του Βασίλη Λιόση
Στο φύλλο της 4-5/12 της ΕΦΣΥΝ δημοσιεύτηκε ένα άκρως ενδιαφέρον αφιέρωμα για τα «Τριάντα χρόνια από την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης». Σε αυτό καταθέτουν τις απόψεις τους διάφοροι δημοσιολόγοι, ερευνητές, συγγραφείς και πολιτικοί. Θα ασχοληθούμε με τις απόψεις αυτές σημειώνοντας κάποιες κριτικές παρατηρήσεις. Οι παρατηρήσεις μας αυτές θα δημοσιευτούν σε τρεις συνέχειες, μία για κάθε συντάκτη του αφιερώματος (Γιάννης Μπαλαμπανίδης, Κύρκος Δοξιάδης, Μάκης Παπαδόπουλος). Θα ξεκινήσουμε, ωστόσο, με ορισμένες μεθοδολογικές παρατηρήσεις, προκειμένου η όποια κριτική μας να γίνει πιο κατανοητή.
Μία τοποθέτηση για τη Σοβιετική Ένωση και τον υπόλοιπο σοσιαλιστικό κόσμο του 20ου αιώνα οφείλει: α) να γνωρίζει σε βάθος τα ιστορικά γεγονότα, β) να έχει υπόψη του την οικονομική κατάσταση και το κοινωνικό πλαίσιο των χωρών που γνώρισαν τον σοσιαλισμό πριν την εγκαθίδρυση των σοσιαλιστικών καθεστώτων, γ) να διαθέτει κάποιον ορισμό για τον σοσιαλισμό και τον καπιταλισμό, δ) να κατέχει τη γνώμη των κλασικών του μαρξισμού περί σοσιαλισμού και κομμουνισμού, ε) να μελετήσει τα φαινόμενα γραφειοκρατίας και της υιοθέτησης μη σοσιαλιστικών οικονομικών μεθόδων, στ) να δίνει μία στοιχειώδη ερμηνεία για τις παρεκκλίσεις, ζ) να έχει υπόψη του τη δράση του αντίπαλου καπιταλιστικού στρατοπέδου.
Ασφαλώς δεν σκοπεύουμε να απαντήσουμε σε όλα τα παραπάνω. Κάτι τέτοιο απαιτεί μία συστηματική, επιστημονική και χρόνια μελέτη όλων των παραμέτρων. Την εκπόνηση εργασιών, τη διενέργεια συνεδρίων, τη δημόσια αντιπαράθεση, τη σχετική αρθογραφία. Σκοπός μας είναι να εντοπίσουμε προβληματικές πλευρές των τοποθετήσεων που κατατέθηκαν στην ΕΦΣΥΝ ή και να συμφωνήσουμε με κάποιες από αυτές.
ΜΕΡΟΣ 1ο: ΓΙΑ ΤΗΝ ΤΟΠΟΘΕΤΗΣΗ ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ ΜΠΑΛΑΜΠΑΝΙΔΗ
Α. ΓΙΑ ΤΗΝ ΗΛΙΚΙΑ ΤΩΝ ΗΓΕΤΩΝ ΤΗΣ ΣΟΒΙΕΤΙΚΗΣ ΕΝΩΣΗΣ
Ο Γιάννης Μπαλαμπανίδης (εφεξής ΓΜ) ξεκινά τον τοποθέτησή του στηλιτεύοντας την ηλικία των ηγετών της Σοβιετικής Ένωσης όταν αυτοί ανέλαβαν την ηγεσία της χώρας. Αναφέρει την ηλικία του Μαλένκοφ (52), του Χρουτσόφ (57), του Μπρέζνιεφ (58), του Αντρόποφ (68), του Τσερνιένκο (73), του Γκορμπατσόφ (54). Και γράφει πως οι ηλικίες αυτές δημιουργούσαν ένα παράδοξο με δεδομένο ότι υπήρχε μία ιδεολογία που αυτοσυστηνόταν ως η νιότη του κόσμου.
Η παρατήρηση αυτή έχει μικρή αξία για δύο λόγους. Πρώτο, αν εξαιρέσουμε δυο περιπτώσεις (Αντρόποφ και Τσερνιένκο) οι ηλικίες λίγο πάνω από τα 50 δεν μπορούν να θεωρηθούν απαγορευτικές για ανθρώπους που αναλάμβαναν την ηγεσία της Σοβιετικής Ένωσης, δηλαδή μιας χώρας που απαιτούσε πολύ μεγάλη εμπειρία και μεγάλες ικανότητες, αν και η πολιτική της δεν εξαρτιόταν από την προσωπικότητα ενός ηγέτη αλλά από συλλογικές κομματικές αποφάσεις. Δεύτερο, από μόνη της μία ηλικία δεν λέει τίποτα. Για παράδειγμα η περίπτωση Τσίπρα παρουσιάστηκε ως μία ελπιδοφόρα περίπτωση λόγω του νεαρού της ηλικίας του, αλλά αυτό καθόλου δεν τον εμπόδισε να διαστρέψει το αποτέλεσμα του δημοψηφίσματος του 2015 και να ηγηθεί στην εφαρμογή ενός νέου μνημονίου.
Β. Ο ΛΕΝΙΝ ΩΣ ΑΜΦΙΛΕΓΟΜΕΝΗ ΦΙΓΟΥΡΑ
Ο ΓΜ χαρακτηρίζει τον Λένιν ως αμφιλεγόμενη φιγούρα του 20ου αιώνα, χωρίς να εξηγεί το γιατί. Ο καιρός των αγιοποιήσεων έχει παρέλθει, ωστόσο, ο Λένιν δεν ήταν αμφιλεγόμενη φιγούρα ή σε κάθε περίπτωση για τους εχθρούς του σοσιαλισμού ήταν δικτάτορας και υπό την ηγεσία του οι Μπολσεβίκοι διέπραξαν ένα πραξικόπημα. Ο Λένιν ήταν μία τεράστια προσωπικότητα, μία στρατηγική ιδιοφυία, άλλαζε τη σκέψη του δίχως ακαμψίες, όταν το απαιτούσαν οι καιροί έκανε τις κατάλληλες τροποποιήσεις, προχώρησε τον μαρξισμό ένα βήμα παραπέρα και ήταν ο άνθρωπος που με τον πιο αποφασιστικό τρόπο ηγήθηκε της πρώτης σοσιαλιστικής επανάστασης. Ο χαρακτηρισμός του «αμφιλεγόμενου» δεν έχει καμία αντιστοίχιση με την πραγματικότητα και μόνο «τροφή» μπορεί να προσφέρει σε όλους εκείνους που είναι διαπρύσιοι κήρυκες υπερασπιστές του καπιταλισμού.
Άλλωστε, ο ΓΜ δεν λέει κάτι καινούριο. Ο Λένιν από πολύ παλιά βρίσκεται στο στόχαστρο. Οι προσεγγίσεις του ήταν τάχα σε διάσταση με αυτές του Μαρξ, υπήρξε δήθεν ο πρόδρομος των ποταμιών αίματος στη Σοβιετική Ένωση, ήταν «βολουνταριστής» και «ηγέτης ενός πραξικοπήματος» κ.λπ.. Στόχος όλων αυτών των θεωρήσεων δεν ήταν απλώς και μόνο ο Λένιν, αλλά ο λενινισμός και το επαναστατικό εγχείρημα.
Γ. Η ΑΝΩΡΙΜΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ
Ο ΓΜ αναφέρεται στο ότι στη μαρξιστική εκδοχή τους οι σιδερένιοι νόμοι της ιστορίας προέβλεπαν την επανάσταση στις πιο αναπτυγμένες χώρες του κόσμου. Παρατήρηση πρώτη: συχνά γίνεται ο διαχωρισμός ανάμεσα στις έννοιες του μαρξικού και του μαρξιστικού. Η μεν πρώτη περίπτωση αφορά την ίδια τη σκέψη του Μαρξ, η δε δεύτερη εκδοχή αφορά τις αναπαραγωγές του μαρξικού έργου από μελετητές και σχολές που δεν ταυτίζονται απαραίτητα με το μαρξικό έργο. Δεν ξέρουμε τι ακριβώς ο ΓΜ εννοεί αλλά σημειώνουμε τούτο. Ο Μαρξ δεν είχε ενιαία σκέψη στο συγκεκριμένο ζήτημα. Μάλιστα, στα Grundrisse ο Μαρξ εκτιμά πως δεν υπάρχουν οι υλικές συνθήκες για το πέρασμα στον κομμουνισμό. Στη συνέχεια υπάρχουν έργα του όπου εκτιμά πως όντως η Αγγλία θα είναι το κέντρο της επανάστασης, ενώ σε άλλα αφήνει «ανοικτό το παράθυρο» για την Ισπανία και τη Ρωσία. Προς το τέλος της ζωής του προβληματίζεται ακόμη και για το μοντέλο των Ναρόντνικων. Παρόμοιες σκέψεις παρουσιάζει και ο Ένγκελς. Όσον αφορά τους επιγόνους, πρώτα από όλα ο Λένιν εισάγει τη θεωρία του αδύναμου κρίκου αλλά και μέσα από την ίδια την πράξη ανατρέπει την άποψη ότι θα προηγηθούν στην επανάσταση οι πιο αναπτυγμένες χώρες. Επιπλέον, σε πολλές άλλες περιπτώσεις η άποψη πως η Δύση θα είναι το κέντρο της επανάστασης (όπου υπήρχε αυτή) ανατρέπεται από πολλά ιστορικά παραδείγματα: Κίνα, Κούβα, Βιετνάμ κ.ά..
Ο ΓΜ αναφέρει πως ορισμένοι υποστηρίζουν ότι δεν υπήρχαν οι ώριμες συνθήκες για την πραγματοποίηση της επανάστασης στη Ρωσία. Πρόκειται για την άποψη που εξέφραζαν οι Μενσεβίκοι, αλλά σε αυτό το σημείο πρέπει να τεθεί ένα ερώτημα που αναζητά εναγωνίως απάντηση: θα έπρεπε κάποιος να κατευνάσει τις επαναστατημένες μάζες; Να τους πει πως κακώς δημιούργησαν τα Σοβιέτ και διεκδικούσαν την εξουσία των υποτελών; Να αποτρέψει τις διαφοροποιήσεις μελών στους κόλπους Μενσεβίκων και Εσέρων και να τους πει να μην πάνε προς το Μπολσεβίκικο κόμμα; Με άλλα λόγια να αποτρέψει την ιστορική ροή όπως αυτή την επέβαλλαν οι εργάτες, οι αγρότες και οι στρατιώτες; Κι εν πάση περιπτώσει να αποδεχτούν την εξουσία της ρωσικής αστικής τάξης περιμένοντας κάποια στιγμή την ωρίμαση των υλικών συνθηκών υπομένοντας τις διώξεις, τις δολοφονίες και τη βία που ασκήθηκε στους επαναστατημένους; Και αν κάποιος απαντήσει καταφατικά στα παραπάνω ερωτήματα, τότε ας απαντήσει και σε αυτό: στην πάμφτωχη Κούβα έγινε μία άκαιρη επανάσταση που παραβίασε τους ιστορικούς νόμους της εξέλιξης και κακώς μετεξελίχθηκε σε σοσιαλιστική;
Δ. Ο «ΑΝΑΝΕΩΤΙΚΟΣ» ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ (;)
Ο ΓΜ παρουσιάζει δίπολα που κατά τη γνώμη του από τη μία εκπροσωπούν τη στρέβλωση από την άλλη την ελπιδοφόρα εκδοχή του μαρξισμού. Στη δεύτερη εκδοχή συμπεριλαμβάνει τον Μπερλινγκουέρ και τον Ντούμπσεκ. Σε αυτή την περίπτωση οφείλουμε να είμαστε σαφείς. Οι δυο αυτές περιπτώσεις δεν εκπροσωπούσαν καμία επαναστατική ανανέωση του μαρξισμού παρά τη σοσιαλδημοκρατική του εκδοχή ή την παλινόρθωση. Οι διακηρύξεις για σοσιαλισμό, δεν σημαίνουν και ειλικρινείς προθέσεις. Για σοσιαλισμό μίλαγε και όλη η μεταπολεμική ευρωπαϊκή σοσιαλδημοκρατία, αλλά κανένα σοσιαλισμό δεν έφερε. Για σοσιαλισμό μίλαγε και το ευρωκομμουνιστικό ρεύμα μόνο που δεν δημιούργησε κανένα θετικό ιστορικό παράδειγμα παρά μόνο την απόλυτη στρέβλωση του μαρξισμού. Ο ευρωκομουνισμός παρήκμασε, εκφυλίστηκε, ενσωματώθηκε πλήρως. Όσον αφορά την Τσεχοσλοβακία και την πολυδιαφημισμένη «Άνοιξη της Πράγας», χωρίς να υποστηρίζουμε την εισβολή των σοβιετικών τανκ, είναι τουλάχιστον αφελής η άποψη που υποστηρίζει ότι επρόκειτο για κίνημα γνήσια κομμουνιστικό. Το απέδειξε η μετέπειτα πορεία των πρωταγωνιστών της αλλά και η θετικότατη αποδοχή του δυτικού Τύπου και του πολιτικού κόσμου της Δύσης των γεγονότων του 1968 στην Τσεχοσλοβακία. Μία ματιά στο πώς τοποθετήθηκε ο γνωστός Μπρεζίνσκι για τα γεγονότα της Τσεχοσλοβακίας είναι ενδεικτική.
Ε. Η «ΜΑΥΡΗ ΒΙΒΛΟΣ ΤΟΥ ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΜΟΥ»
Μεγάλη εντύπωση προκαλεί η επίκληση του ΓΜ στο βιβλίο «Μαύρη Βίβλος του Κομμουνισμού». Πρόκειται για ένα χυδαίο, αντικομμουνιστικό πόνημα που ως σκοπό του είχε την αμαύρωση των σοσιαλιστικών καθεστώτων, την απόκρυψη των κατακτήσεων που πραγματοποιήθηκαν κι επί της ουσίας να δημιουργήσει την άποψη πως δεν υπάρχει εναλλακτική (Θάτσερ). Είναι άλλο κάποιος να εντοπίζει τα λάθη, τις στρεβλώσεις (προφανώς υπήρξαν τέτοια και μάλιστα πολλά) και να επιχειρεί να τα ερμηνεύσει επιστημονικά και άλλο να υιοθετεί «στημένες» δουλειές του αντίπαλου ταξικού στρατοπέδου. Στο εν λόγω βιβλίο προωθείται η λογική του ολοκληρωτισμού κι επομένως η θεωρία των δύο άκρων, τα σοσιαλιστικά καθεστώτα παρουσιάζονται σαν αιμοσταγή καθεστώτα που έπνιξαν τους λαούς τους στο αίμα (85 με 100 εκατομμύρια υπολογίζονται τα θύματα του κομμουνισμού!), και αναζητιέται η αιτιακή σχέση κομμουνιστικής ιδεολογίας και άκρατης βίας που εμπεριέχεται στην ιδέα, πάντα κατά τον ΓΜ, της δικτατορίας του προλεταριάτου. Επομένως, καλό να είμαστε τουλάχιστον επιφυλακτικοί σε τέτοιου είδους προσεγγίσεις όπως αυτές της Μαύρης Βίβλου πόσω μάλλον όταν υποστηρικτές της ήταν και είναι οι πιο σκληροί εκπρόσωποι του αστισμού στην Ελλάδα και την Ευρώπη.
ΣΤ. ΟΙ ΠΛΟΥΣΙΟΙ ΔΕΝ ΦΟΒΟΥΝΤΑΙ;
Τέλος, ο ΓΜ ισχυρίζεται ότι η κατάρρευση των σοσιαλιστικών χωρών είχε μία επίπτωση: οι πλούσιοι έπαψαν να φοβούνται (Χομπσμπάουμ). Μία τέτοια διαπίστωση είναι πολύ μακριά από την πραγματικότητα. Σαράντα χρόνια μετά και η Ευρωπαϊκή Ένωση βγάζει το ένα φιρμάνι μετά το άλλο προκειμένου να ταυτίσει κομμουνισμό και ναζισμό. Σε πολλές πρώην σοσιαλιστικές χώρες απαγορεύεται δια νόμου η χρήση κομμουνιστικών συμβόλων, τα κομμουνιστικά κόμματα είναι εκτός νόμου, ενώ κομμουνιστές βρίσκονται στη φυλακή, μόνο που σε αυτές τις περιπτώσεις η ευαισθησία για τη δημοκρατία εξατμίζεται. Όπως με ακρίβεια αναφέρει η Κορίνα Βασιλοπούλου στο ίδιο αφιέρωμα, σήμερα που μιλάμε το 58% των Ρώσων βλέπει πολύ θετικά τον ρόλο του Στάλιν, ενώ μόλις το 22% έχει θετική γνώμη για τον Γκορμπατσόφ (ναι, αυτό τον κύριο που διαφήμιζε πίτσες). Επίσης το 75% των Ρώσων δηλώνουν πως η καλύτερη περίοδος της ιστορίας της χώρας τους ήταν η σοβιετική.
* * * *
Η Σοβιετική Ένωση δεν ήταν κοινωνία αγγέλων. Η διάλυσή της προφανώς είχε αίτια, άλλα αντικειμενικά κι άλλα υποκειμενικά: ο εμφύλιος πόλεμος του 1918-1921, οι 25 εκατομμύρια νεκροί του Β΄ παγκοσμίου πολέμου, τα εκτεταμένα φαινόμενα γραφειοκρατίας και προσωπολατρίας, η απονέκρωση των σοβιέτ, οι μεγάλες μισθολογικές διαφορές, η θεωρητικοποίηση οικονομικών μεταρρυθμίσεων που ειδώθηκαν ως ανανεωτική απόπειρα του σοσιαλισμού, η καθυστέρηση της ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων αλλά και η παρατεταμένη και αφόρητη πίεση των αντιπάλων και ειδικά των ΗΠΑ, ήταν παράγοντες ισχυρά αλληλοδιαπλεκόμενοι που έφεραν το σύστημα στο σημείο μηδέν. Όσον αφορά την πίεση των ΗΠΑ καλό είναι οι «υπερασπιστές της δημοκρατίας» να διαβάσουν το πόνημα του Αμερικανού Πέτερ Σβάισερ, Η Νίκη, το οποίο αναλύει τη στρατηγική των ΗΠΑ και πώς αυτή «γονάτισε» τη Σοβιετική Ένωση. Μέσα από ντοκουμέντα αποδεικνύεται πως ο σχεδιασμός της Νο 1 ιμπεριαλιστικής δύναμης για τη νίκη της αντεπανάστασης ήταν εξαιρετικά μεθοδευμένος και εστίαζε grosso modo σε οκτώ άξονες: α) στη στήριξη του κινήματος της Αλληλεγγύης στην Πολωνία, β) στη νίκη των μουτζαχεντίν στο Αφγανιστάν, γ) στην οικονομική πίεση της Σοβιετικής Ένωσης μέσα από το συνεχές κυνήγι των εξοπλισμών, δ) στην επίσης οικονομική πίεση μέσω της μείωσης της τιμής του πετρελαίου με αποτέλεσμα η Σοβιετική Ένωση να χάνει μεγάλο όγκο συναλλάγματος, ε) στο εμπάργκο της Σοβιετικής Ένωσης από τις νέες τεχνολογίες, στ) στον αποκλεισμό της Σοβιετικής Ένωσης από τις πηγές χρηματοδότησης, ζ) στην παρεμπόδιση κατασκευής των αγωγών πετρελαίου που συνέδεαν τη Σοβιετική ένωση με τη Δυτική Ευρώπη, η) στην πρόκληση αναταραχών στις ισλαμικές δημοκρατίες της ΕΣΣΔ, θ) στην ανάπτυξη όλων των μορφών ψυχολογικού πολέμου με στόχο να καμφθεί το ηθικό του σοβιετικού λαού.
Ας μην αναπαράγουμε, λοιπόν, κοινοτοπίες και δόγματα, στο όνομα μάλιστα του αντιδογματισμού. Αν οραματιζόμαστε μιαν άλλη κοινωνία και πολεμάμε τον καπιταλισμό, ας είμαστε αντικειμενικοί απέναντι στην ιστορία, κρατώντας ο καθένας τις διαφωνίες μας και τις διαφορετικές μας προσεγγίσεις.
