Νάντια Βαλαβάνη: “40 χρόνια στην ΕΕ – Παταγώδης αποτυχία της σύγκλισης και τρία μνημόνια”

Στο κλασικό έργο του Ρομέν Γκαρί, «Ευρωπαϊκή θητεία», μας θυμίζει στο κείμενο, με την εντυπωσιακή βιβλιογραφία, που συνέταξε ειδικά για το Sputnik, με αφορμή τη συμπλήρωση 40 χρόνων από την ένταξη της Ελλάδα στην ΕΕ, η Νάντια Βαλαβάνη, «ένα ζευγάρι έφηβων παρτιζάνων ονειρεύονται αγκαλιασμένοι τη νέα Ευρώπη: Θα ‘χει ελευθερία, θα ‘χει μουσική, θα ‘χει βιβλία, θα ΄χει ψωμί για όλους και ζεστασιά αδερφική».

«Όποιος θεωρεί ότι η σημερινή ΕΕ έχει οποιαδήποτε σχέση μ’ αυτό το όραμα, σίγουρα αφίχθηκε από παράλληλο σύμπαν» σχολιάζει σαρκαστικά σήμερα, διατρέχοντας την επέτειο, χωρίς αυταπάτες, κοιτώντας κατάματα τα γεγονότα που την και μας καθόρισαν εδώ και τέσσερις δεκαετίες, η πολιτικός και οικονομολόγος Νάντια Βαλαβάνη.

«40 χρόνια πριν η Ελλάδα γινόταν το 10ο μέλος της τότε ΕΟΚ. Σύμφωνα με τις τότε πανηγυρικές τοποθετήσεις του Κωνσταντίνου Καραμανλή: “H χώρα μου συστρατεύεται μαζί σας στον αγώνα για τη δημιουργία της νέας Ευρώπης… Η Ελλάδα είναι ο μεσογειακός εξώστης της κοινής αγοράς“.

Το κείμενο στον ιστότοπο του ΥΠΕΞ, “Η πορεία της Ελλάδας στην ΕΕ” σκιαγραφεί τέσσερις λόγους ένταξης:

Περιέργως απουσιάζει η μεγάλη “ευρωπαϊκή” υπόσχεση που μας κατάκλυζε από τη μεταπολίτευση: “Σύγκλιση” (των λιγότερο αναπτυγμένων Κ-Μ, και βεβαίως της Ελλάδας, με τις αναπτυγμένες οικονομίες της ΕΕ).

Στον γιορτασμό των 40χρονων στη Βουλή ο όρος “σύγκλιση” απουσιάζει εκκωφαντικά απ’ τους πανηγυρικούς, συμπεριλαμβανομένου του αντιπροέδρου της ΕΕ, Μαργαρίτη Σχοινά, που περιορίζεται να δηλώσει ότι “η Ευρωπαϊκή Ελλάδα πέτυχε τα τελευταία 40 χρόνια όσα δεν πέτυχε στα 160 προηγούμενα χρόνια της νεότερης ιστορίας της”.

Τυχαίο; Το 2017, στα 60χρονα της ΕΕ με νωπό το τραύμα του Brexit, κατατίθεται στο Ευρωκοινοβούλιο Λευκή Βίβλος με “5 πιθανά σενάρια για το μέλλον της Ευρώπης“. Θεωρητικά, ανοίγει διάλογος. Πρακτικά, η επιλογή έχει ήδη γίνει, όπως ξεκαθαρίζει η Μέρκελ στη συνάντηση των ηγετών: Για να μην καθηλωθεί η Ευρώπη, “κάποιες χώρες πρέπει να προχωρήσουν και να ηγηθούν… Διαφορετικές ταχύτητες πρέπει να είναι δυνατές εντός της Ευρώπης.” Εξού και ο τίτλος στο κείμενο του ιστοτόπου της Γερμανικής Καγκελαρίας: “Μια Ευρώπη με διαφορετικές ταχύτητες“.

Aυτό είναι ωστόσο πραγματικότητα από την ίδρυση της Κοινότητας Άνθρακα και Χάλυβα. Δεν θα μπορούσε να είναι αλλιώς: Ο νόμος της ανισόμετρης ανάπτυξης δρα σε οποιαδήποτε καπιταλιστική ολοκλήρωση χωρών διαφορετικού επιπέδου ανάπτυξης. Αν ωστόσο 60 χρόνια προπαγάνδας με κεντρικό στόχο “σύγκλιση”, παφ! διαλύονται σε μια στιγμή, τι θα μπορούσε να προσδοκά η πατρίδα μας από το “ευρωπαϊκό” της μέλλον; Τη νέα “Μεγάλη Ιδέα”: Συμμετοχή στην “πρώτη ταχύτητα”! Το οραματίζονται δεκάδες εκπομπές και κείμενα και επαναλαμβάνεται πιο προωθημένα στον πανηγυρικό στη Βουλή του αν. ΥΠΕΞ Μ. Βαρβιτσιώτη: “Aυτά τα 40 χρόνια η χώρα μας ωφελήθηκε πολιτικά, οικονομικά και στρατηγικά από τη συμμετοχή της στον σκληρό πυρήνα της Ένωσης (!)”. Σοβαρά, τώρα;

Mια σύντομη “προ-ενταξιακή” ματιά.

Η ανάπτυξη της Ελλάδας ξεκινά μετά τον εμφύλιο, από τα ερείπια. Την πρώτη δεκαετία “ανάπτυξης υπό την αιγίδα του κράτους” (1953-1962) ο μέσος ετήσιος ρυθμός είναι 5,7% – ψηλότερος από Ιταλία, Γαλλία, Βρετανία, ΗΠΑ. Η Συμφωνία Σύνδεσης Ελλάδας-ΕΟΚ υπογράφεται το 1962.

Την επόμενη δεκαετία (1963-1973) στην Ελλάδα πραγματοποιείται “αναπτυξιακό άλμα”. Οι ρυθμοί ανάπτυξης (κοντά στο 8%) υπερτερούν έναντι των αντιστοίχων όλων των χωρών του ΟΟΣΑ πλην Γερμανίας και Ιαπωνίας. Την περίοδο μεταξύ των δύο πετρελαϊκών κρίσεων (1974-1979) ο μέσος ρυθμός επιβραδύνεται (4,5%) – αν και ψηλότερος του μ.ο. της ΕΟΚ (3%). Παρ’ ότι διατηρούνται χαρακτηριστικά λιγότερο αναπτυγμένων οικονομιών, η διάρθρωση της οικονομίας αρχίζει να μοιάζει με αυτή των αναπτυγμένων, με σοβαρή διεύρυνση της βιομηχανικής βάσης και των εξαγωγών βιομηχανικών προϊόντων. Στα 17 χρόνια πριν την ένταξη (1963-1980) το ΑΕΠ σε σταθερές τιμές υπερεντεκαπλασιάστηκε. Η χώρα βρισκόταν σε σαφή πορεία σύγκλισης.

Στα επόμενα 40 χρόνια, το ΑΕΠ απλώς τριπλασιάστηκε. Η πορεία σύγκλισης αναστράφηκε. Με εξαίρεση το “διάλειμμα” 1996-2008, μετατράπηκε σε πορεία απόκλισης. Ας δούμε τις βασικότερες διαρθρωτικές μεταβολές μεταξύ 1981-2017:

Οι υπηρεσίες εκτινάχθηκαν – αύξηση 70%, από 56% στο 79,1% του ΑΕΠ. Ειδικά οι χρηματοπιστωτικές υπηρεσίες υπερτριπλασιάστηκαν, από 3,3% στο 11,3% του ΑΕΠ.

Η “οικονομική φιλελευθεροποίηση” επιδείνωσε ραγδαία τα διαρθρωτικά προβλήματα της ελληνικής βιομηχανίας: Μειώθηκε κατά 40%, από 30,5% στο 16,9% – τσακίζοντας κλωστοϋφαντουργία, δέρμα, επεξεργασία μετάλλων και έπιπλα.

Ο πρωτογενής τομέας κατέρρευσε – μειώθηκε κατά 2/3, από 13,5% στο 4,1% του ΑΕΠ. Η ένταξη τροποποίησε τις συνθήκες διεξαγωγής των εισαγωγών, αυξάνοντας τις ανταγωνιστικές πιέσεις στην ελληνική παραγωγή και δημιουργώντας “εκτροπή εμπορίου” από φθηνούς προμηθευτές αγροτικών προϊόντων Ανατολικής Ευρώπης και Νότιας Αμερικής σε ακριβότερους των “βορείων” της ΕΕ (τεράστιες agri-business, ασυναγώνιστες από άποψη συγκέντρωσης κεφαλαίου και καλλιεργούμενων εκτάσεων). Η ΚΑΠ, μεταβιβάζοντας τον έλεγχο της ελληνικής αγροτικής παραγωγής -τι και πόσο να παράγει- σε εξωτερικά κέντρα, συνέβαλε στη διαστρέβλωση της παραγωγικής της δομής και ταυτόχρονα συγκάλυψε την καταστροφή της, καθώς επί χρόνια το αγροτικό εισόδημα συντηρούνταν τεχνητά μέσω επιδοτήσεων – με αντάλλαγμα ξερίζωμα σταφιδάμπελων, καπνών και σκληρού σταριού και τη φρουτοπαραγωγή στις χωματερές. Ενώ ο μέσος όρος ανάπτυξης της αγροτικής παραγωγής στην ΕΕ την 20ετία 1981-2001 ήταν 2%, στην Ελλάδα ήταν μόλις 0,2%! Το θετικό αγροτικό ισοζύγιο έγινε γρήγορα ελλειμματικό.

Οι εισαγωγές γενικά αυξήθηκαν με ρυθμούς ταχύτερους των εξαγωγών: H μεγάλη αγορά της ΕΕ αποδείχθηκε πολύ μικρή για ν’ απορροφήσει τα ελληνικά προϊόντα, ενώ η μικρή ελληνική αγορά αρκετά μεγάλη για τα ευρωπαϊκά.

Δραστικότερες ήταν οι μεταβολές στην απασχόληση: Στη βιομηχανία οι εργαζόμενοι έπεσαν στο μισό, από 20% στο 11% – με όλες τις δεξιότητες που χάθηκαν οριστικά. Με τον περιορισμό των αγροτικών ενισχύσεων “ο βασιλιάς εμφανίστηκε γυμνός”: Οι απασχολούμενοι στη γεωργία μειώθηκαν από 31% στο 12,9%, με τους μισούς αγρότες να εγκαταλείπουν την καλλιέργεια της γης την πρώτη 20ετία της ένταξης. Η “επιστροφή στη γη” (2010-2015) ανέβασε ελάχιστα την αγροτική απασχόληση – από 12,2% σε 12,9%.

Η μετατόπιση της απασχόλησης από την παραγωγή προς τις υπηρεσίες (π.χ. αύξηση σε μεταφορές, εμπόριο, τουρισμό, εστίαση κατά 40%) συνεχίστηκε καθ’ όλη την περίοδο της ένταξης αλλάζοντας βαθιά την ταξική διάρθρωση της ελληνικής κοινωνίας: Η μισθωτή εργασία γίνεται κυρίαρχη μορφή απασχόλησης – από 48,1% το 1981 σε 65% το 2017. Ο δραστικός περιορισμός των μεσαίων στρωμάτων πόλης και χωριού συνοδεύεται από αύξηση της μερικής και “ευέλικτης” εργασίας και της μακροχρόνιας ανεργίας. Η ελληνική κοινωνία εμφανίζεται να επικεντρώνεται σχεδόν μονοθεματικά στον τουρισμό. Τελικά, το προ-ενταξιακό σύνθημα του ΚΚΕ “θα γίνουμε τα γκαρσόνια της Ευρώπης” φάνηκε να επαληθεύεται με γκροτέσκο τρόπο.

Κατά το μοναδικό “διάλειμμα σύγκλισης” 1996-2008 η παραγωγικότητα της εργασίας ανήλθε στο 5πλάσιο του 1960. Το ΑΕΠ ανά κάτοικο ως αγοραστική δύναμη ήταν επίσης 5πλάσιο του 1960.

Ωστόσο, η εικόνα συμπεριλαμβάνει δυο αντίστροφες πορείες. Η διαχρονική απόδοση του κεφαλαίου ακολούθησε ανοδική πορεία, με το ποσοστό κέρδους να φτάνει παραμονές της κρίσης στα μέσα επίπεδα της περιόδου 1961-1973. Αντίθετα, το μερίδιο της εργασίας στην προστιθέμενη αξία ακολουθεί σταθερά πτωτική τάση από το 1983: Tο διάστημα 1978-1983 (συμπεριλαμβάνεται η πρώτη περίοδος διακυβέρνησης ΠΑΣΟΚ) κυμαινόταν μεταξύ 70%-75% του ΑΕΠ. To 1984-1990 μειώθηκε στο 65%-70%, ενώ έκανε “βουτιά” το 1991-1993 (κυβέρνηση Μητσοτάκη) και σταθεροποιήθηκε γύρω στο 62% από το 1994 – για να υποστεί συντριβή τη μνημονιακή περίοδο. Η οικονομική πολιτική που ασκήθηκε στις πρώτες τρεις δεκαετίες της ένταξης οδήγησε σε πρωτογενή αναδιανομή του εισοδήματος σε βάρος της εργασίας, ενώ η φορολογική πολιτική, μειώνοντας τη φορολογία των κερδών και αυξάνοντας τη φορολογία του εισοδήματος από εργασία και τους έμμεσους φόρους, λειτούργησε ως δεύτερη διαδικασία αναδιανομής. Σύμφωνα με τη Eurostat, παραμονές της κρίσης μόνο η Ρουμανία, η Πορτογαλία και η Λετονία παρουσίαζαν δείκτες εισοδηματικής ανισότητας χειρότερους από την Ελλάδα. (Στη μνημονιακή περίοδο ο διπλός μηχανισμός αναδιανομής σε βάρος της εργασίας απογειώθηκε).

Η εμβάθυνση και περιφρούρηση των δημοκρατικών θεσμών στάθηκε βασική αιτιολογία της ένταξης. Αξίζει να ρίξουμε μια ματιά στη σημερινή ΕΕ. Είναι αυτή που προωθεί την αποπολιτικοποίηση της πολιτικής θεσμοποιώντας την άποψη ότι μόνο τεχνοκράτες μπορούν να διαχειρίζονται περίπλοκες πολιτικές ανεμπόδιστοι από λαϊκιστικές πιέσεις (δηλ. από κάθε λαϊκό έλεγχο). Έχει αλλεργία στα Δημοψηφίσματα. Όταν απορρίφθηκε δημοψηφικά από Γάλλους και Ολλανδούς το Ευρωπαϊκό Σύνταγμα, πέρασε τα βασικά στοιχεία του στη Συμφωνία της Λισαβώνας. Όταν το Ιρλανδικό Δημοψήφισμα την απέρριψε, υποχρέωσε τους Ιρλανδούς να το επαναλάβουν μέχρι ν΄ αλλάξει αποτέλεσμα. Όταν η θεσμοθετημένη Ευρωπαϊκή “Πρωτοβουλία Πολιτών” συγκέντρωσε τις αναγκαίες υπογραφές για Δημοψήφισμα φραγμού στην ιδιωτικοποίηση του νερού, πέταξε το μπαλάκι στις κυβερνήσεις – ενώ η Τρόικα επέβαλε την ιδιωτικοποίηση ΕΥΔΑΠ και ΕΥΑΘ στα ελληνικά μνημόνια! Βεβαίως η σημαντικότερη εκτροπή ήταν αυτή της Συνθήκης του Μάαστριχτ, του Συμφώνου Σταθερότητας και του υπόλοιπου νομοθετικού οπλοστασίου από το 1992, συμπεριλαμβανομένων των “Ευρωπαϊκών Εξαμήνων” ασφυκτικού ελέγχου των κρατικών προϋπολογισμών: Ο νεοφιλελευθερισμός επιβάλλεται πλέον “από τα πάνω” σε κάθε χώρα, ανεξάρτητα από ποιες πολιτικές δυνάμεις και με τι πρόγραμμα ψηφίζονται για κυβέρνηση.

Η πικρή εμπειρία της πρώτης κυβέρνησης ΣΥΡΙΖΑ και της πραξικοπηματικής ανατροπής της απόφασης του Δημοψηφίσματος του Ιουλίου 2015 καταδεικνύουν τη ρηχότητα του “δημοκρατικού πρότυπου”. Ανάλογα και η επιβολή τριών Μνημονίων μέσω μιας τρόικας που κατόπιν εορτής διευκρινίστηκε ότι δεν είχε “νομιμοποίηση”, αλλά στο μεταξύ μετάτρεψε την Ελλάδα σε “υβριδικό” κράτος περιορισμένης κυριαρχίας: Μεταξύ άλλων “υπεξαιρώντας” ολόκληρη τη δημόσια περιουσία μέσω του “Υπερταμείου”, αλλά και τα δημόσια έσοδα μέσω “ανεξάρτητης αρχής” που δεν ελέγχεται από την ελληνική κυβέρνηση, αλλά στο ΔΣ της συμμετέχουν οι Βρυξέλλες… Η Ελλάδα είναι επιπλέον η μοναδική χώρα που “μεταμνημονιακά” υπάχθηκε σε ειδικό καθεστώς “εντατικής παρακολούθησης” μέχρι το 2060 με πρωτοφανή δέσμευση για πλεονασματικούς προϋπολογισμούς επί 40χρόνια – κάτι που δεν έχει καταφέρει ποτέ στην ιστορία του κόσμου οποιαδήποτε χώρα!

Η κρίση του 2009 μετατράπηκε πολύ γρήγορα σε κρίση του ευρώ. Αντί για ανάλυση, παραθέτω χωρίς σχόλια πώς αντιμετώπιζαν το θέμα δυο από τους “πατέρες” της ελληνικής ένταξης και ταυτόχρονα της ΟΝΕ, οι Ζ. Ντ’ Εστέν και Χ. Σμιτ (Spiegel, 11.9.2012):

Σμιτ: «Όταν υπογράφηκε η Συνθήκη του Μάαστριχτ, η ΕΕ είχε 12 κράτη-μέλη. Και αυτοί οι 12 έκαναν το λάθος να προσκαλέσουν όλους στην Ευρώπη να συμμετάσχουν στην ΕΕ, ακόμη και να γίνουν μέλη της Νομισματικής Ένωσης…»

Spiegel: «Ήταν αυτό το γενετήσιο ελάττωμα του κοινού νομίσματος;»

Σμιτ: «Όχι το μόνο. Ήταν λάθος να προσκαλέσουμε 27 χώρες και στη συνέχεια να αποδεχτούμε 16 ή 17 απ’ αυτές».

Ντ’ Εστέν: «Για να είμαι απόλυτα ειλικρινής, ήταν λάθος ν’ αποδεχτούμε την Ελλάδα… Η Ελλάδα είναι απλά μια ανατολική χώρα. Χέλμουτ, θυμάμαι ότι (εσείς οι Γερμανοί) εκφράσατε σκεπτικισμό προτού η Ελλάδα γίνει δεκτή στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα το 1981. Ήσασταν σοφότεροι από εμένα. H Ομάδα του Ευρώ δε μπορεί να επεκτείνεται συνεχώς».

Δεν υπάρχει εκκωφαντικότερη ομολογία αποτυχίας της νεοφιλελεύθερης ανασυγκρότησης της ΕΕ από την πρώτη κίνηση που έκανε αντιμέτωπη με την πανδημική κρίση: Προσφυγή στη “ρήτρα διαφυγής” του Συμφώνου Σταθερότητας – μια “δραπέτευση” από τα “φρένα” χρέους, ελλειμάτων κ.ά. τύπου Μάαστριχτ, που “λύνει τα χέρια” για το 2020, 2021, 2022… ώστε να παρθούν μέτρα απολύτως αναγκαία – και “απαγορευμένα”. (Στήνει βεβαίως τα ταμεία διανομής επιχορηγήσεων και δανείων έτσι ώστε ν’ αποτελούν μηχανισμούς μαντρώματος των κρατών πίσω στη δημοσιονομική στρούγκα μόλις αυτό γίνει εφικτό…).

Δεν υπάρχει ταυτόχρονα κυνικότερη έμπρακτη ομολογία ότι τα μνημόνια, ξεκινώντας από το 2010, δεν ήταν η “αλληλεγγύη των εταίρων” στη δύσκολη ώρα της Ελλάδας, σύμφωνα με τους πανηγυρικούς στη Βουλή – αλλά η σχεδιασμένη ερήμωση μιας χώρας, προκειμένου να μην χρειαστεί Γαλλία, Γερμανία και Ολλανδία να καταφύγουν σε νέα πακέτα “διάσωσης” των τραπεζών τους για δεύτερη φορά μέσα σ’ ένα χρόνο και να συνεχίσει να εξυπηρετείται το ελληνικό χρέος: Tο 2010 ήταν στο 120% του ΑΕΠ κι αναγνωριζόταν ως μη βιώσιμο. Σήμερα κινείται προς το 210% του ΑΕΠ – και θεωρείται βιώσιμο!

Ο απολογισμός των 40 χρόνων ένταξης συμπυκνώνεται τελικά σε δυο δείκτες της Eurostat: Στις 31.12.2018 η Ελλάδα ήταν η μια από τις δύο χώρες της ΕΕ που το ΑΕΠ της μια δεκαετία μετά την κρίση παρέμενε μικρότερο από το ΑΕΠ της το 2008 – κατά το τρομακτικό -22%… (Η άλλη χώρα ήταν η Κύπρος με -1%). Ενώ σύμφωνα με την έρευνα της Eurostat “Inability to make ends meet – EU-SILC survey” η Ελλάδα είναι η μόνη χώρα όπου μια δεκαετία από την κρίση όχι μόνο είναι περισσότεροι, αλλά έχουν διπλασιαστεί (από 20% σε 38,2%) οι πολίτες που δηλώνουν ότι «δεν μπορούν να τα βγάλουν πέρα».

Από εδώ βουρ! στις χώρες “πρώτης ταχύτητας” της ΕΕ. Όλα είναι δυνατά, πόσο μάλλον όταν κεντρικό μήνυμα του γιορτασμού των 200 χρόνων από την Επανάσταση είναι ότι “το 1821 οι Έλληνες επέλεξαν Ευρώπη!“