Γιατί τα οικονομικά του πραγματικού κόσμου έχουν σημασία

Μέχρι τώρα έχω μιλήσει για ένα οικονομικό γεγονός και ένα σκέλος της εξήγησης: αυτό που αποκάλεσα κυρίαρχα οικονομικά και την αποτυχία τους να προβλέψουν ή να αντιμετωπίσουν αυτό το γεγονός, δηλαδή την παγκόσμια οικονομική κατάρρευση των τραπεζών και τη βαθιά συρρίκνωση της απασχόλησης και των εισοδημάτων παγκοσμίως. Ένα πραγματικό πρόβλημα, αλλά χωρίς απάντηση από την κυρίαρχη τάση. Αυτό όμως θέτει το ερώτημα ότι αν τα κυρίαρχα οικονομικά της αγοράς δεν μπορούν να εξηγήσουν πολύ καλά τον πραγματικό κόσμο, τότε χρειαζόμαστε νέες θεωρίες για να καθοδηγήσουμε τις πολιτικές μας αποφάσεις.

Και υπάρχουν και άλλες θεωρίες. Πράγματι, μπορούμε να κατηγοριοποιήσουμε την οικονομική επιστήμη σε διάφορες σχολές, με κύριο διαχωρισμό μεταξύ “κυρίαρχων” (Σ.τ.E., “mainstream”) και “ετερόδοξων”. Στην κυρίαρχη τάση, έχουμε δύο μεγάλες υποδιαιρέσεις. Η πρώτη ονομάζεται νεοκλασική σχολή. Αυτή η σχολή ξεκινά από τη βασική υπόθεση ότι μια “ελεύθερη αγορά”, δηλαδή χωρίς παρεμβάσεις ή ατέλειες που προκαλούνται από μονοπώλια ή συνδικάτα ή την κυβέρνηση, θα επιφέρει αρμονική οικονομική βελτίωση σε αυτό που ονομάζεται “γενική ισορροπία”. Όπως το έθεσε κάποτε ένας νεοκλασικός οικονομολόγος: «η οικονομία της αγοράς είναι σαν μια ήρεμη λίμνη ή πισίνα. Μερικές φορές ένας βράχος ή μια πέτρα μπορεί να τη διαταράξει, ένα σοκ στο ήρεμο περιβάλλον, αλλά τελικά, αν σταματήσουν αυτές οι παρεμβάσεις, οι κυματισμοί στην πισίνα θα υποχωρήσουν και η πισίνα θα είναι και πάλι ήρεμη».

Στο πλαίσιο της κυρίαρχης τάσης, υπάρχει επίσης η κεϋνσιανή σχολή, η οποία πήρε το όνομά της από τις θεωρίες του John Maynard Keynes, του μεγάλου Βρετανού οικονομολόγου του 20ού αιώνα. Η κεϋνσιανή θεωρία απορρίπτει την ιδέα της ισορροπίας της ήρεμης πισίνας της νεοκλασικής σχολής. Οι κεϋνσιανοί πιστεύουν ότι το νεοκλασικό υπόδειγμα δεν είναι “πραγματική οικονομία”. Οι κεϋνσιανοί υποστηρίζουν ότι οι οικονομίες της αγοράς μερικές φορές περιπίπτουν σε “ανισορροπία” που οδηγεί σε ύφεση και ανεργία, από την οποία οι οικονομίες δεν βγαίνουν εκτός αν οι κυβερνήσεις παρεμβαίνουν με μέτρα που περιλαμβάνουν την εκτύπωση περισσότερου χρήματος ή την αύξηση των κρατικών δαπανών για την αποκατάσταση της ισορροπίας.

Αλλά τόσο η νεοκλασική όσο και η κεϋνσιανή σχολή συμφωνούν σε ένα πράγμα: ότι ένα σύστημα που βασίζεται στην αγορά είναι η μόνη βιώσιμη μορφή οικονομίας. Απλώς η μία σχολή πιστεύει ότι η “αρμονική” ανάπτυξη μπορεί να επιτευχθεί από την ελεύθερη αγορά χωρίς παρεμβάσεις και η άλλη πιστεύει ότι η κυβέρνηση και οι κεντρικές τράπεζες πρέπει να παρέμβουν για να διορθώσουν οποιαδήποτε ανισορροπία.

Αλλά η κυρίαρχη οικονομική επιστήμη ξεκινά από μια υπόθεση που δεν έχει αποδείξει – ότι δηλαδή μια οικονομία της αγοράς, όπου οι εταιρείες απασχολούν ανθρώπους σαν εμάς για να παράγουν αγαθά και υπηρεσίες που πωλούνται στην αγορά έναντι χρημάτων – και κυρίως για κέρδη για τους ιδιοκτήτες και τους μετόχους αυτών των εταιρειών – είναι ο μόνος τρόπος για να οργανωθεί η παραγωγή και η διανομή των πραγμάτων που χρειαζόμαστε εμείς οι άνθρωποι.

Όμως η οικονομία της αγοράς δεν υπήρχε πάντοτε – και μάλιστα υπάρχει μόνο περίπου 250 χρόνια. Πριν από αυτό υπήρχαν φεουδαρχικές οικονομίες, όπου οι αγρότες ή οι δουλοπάροικοι δούλευαν τη γη για λογαριασμό των αφεντικών τους, οι οποίοι κατανάλωναν τα προϊόντα. Αυτό το σύστημα υπήρχε για πάνω από 1000 χρόνια. Πριν από αυτό υπήρχαν οικονομίες δουλείας όπου οι άνθρωποι που αιχμαλωτίζονταν σε πολέμους αναγκάζονταν να εργάζονται για τους ιδιοκτήτες τους – αυτό το σύστημα υπήρχε για χιλιάδες χρόνια.

Το επισημαίνω αυτό επειδή θα πρέπει να γνωρίζουμε ότι ο τρόπος με τον οποίο λειτουργούν οι οικονομίες τώρα δεν ήταν πάντα εδώ και μπορεί να μην διαρκέσει ως ο καλύτερος τρόπος για την κάλυψη των αναγκών της ανθρωπότητας. Πράγματι, κατά την άποψή μου, η οικονομία της αγοράς παρουσιάζει σημαντικά σημάδια αποτυχίας. Επομένως, μπορεί να υπάρχουν και άλλοι τρόποι οικονομικής οργάνωσης.

Ως εκ τούτου, υπάρχουν οικονομολόγοι που ασκούν σοβαρή κριτική στην κυρίαρχη οικονομία της αγοράς. Υπάρχει αυτό που μπορούμε να ονομάσουμε ετερόδοξες σχολές οικονομικών – ο όρος σημαίνει αυτό που λέει, έξω από το ορθόδοξο ρεύμα. Μέσα σε αυτό το ευρύ ρεύμα, οι οικονομολόγοι αυτοί τονίζουν την ανορθολογική συμπεριφορά των αγορών και την εγγενή αστάθεια της οικονομίας της αγοράς. Περιλαμβάνουν τη μαρξιστική σχολή που υποστηρίζει ότι η οικονομία της αγοράς θα έχει πάντα κρίσεις που δεν μπορούν να επιλυθούν από την αγορά και έτσι η οικονομία της αγοράς (που οι μαρξιστές ονομάζουν καπιταλισμό) πρέπει να αντικατασταθεί από μια σχεδιασμένη οικονομία που θα βασίζεται στην κοινή ιδιοκτησία όλων των παραγωγών.

Η ετερόδοξη σχολή είναι πολύ επικριτική απέναντι στην κυρίαρχη τάση. Πράγματι, σχεδόν ακριβώς πριν από έξι χρόνια, κορυφαίοι ετερόδοξοι οικονομολόγοι διοργάνωσαν ένα σεμινάριο εδώ στο LSE σχετικά με την κατάσταση των κυρίαρχων οικονομικών, όπως διδάσκονται στα πανεπιστήμια. Το ξεκίνησαν καρφώνοντας στην πόρτα αυτού του κτιρίου μια αφίσα με 33 θέσεις που ασκούσαν κριτική στα κυρίαρχα οικονομικά. (Μπορείτε να το αναζητήσετε στο google). Ήταν η 500ή επέτειος από τότε που ο Μαρτίνος Λούθηρος κάρφωσε τις 95 θέσεις του στην εκκλησία του Κάστρου της Βιτεμβέργης, γεγονός που προκάλεσε την έναρξη της προτεσταντικής μεταρρύθμισης κατά της “μίας και μοναδικής αληθινής θρησκείας” του καθολικισμού.

Οι ετερόδοξοι οικονομολόγοι μας έλεγαν ότι η κυρίαρχη οικονομική επιστήμη ήταν σαν τον καθολικισμό και πρέπει να διαμαρτυρηθούμε εναντίον της, όπως έκανε ο Λούθηρος το 1517. Όπως το έθεσαν, «τα οικονομικά έχουν καταρρεύσει. Από την κλιματική αλλαγή μέχρι την ανισότητα, η κυρίαρχη (νεοκλασική) οικονομική επιστήμη δεν έχει δώσει λύσεις στα προβλήματα που αντιμετωπίζουμε και παρόλα αυτά εξακολουθεί να είναι κυρίαρχη στην κυβέρνηση, στην ακαδημαϊκή κοινότητα και σε άλλους οικονομικούς θεσμούς. Είναι καιρός για μια νέα οικονομική επιστήμη».

Ποια θα πρέπει να είναι αυτή η νέα οικονομική επιστήμη; Πρόσφατα, ο Benoît Cœuré, κορυφαίο γαλλικό μέλος του Εκτελεστικού Συμβουλίου της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας, απηύθυνε μια ομιλία όπως ακριβώς κάνω τώρα σε εσάς, σε φοιτητές οικονομικών στο Paris School of Economics, αν θέλετε, το αδελφό πανεπιστήμιο του LSE. Ο Cœuré είπε στο φοιτητικό του ακροατήριο ότι «τα οικονομικά είναι μια κοινωνική επιστήμη. Τα μοντέλα δεν θα αφαιρέσουν το βάρος και την ευθύνη της κρίσης. Τα οικονομικά περιλαμβάνουν πολλές δοκιμές και λάθη – πρέπει να παίρνετε αποφάσεις στην ομίχλη, όταν μόλις και μετά βίας βλέπετε το χέρι σας μπροστά από το πρόσωπό σας. Αυτό κάνει το επάγγελμά μας συναρπαστικό!».

Για μένα, τα οικονομικά είναι επιστήμη – αν και κοινωνική επιστήμη που ασχολείται με τον άνθρωπο, όχι φυσική επιστήμη. Ως επιστήμη, απαιτεί επιστημονική μέθοδο. Για μένα, αυτό σημαίνει ότι ξεκινάς με μια υπόθεση που έχει ρεαλιστικές προκείμενες που έχουν “αφαιρεθεί” από την πραγματικότητα και στη συνέχεια κατασκευάζεις ένα μοντέλο ή ένα σύνολο νόμων που μπορούν να ελεγχθούν με βάση τα στοιχεία. Το μοντέλο μπορεί να χρησιμοποιήσει μαθηματικά για να βελτιώσει την ακρίβειά του, αλλά τελικά τα στοιχεία αποφασίζουν. Κατά την άποψή μου, όπως οι φυσικοί και οι αστρονόμοι, έτσι και οι οικονομολόγοι πρέπει να είναι σε θέση να αναπτύσσουν θεωρίες για τις οικονομίες του πραγματικού κόσμου και να τις ελέγχουν εμπειρικά, ώστε να μπορούμε να κάνουμε προβλέψεις και, ελπίζουμε, να αποφύγουμε τις οικονομικές κρίσεις που οι σύγχρονες οικονομίες έχουν σε τακτική βάση.

Μέχρι στιγμής, έχω πραγματευτεί τα μεγάλα γεγονότα όπως η Μεγάλη Ύφεση και τη συμβολή ή την αποτυχία της κυρίαρχης οικονομικής επιστήμης να τα προβλέψει ή να τα εξηγήσει ή να παράσχει αποτελεσματικές οικονομικές πολιτικές για την αντιμετώπισή τους και την αποφυγή νέων στο μέλλον. Αλλά ένα μεγάλο μέρος των κυρίαρχων οικονομικών δεν αφορά αυτά τα μεγάλα γεγονότα. Ο Benoit Cœuré στη διάλεξή του στο Παρίσι απέρριψε την κριτική ότι οι οικονομολόγοι απέτυχαν να προβλέψουν το ξέσπασμα της χρηματοπιστωτικής κρίσης. «Αυτή η κριτική είναι ανοησία. Περιμένουμε από τους γιατρούς να προβλέψουν τις ασθένειες; Φυσικά, δεν το περιμένουμε. Περιμένουμε όμως από αυτούς να μας βοηθήσουν να θεραπεύσουμε τις ασθένειες. Οι οικονομολόγοι θα πρέπει να κάνουν το ίδιο». Επομένως, δεν είναι δουλειά των οικονομολόγων να μαντεύουν ή να προβλέπουν, αλλά να αναπτύσσουν πολιτικές για να θεραπεύουν τα όποια χάλια προκύπτουν.

Αυτό είναι ένα κοινό θέμα μεταξύ των οικονομολόγων. Μια άλλη πρόσφατη κάτοχος του βραβείου Νόμπελ, η Esther Duflo, εκτίμησε ότι οι οικονομολόγοι θα πρέπει να εγκαταλείψουν τις μεγάλες ιδέες και αντ’ αυτού να επιλύουν προβλήματα όπως οι υδραυλικοί «τοποθετούν τους σωλήνες και διορθώνουν τις διαρροές». Οι οικονομολόγοι έμοιαζαν περισσότερο με μηχανικούς παρά με φυσικούς. Ο Keynes διατύπωσε μια παρόμοια άποψη: ότι οι οικονομολόγοι θα πρέπει να είναι σαν τους οδοντιάτρους – να διευθετούν τα ενοχλητικά οδοντικά προβλήματα, ώστε ο καπιταλισμός να μπορεί στη συνέχεια να λειτουργεί ομαλά.