διεθνές ιμπεριαλιστικό σύστημα.

Ο αρθρογράφος αναφέρεται σε τρεις αντιθέσεις:

την οικονομική, δηλ. τη λεγόμενη Μακρά Ύφεση της παγκόσμιας οικονομίας, και ειδικά των ανεπτυγμένων και ιμπεριαλιστικών κρατών, λόγω παρατεταμένα χαμηλής κερδοφορίας,
την περιβαλλοντική, της καταστροφής του περιβάλλοντος (υπερθέρμανση πλανήτη, πανδημία κορωνοϊού κοκ), η οποία επιστρέφει και εκδηλώνεται ως – φαινομενικά και μόνο – εξωγενής οικονομική κρίση,
και τη γεωπολιτική, δηλ. την ένταση των ενδο-καπιταλιστικών αντιθέσεων στη διεθνή αγορά και στις διακρατικές σχέσεις.

Σχετικά με την τελευταία αυτή διάσταση, η οποία είναι και εξαιρετικά επίκαιρη λόγω του πολέμου στην Ουκρανία, ο αρθρογράφος ορίζει την ουσία των αντιθέσεων αυτών ως τον αγώνα ανάμεσα στους καπιταλιστές για το κέρδος. Με βάση την ουσία αυτή, συγκεκριμενοποιεί τη σύγχρονη ιστορική συγκυρία ως εξής:

«Ο ανταγωνισμός έχει ενταθεί μεταξύ των ιμπεριαλιστικών δυνάμεων (G7+) και ορισμένων οικονομιών που έχουν αντισταθεί στις προσφορές του ιμπεριαλιστικού μπλοκ, όπως η Ρωσία και η Κίνα.[…] Και το ιμπεριαλιστικό μπλοκ επιδιώκει όλο και περισσότερο να αντισταθμίσει την αδυναμία του “παγκόσμιου βορρά” με την περαιτέρω εκμετάλλευση του “παγκόσμιου νότου”.».

Αναφέρεται σε προηγούμενες αναρτήσεις του, με βάση τις οποίες δεν θεωρεί την Κίνα και τη Ρωσία ιμπεριαλιστικές χώρες, στη βάση του ότι βγαίνουν ζημιωμένες στον διεθνή ανταγωνισμό, με βάση το σύνολο των συναλλαγών τους με όλες τις άλλες χώρες του κόσμου, και ειδικότερα με το ιμπεριαλιστικό μπλοκ, ή, με απλά λόγια, το κεφάλαιό τους (κέρδος), οι εργαζόμενοί τους (μισθοί), και το κράτος τους (φόρος επί των κερδών και των μισθών), συσσωρεύουν και καταναλώνουν λιγότερη αξία από ό,τι παράγουν οι εργαζόμενοί τους με την εργασία τους. Το ακριβές αντίθετο συμβαίνει στις χώρες του ιμπεριαλιστικού μπλοκ, το οποίο αξιοποιεί την ιμπεριαλιστική του ισχύ, προκειμένου να επιτύχει τη «ληστεία» αυτή και να αναπαραχθεί ως τέτοιο εις βάρος του υπόλοιπου κόσμου.

Με βάση τη διάκριση αυτή, τοποθετείται καταληκτικά για τη σύγχρονη ιστορική συγκυρία στο διεθνές ιμπεριαλιστικό σύστημα:

«Επίσης, φαίνεται ότι ανυπότακτες οικονομικές δυνάμεις, όπως η Ρωσία και η Κίνα, πρέπει να τιθασευτούν ή να συντριβούν, για να μπορέσουν οι μεγάλες καπιταλιστικές οικονομίες να αποκτήσουν μια νέα πνοή. Αυτή είναι μια τρομακτική προοπτική. Η μόνη ελπίδα διαφυγής από τις επιπτώσεις της Μακράς Ύφεσης και περισσότερους πολέμους είναι η ανάληψη της εξουσίας από δημοκρατικές σοσιαλιστικές κυβερνήσεις που βασίζονται στους εργαζόμενους, οι οποίες μπορούν να υποστηρίξουν μια πραγματική ένωση των εθνών (Σ.τ.Μ., a real united nations), για να τερματίσουν τις οικονομικές κρίσεις, να αντιστρέψουν τις περιβαλλοντικές καταστροφές για τον πλανήτη και να επιτύχουν μια ειρηνική ανάπτυξη της ανθρώπινης κοινωνίας.»

Αφήνουμε τον αναγνώστη να εκτιμήσει την επιχειρηματολογία και τα εμπειρικά στοιχεία που παραθέτει ο αρθρογράφος, σημειώνοντας μόνο ότι, για να αποδώσουμε τη διάκριση που κάνει μεταξύ σύντομων χρονικά κρίσεων και πιο μακροχρόνεων υφέσεων ή περιόδων στασιμότητας, μεταφράσαμε τους αγγλικούς όρους «recession(s)» και «slump(s)» ως «κρίση/-εις,» και τον όρο «depression(s)» ως «ύφεση/-εις».

Διονύσης Περδίκης

Μια από τις βασικές μου θέσεις για τον σύγχρονο καπιταλισμό είναι ότι από το 2008 οι μεγάλες καπιταλιστικές οικονομίες βρίσκονται σε αυτό που ονομάζω Μακρά Ύφεση. Στο ομώνυμο βιβλίο μου του 2016 κάνω διάκριση μεταξύ αυτού που οι οικονομολόγοι αποκαλούν κρίσεις (Σ.τ.Μ., recessions) ή πτώση της παραγωγής, των επενδύσεων και της απασχόλησης, και της ύφεσης (Σ.τ.Μ., depressions). Στο πλαίσιο του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής (δηλαδή της παραγωγής με σκοπό το κέρδος που ιδιοποιείται από την ανθρώπινη εργασία (-κή δύναμη) μια μικρή ομάδα ιδιοκτητών των μέσων παραγωγής), υπάρχουν τακτικές και επαναλαμβανόμενες κρίσεις (Σ.τ.Μ., slumps) κάθε 8-10 χρόνια από τις αρχές του 19^ου αιώνα. Μετά από κάθε κρίση, η καπιταλιστική παραγωγή αναζωογονείται και επεκτείνεται για αρκετά χρόνια, πριν διολισθήσει ξανά σε μια νέα κρίση.

Ωστόσο, οι υφέσεις είναι διαφορετικές. Αντί να βγαίνουν από μια ύφεση, οι καπιταλιστικές οικονομίες παραμένουν σε ύφεση με χαμηλότερη αύξηση της παραγωγής, των επενδύσεων και της απασχόλησης από ό,τι πριν για μια μάλλον μακρά περίοδο.

Υπήρξαν τρεις τέτοιες υφέσεις στον καπιταλισμό: η πρώτη ήταν στα τέλη του 19ου αιώνα στις ΗΠΑ και την Ευρώπη και διήρκεσε περίπου από το 1873 έως το 1897, ανάλογα με τη χώρα. Κατά τη διάρκεια αυτής της μακράς ύφεσης, υπήρξαν σύντομες περίοδοι ανάκαμψης, αλλά και μια σειρά από κρίσεις. Συνολικά, η αύξηση της παραγωγής και των επενδύσεων παρέμεινε πολύ ασθενέστερη από ό,τι στην προηγούμενη περίοδο επέκτασης του 1850-73.

Η δεύτερη ύφεση ήταν η λεγόμενη Μεγάλη Ύφεση που διήρκεσε από το 1929-1941 μέχρι τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, κυρίως στις ΗΠΑ και την Ευρώπη, αλλά και στην Ασία και τη Νότια Αμερική.

Η τρίτη ύφεση ξεκίνησε μετά το παγκόσμιο χρηματοπιστωτικό κραχ του 2007-8 και την επακόλουθη Μεγάλη Κρίση του 2008-9. Αυτή η ύφεση (όπως ορίζεται) διήρκεσε για μια δεκαετία μέχρι το 2019, μέχρι που φάνηκε ότι οι μεγάλες οικονομίες όχι μόνο αναπτύσσονταν πολύ πιο αργά από ό,τι πριν από το 2007, αλλά οδεύουν προς μια απόλυτη κρίση.

Στη συνέχεια συνέβη η κρίση της πανδημίας COVID και η παγκόσμια οικονομία υπέστη σοβαρή συρρίκνωση.

Τώρα, την ώρα που οι μεγάλες οικονομίες ξεπερνούσαν την πανδημία, ο κόσμος χτυπήθηκε ξανά από τη σύγκρουση Ρωσίας-Ουκρανίας και τις επιπτώσεις της στην οικονομική ανάπτυξη, το εμπόριο, τον πληθωρισμό και το περιβάλλον.

Οι αντιφάσεις στον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής έχουν ενταθεί στον 21^ο αιώνα. Τώρα υπάρχουν τρεις συνιστώσες. Υπάρχει η οικονομική: με το Παγκόσμιο Χρηματοπιστωτικό Κραχ πρωτοφανών διαστάσεων που συνέβη το 2007-8, ακολουθούμενο από τη Μεγάλη Κρίση του 2008-9 (η μεγαλύτερη οικονομική κρίση από τη δεκαετία του 1930).

Στη συνέχεια, υπάρχει η περιβαλλοντική, με την πανδημία COVID, καθώς η αδηφάγος επιδίωξη του καπιταλισμού για κέρδος οδήγησε σε ανεξέλεγκτη αστικοποίηση, εκμετάλλευση της ενέργειας και των ορυκτών πόρων, μαζί με τη βιομηχανική γεωργία. Αυτό οδήγησε τελικά στην απελευθέρωση επικίνδυνων παθογόνων μικροοργανισμών που είχαν προηγουμένως κλειδωθεί σε ζώα σε απομακρυσμένες περιοχές για χιλιάδες χρόνια. Αυτοί οι παθογόνοι μικροοργανισμοί έχουν πλέον διαφύγει από τα αγροτικά ζώα και (πιθανώς) από εργαστήρια στον άνθρωπο με καταστροφικά αποτελέσματα.

Και μην ξεχνάτε τον επερχόμενο εφιάλτη της υπερθέρμανσης του πλανήτη που πλήττει τους φτωχούς και ευάλωτους παγκοσμίως.

Τρίτον, υπάρχει η γεωπολιτική αντίφαση εν μέσω της πάλης για κέρδος μεταξύ των καπιταλιστών σε αυτή την υφεσιακή οικονομική περίοδο. Ο ανταγωνισμός έχει ενταθεί μεταξύ των ιμπεριαλιστικών δυνάμεων (G7+) και ορισμένων οικονομιών που έχουν αντισταθεί στις προσφορές του ιμπεριαλιστικού μπλοκ, όπως η Ρωσία και η Κίνα. Έτσι, στον 21ο αιώνα, από το Ιράκ μέχρι το Αφγανιστάν, την Υεμένη και την Ουκρανία, οι γεωπολιτικές συγκρούσεις διεξάγονται ολοένα και περισσότερο μέσω του πολέμου. Και η μεγάλη μάχη μεταξύ των ΗΠΑ και της Κίνας/Ταϊβάν πλησιάζει.

Η Μακρά Ύφεση του 21^ου αιώνα μπορεί να ξεκίνησε το 2009, αλλά οι οικονομικές δυνάμεις που την προκάλεσαν ήταν σε εξέλιξη ήδη από το 1997 και μετά. Τότε ήταν που το μέσο ποσοστό κέρδους του κεφαλαίου στις μεγάλες καπιταλιστικές οικονομίες άρχισε να πέφτει και, παρά κάποιες μικρές εκρήξεις ανάκαμψης (κυρίως λόγω οικονομικών κρίσεων και τεράστιων πιστωτικών ενέσεων), η κερδοφορία του κεφαλαίου παραμένει κοντά σε ιστορικά χαμηλά επίπεδα.

Το κέρδος οδηγεί τις επενδύσεις στον καπιταλισμό· και έτσι η πτώση και η χαμηλή κερδοφορία οδήγησε σε αργή αύξηση των παραγωγικών επενδύσεων. Αντ’ αυτού, οι καπιταλιστικοί θεσμοί κερδοσκοπούσαν όλο και περισσότερο με χρηματοοικονομικά περιουσιακά στοιχεία στον φανταστικό κόσμο των αγορών μετοχών και ομολόγων και των κρυπτονομισμάτων. Και το ιμπεριαλιστικό μπλοκ επιδιώκει όλο και περισσότερο να αντισταθμίσει την αδυναμία του “παγκόσμιου βορρά” με την περαιτέρω εκμετάλλευση του “παγκόσμιου νότου”.

Μέχρι στιγμής, δεν υπάρχουν πολλές ενδείξεις ότι ο καπιταλισμός μπορεί να βγει από αυτή τη Μακρά Ύφεση, ακόμη και αν επιλυθεί η τρέχουσα καταστροφή στην Ουκρανία. Για να τερματιστεί η ύφεση, θα απαιτηθεί μια κάθαρση του οικονομικού συστήματος μέσω μιας ύφεσης που θα ρευστοποιήσει τις εταιρείες-ζόμπι που μειώνουν την κερδοφορία και την αύξηση της παραγωγικότητας και αυξάνουν το βάρος του χρέους.

Επίσης, φαίνεται ότι ανυπότακτες οικονομικές δυνάμεις όπως η Ρωσία και η Κίνα πρέπει να τιθασευτούν ή να συντριβούν, για να μπορέσουν οι μεγάλες καπιταλιστικές οικονομίες να αποκτήσουν μια νέα πνοή. Αυτή είναι μια τρομακτική προοπτική. Η μόνη ελπίδα διαφυγής από τις επιπτώσεις της Μακράς Ύφεσης και περισσότερους πολέμους είναι η ανάληψη της εξουσίας από δημοκρατικές σοσιαλιστικές κυβερνήσεις που βασίζονται στους εργαζόμενους, οι οποίες μπορούν να υποστηρίξουν μια πραγματική ένωση των εθνών (Σ.τ.Μ., a real united nations), για να τερματίσουν τις οικονομικές κρίσεις, να αντιστρέψουν τις περιβαλλοντικές καταστροφές για τον πλανήτη και να επιτύχουν μια ειρηνική ανάπτυξη της ανθρώπινης κοινωνίας.